موعود پایگاه اینترنتی موعود
هادی دانشور
یکی از مسائل قطعی و مسلم در میان علمای شیعه در طول قرون و اعصار این است که بعد از رحلت «علی بن محمد سمری »قدس سره چهارمین نایب خاص حضرت بقیه الله(ع) در نیابت خاصه بسته شده و باب وکالت مسدود گشته و تا روز ظهور آن حضرت، نایب خاصی در میان شیعه نخواهد بود. شیعیان در این برهه از زمان، مسائل شرعی خود را از علمای عامل و فقهای کاملی که قدرت استنباط احکام را دارا بوده، با حلیه تقوا و فضیلت آراسته و از هوای نفس و تعلقات دنیا پیراسته باشند، فرا خواهند گرفت.
این مطلب نه تنها مورد اتفاق و اجماع همه علمای شیعه، بلکه یکی از ضروریات مذهب شیعه به شمار می آید و لذا نیازی به استدلال ندارد. یکی از شواهد زنده آن توقیعی است که روز نهم شعبان سال ۳۲۹ ق (شش روز پیش از وفات علی بن محمد سمری) (۱) از ناحیه مقدسه شرف صدور پیدا کرده است.
توقیع مذکور از سوی بسیاری از بزرگان نقل شده که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق) این توقیع شریف را از شخصی به نام «ابومحمد حسن بن احمد مکتب » نقل کرده که متن و ترجمه آن به قرار زیر است:
۱- حدیث گفت برای ما ابومحمد حسن بن احمد مکتب: در سالی که شیخ علی بن محمد سمری ۱ وفات کرد، من در مدینه السلام [بغداد] بودم، چند روز پیش از فوت او به خدمتش رفتم. در آن هنگام که من حضور داشتم توقیعی برای مردم بیرون آورد که متن آن چنین بود:
بسم الله الرحمن الرحیم «یا علی بن محمد السمری ! اعظم الله اجر اخوانک فیک، فانک میت ما بینک و بین سته ایام، فاجمع امرک و لاتوص الی احد یقوم مقامک بعد وفاتک، فقد وقعت الغیبه الثانیه، فلا ظهور الا بعد اذن الله عزوجل، و ذلک بعد طول الامد و قسوه القلوب، وامتلاءالارض جورا، و سیاتی شیعتی من یدعی المشاهده، الا فمن ادعی المشاهده قبل خروج السفیانی والصیحه فهو کاذب مفتر، و لاحول و لا قوه الابالله العلی العظیم »
به نام خداوند بخشنده و مهربان ای علی بن محمد سمری! خداوند پاداش برادرانت را در سوک تو افزون کند، که تو از این تاریخ تا شش روز دیگر خواهی مرد، پس کارهای خود را فراهم کن، و به کسی وصیت نکن که بعد از تو جانشین تو گردد، که غیبت دوم واقع شد، دیگر ظهوری نخواهد بود مگر به فرمان خداوند متعال، و آن پس از طول مدت، قساوت دلها و پر شدن زمین از جور و ستم خواهد بود.
در میان شیعیانم کس و یا کسانی خواهند بود که ادعای مشاهده مرا کنند، آگاه باشید که هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ادعای مشاهده کند، دروغگوی تهمت پیشه است، هیچ حول و قوه ای جز به اراده خداوند والا و بزرگ نیست.»
حسن بن احمد مکتب (راوی حدیث) می‌گوید:
«ما این توقیع را استنساخ نمودیم و از نزد او بیرون رفتیم، چون روز ششم یک بار دیگر به نزد او رفتیم او را در حال احتضار یافتیم.»
به او گفته شد: «بعد از شما جانشین شما کیست؟»
او گفت: «لله امر هو بالغه »; «خداوند اراده ای دارد که خود آن را به انجام خواهد رسانید.»
این بگفت و دیده از جهان فرو بست، و این آخرین سخنی بود که از او شنیده شد. (۲)
۲- شیخ طوسی، (م ۴۶۰ ق) نیز این توقیع را توسط جمعی از مشایخ خود، از شیخ صدوق، از حسن بن احمد مکتب روایت کرده، جز اینکه به جای: «فقد وقعت الغیبه الثانیه »، «فقد وقعت الغیبه التامه » و به جای: «فهو کاذب مفتر»، «فهو کذاب مفتر» آورده است. (۳)
۳- امین الاسلام طبرسی، (م ۵۴۸ ق) در کتاب «اعلام الوری » از حسن بن احمد مکتب (۴) و در کتاب «تاج الموالید» مطابق روایت شیخ طوسی نقل کرده است. (۵)
۴- ابومنصوراحمدبن علی طبرسی، از علمای قرن ششم، در کتاب «احتجاج » با حذف سند مطابق نقل شیخ طوسی روایت کرده است. (۶)
۵ – قطب راوندی، سعیدبن هبه الله، (م ۵۷۳ ق) در کتاب «خرائج » از طریق شیخ صدوق روایت نموده، جز اینکه به جای «الثانیه »، «التامه » آورده است. (۷)
۶- ابن حمزه، عمادالدین محمد بن علی بن حمزه طوسی، از علمای قرن ششم، در کتاب «الثاقب فی المناقب » با حذف اسناد از حسن بن احمد مکتب مطابق نقل قطب راوندی روایت کرده است. (۸)
۷- علی بن عیسی اربلی، (م ۶۹۳ ق) در کتاب «کشف الغمه » مطابق روایت شیخ طوسی نقل کرده است. (۹)
۸ – علی بن یونس بیاضی، (م ۸۷۷ ق) در کتاب «الصراط المستقیم » از طریق شیخ صدوق مطابق نقل شیخ طوسی روایت کرده است. (۱۰)
۹- سیدعلی نیلی، از علمای قرن نهم، (۱۱) در کتاب «منتخب الانوار المضئته » از طریق سعد بن عبدالله، از حسن بن احمد مکتب، مطابق نقل قطب راوندی روایت کرده است. (۱۲)
۱۰- شیخ حر عاملی، (م ۱۱۰۴ ق) در کتاب «اثبات الهداه » از طریق شیخ طوسی، از شیخ صدوق – با تلخیص – روایت کرده است. (۱۳)
۱۱- علامه مجلسی، مولی محمد باقر، (م ۱۱۱۰ ق) در کتاب «بحار الانوار» از غیبت شیخ طوسی و احتجاج طبرسی روایت کرده است. (۱۴)
۱۲- محدث نوری، حسین بن محمد تقی نوری طبرسی (م ۱۳۲۰ ق) در کتاب «جنه الماوی » (۱۵) و «نجم ثاقب » از غیبت طوسی و احتجاج طبرسی روایت کرده است. (۱۶)
۱۳- صاحب مکیال، حاج میرزا محمد تقی موسوی اصفهانی، (م ۱۳۴۸ ق) در کتاب ارزشمند «مکیال المکارم » از طریق شیخ صدوق روایت کرده است. (۱۷)
۱۴- محدث قمی، حاج شیخ عباس (م ۱۳۵۹ ق) در کتاب «سفینه البحار» آن را باختصار روایت کرده است. (۱۸)
۱۵- شیخ علی اکبر نهاوندی (م ۱۳۶۳ ق) در کتاب «العبقری الحسان » از طریق علامه مجلسی، از شیخ طوسی روایت کرده است. (۱۹)
این بود متن، ترجمه و منابع توقیع شریفی که بر اساس روایت شیخ صدوق در آخرین روزهای غیبت صغری و در آستانه غیبت کبری از ناحیه مقدسه حضرت بقیه الله(ع) توسط چهارمین نایب خاص آن حضرت شرف صدور یافته است.
از این توقیع شریف نکاتی استفاده می‌شود که در اینجا اشاره می‌کنیم:
۱- علی بن محمد سمری آخرین نایب خاص حضرت مهدی(ع) است . با وفات او در سفارت بسته شده، دیگر احدی به عنوان نایب خاص در میان شیعیان نخواهد بود.
۲- با مرگ سمری غیبت نخستین (غیبت صغری) به پایان رسیده، غیبت دوم (غیبت کبری) آغاز شده است.
۳- غیبت کبری آن قدر طولانی خواهد بود که دلها را قساوت بگیرد و زمین پر از جور و ستم گردد.
۴- ظهور حضرت ولی عصر(ع) جز به فرمان حضرت احدیت، آن هم در آینده ای بسیار دور (نسبت به تاریخ صدور توقیع) نخواهد بود.
۵ – در این مدت افرادی پیدا خواهند شد که ادعای مشاهده حضرت حجت (ع) را خواهند کرد.
۶- هر کس پیش از خروج سفیانی و ندای آسمانی ادعای مشاهده کند، دروغگو و تهمت پیشه است.
دلالت این توقیع بر سپری شدن دوران سفارت و نیابت خاصه، و این که علی بن محمدسمری آخرین نایب خاص بوده، دیگر نایب خاصی در میان امت نخواهد بود، بسیار صریح و روشن است و این مطلب مورد اتفاق و اجماع همه علمای شیعه، بلکه از ضروریات مذهب شیعه به شمار می آید و لذا نیازی به بحث و استدلال ندارد. همچنین دلالت این توقیع بر بطلان مدعیان مهدویت و بابیت تا روز خروج سفیانی و ندای آسمانی بسیار صریح و روشن است و به اتفاق همه علمای شیعه و به ضرورت مذهب شیعه، همه مدعیان بابیت و مهدویت که در گذشته بوده و احیانا در آینده پیدا شوند، دروغگو، شیاد و حقه باز هستند، این مطلب نیز نیازی به بحث و استدلال ندارد.
آنچه در پیرامون این توقیع لازم به بحث و بررسی است نکات زیر می‌باشد:
۱- آیا سند این توقیع درست است ؟ و می توان به آن اعتماد کرد یا نه؟
۲- آیا «حسن بن احمد مکتب »، تنها راوی توقیع، در منابع رجالی توثیق شده است ؟
۳- آیا روایات دیگر ضعف سند آن را جبران می‌کنند؟
۴- آیا منظور از «ظهور» در این توقیع ظهور اصطلاحی است؟
۵ – منظور از «مشاهده » در این توقیع چیست؟
۶- آیااین توقیع قلم سرخ بر همه تشرفات می‌کشد؟
۷- آیاتاکنون فقهای بزرگ شیعه گفتار صریحی در مورد امکان دیدار حضرت در عهد غیبت کبری فرموده‌اند؟
۸ – آیا ناقلان اخبار و راویان آثار – که این توقیع را در منابع حدیثی خود آورده‌اند – به این معنی ملتزم شده‌اند که از تشرفات سخن نگویند یا هر کدام فصلی را به سرگذشت دیدار کنندگان اختصاص داده‌اند؟ چرا ؟
۹- آیا این بزرگان برای توجیه کار خود دلائلی ارائه داده‌اند؟
۱۰- آیا بر اساس روایات وارد شده از معصومین(ع) کسی در غیبت کبری به محضر آن کعبه مقصود مشرف می‌شود یا نه؟
اینها مطالبی است که به فضل الهی لازم است در این گفتار مورد بررسی قرار بگیرد و طبعا بیشتر آنها در شماره های آینده به محضر خوانندگان گرامی تقدیم خواهد شد، ولی نظر به اینکه این مساله از طرفی بشدت مورد نقض و ابرام، ونفی واثبات قرارگرفته، و از طرفی دیگر با اعتقادات ما ارتباط دارد، پیش از طرح دیگر مسائل مربوطه، نظر فقهای بزرگ جهان تشیع را در طول قرون و اعصار باختصار یادآور می‌شویم و قضاوت را به خوانندگان پژوهشگر و بی طرف وامی‌گذاریم:
۱- سید مرتضی علم الهدی
«ابوالقاسم علی بن حسین موسوی »، معروف به سیدمرتضی علم الهدی (م ۴۳۶ ق) در کتاب بسیار ارزشمند «تنزیه الانبیاء» در مورد بیان آثار وجودی حضرت در عهد غیبت می نویسد:
«ما هرگز یقین نداریم که احدی به خدمت آن حضرت نمی رسد و هیچ کس با آن حضرت دیدار نمی‌کند، این مطلبی است که برای ما معلوم نیست و ما راهی نداریم که بر آن یقین پیدا کنیم.» (۲۰)
آنگاه پس از بحث طولانی در این زمینه می فرماید:
«ممتنع نیست که امام(ع) برای برخی از دوستانش که اسباب خوف در بین نباشد ظاهر شود، و این مطلبی است که ما هرگز نمی توانیم یقین کنیم که چنین چیزی نبوده است، زیرا هر یک از شیعیان آن حضرت، از حال خود آگاه هستند و راهی ندارند که از حال دیگران آگاه شوند.» (۲۱)
«سیدمرتضی » در کتاب دیگرش، «الشافی فی الامامه » در این رابطه می فرماید:
«ما هرگز یقین نداریم که امام(ع) برای گروهی از دوستان و شیعیانش ظاهر نمی‌شود، بلکه ممکن است برای آنها ظاهر شود و ممکن است برای هیچ کدام از آنها ظاهر نشود، هر یک از ما فقط از حال خود خبر دارد و حال دیگران برایش معلوم نیست.» (۲۲)
سید مرتضی کتاب مستقلی پیرامون غیبت دارد به نام «المقنع فی الغیبه » سپس تکمله ای بر آن نوشته به نام: «الزیاده المکمل بها کتاب المقنع »، این دو کتاب در یک مجلد به چاپ رسیده است.
ایشان در بخش تکمله در ضمن بحث از آثار وجودی امام(ع) می فرماید:
«آیا در میان افرادی که به امامت و وجوب اطاعت او معتقد هستند، کسی پیدا می‌شود که اگر امام(ع) بر او ظاهر شود و معجزه ای نشان دهد تا او یقین کند او امام زمان(ع) می‌باشد، آنگاه بخواهد او را اصلاح کند، یا تادیب کند، و یا حد الهی را بر او جاری کند، او امتناع کند و خود را در اختیار امام(ع) قرار ندهد و تسلیم فرمان او نشود؟!» (۲۳)
و در ادامه همین بحث می فرماید:
«منعی نیست از این که امام(ع) برای برخی از شیعیان ظاهر شود، آنها را اصلاح، ارشاد، موعظه، تادیب و یا تعلیم نماید.» (۲۴)
آنگاه در مورد تاثیر امام(ع) در پرهیز کردن شیعیان از گناه می نویسد:
«هنگامی‌که ما او را نمی‌شناسیم، دایره پرهیز از گناه گسترده تر می‌شود، زیرا با دیدن هر فرد ناشناسی احتمال می دهیم که او حجت خدا باشد و خود را به پرهیز از گناه ملزم می دانیم، در این رابطه ناگزیر می‌شویم که با دیدن همسایگان، میهمانان و دیگر افرادی که بر ما وارد می‌شوند و یا با ما مواجه می‌شوند از گناه دوری بجوییم.» (۲۵)
سیدمرتضی رساله دیگری در غیبت دارد به نام «مسئله و جیزه فی الغیبه »، این رساله به پیوست دهها رساله دیگر در ضمن مجموعه ای به نام «کلمات المحققین » به سال ۱۳۱۵ ق در تهران چاپ سنگی خورده و اخیرا در قم افست شده است.
سید مرتضی در این رساله نیز این موضوع را بررسی کرده با تعبیر روشنتری فرموده:
«ما جایز می دانیم که بسیاری از دوستان و قائلین به امامت آن حضرت به خدمتش برسند و از فیض دیدارش برخوردار باشند.» (۲۶)
عبارتهای نقل شده از سیدمرتضی برای اثبات این مطلب که از نظر ایشان امکان دیدار حضرت در عهد غیبت منتفی نیست، کافی و روشن است.
۲- شیخ طوسی
«ابوجعفر محمدبن حسن طوسی »، مشهور به شیخ الطائفه، (م ۴۶۰ ق) در کتاب ارزشمند «الغیبه » می فرماید:
«ما هرگز یقین نداریم که آن حضرت از همه دوستانش پوشیده است، بلکه ممکن است برای بیشتر آنها ظاهر شود، زیرا هیچ کس جز از حال خویشتن آگاه نیست، پس هر کس که امامش بر او ظاهر شود، مشکلش برطرف شده است، و اما کسی که امام(ع) بر او ظاهر نشود، او متوجه می‌شود که لابد در او قصور و یا تقصیری هست که امام(ع) بر او ظاهر نشده است، اگر چه به تقصیر خودش به صورت تفصیلی آگاه نباشد.» (۲۷)
این بخش از سخنان شیخ طوسی صریح است در این که دیدار حضرت امری بر اساس قاعده است و کسانی که از این فیض مرحوم هستند باید در اعمال خود تجدید نظر کنند تا معلوم شود که مشکل آنها در کجاست؟!
علامه مجلسی پس از نقل سخنان شیخ طوسی به بررسی آن پرداخته و در پایان به این نتیجه رسیده است که:
«غیبت امام زمان(ع) از مخالفان به جهت تقصیر آنهاست ولی غیبت آن حضرت از شیعیان معترف، در مواردی ممکن است به جهت تقصیر آنها باشد، ولی همه جا این طور نیست و در مواردی ممکن است دلائل خاص خودش را داشته باشد.» (۲۸)
شیخ طوسی این مطلب را با بسط بیشتری در کتاب «تلخیص الشافی » آورده است. (۲۹)
۳- طبرسی
«ابوعلی، فضل بن حسن » مشهور به امین الاسلام طبرسی، (م ۵۴۸ ق) صاحب تفسیر «مجمع البیان »، درکتاب پرارج «اعلام الوری باعلام الهدی » می فرماید:
«ما یقین نداریم که احدی به خدمت امام(ع) نمی رسد، این مطلب برای ما معلوم نیست و راهی برای چنین یقینی وجود ندارد.» (۳۰)
۴- سیدابن طاووس
«رضی الدین علی بن موسی بن طاووس »، معروف به سیدابن طاووس (م ۶۶۴ ق) در کتاب ارزشمند «طرائف » در این رابطه می فرماید:
«بعد از غیبت صغری نیز بسیاری از شیعیان و غیر آنها، آن حضرت را ملاقات کرده، از معجزات و کراماتی که به دست آن حضرت به وقوع پیوسته فهمیده‌اند که او همان مهدی موعود است.
پس اگر امروز از نظر نوع شیعیان و دوستانش غایب است، منافات ندارد که عده ای از آنها حضرتش را زیارت کنند و از گفتار و کردارش بهره مند شوند و در عین حال از مردم پوشیده دارند.» (۳۱)
سیدابن طاووس در کتاب دیگرش «کشف المحجه » به پسرش خطاب کرده می‌گوید:
«تنها کسانی از درک محضر آن حضرت محرومند که در پیروی از فرمانهای حضرت حجت و خداوند احدیت کوتاهی دارند.» (۳۲)
و در بخش دیگری از همین کتاب می فرماید:
«چندین بار حوادثی برای تو رخ داد در این رخدادها به آن حضرت نیاز پیدا کردیم، در مقامات و منامات چندی او را دیدار کردیم و از روی احسان بی کرانش حوائج ترا کفایت نمود.» (۳۳)
و در جای دیگری از کتاب یادشده می فرماید:
«من به این مقدار بیدارباش بسنده کردم – برای کسی که خداوند بخواهد به او عنایت کند و احسانش را بر او تمام نماید، راه را به سوی امام(ع) باز است.» (۳۴)
۵ – علامه مجلسی
«مولی محمد باقر مجلسی » (م ۱۱۱۰ ق) در دهها مورد از کتاب بی نظیر «بحار الانوار» به این موضوع تصریح کرده، که از آن جمله است فرازهایی که از غیبت شیخ طوسی نقل کردیم، (۳۵) که علامه مجلسی آنها را نقل کرده و بتفصیل بررسی نموده است. (۳۶)
علامه مجلسی در مورد متن توقیع، هم نقطه نظرهایی دارد که در شماره های بعدی نقل خواهد شد.
۶- آخوند خراسانی
«آیه الله آخوند ملامحمد کاظم خراسانی » (م ۱۳۲۹ ق) در کتاب معروف «کفایه الاصول » در مقام بیان حجیت اجماع می فرماید:
«گاهی برای یگانه های دوران پیش می آید که به دیدار آن حضرت شرفیاب شود و فتوا را از خود آن حضرت اخذ کند وبه دلایلی مجبور به کتمان باشد و لذا مستقیما از آن حضرت نقل نکند بلکه ادعای اجماع کند.» (۳۷)
آنگاه با بیان روشنتری می فرماید:
«اگر چه ممکن است برخی از یگانه های دوران به محضر آن حضرت شرفیاب شوند و احیانا او را هم بشناسند.» (۳۸)
اهمیت این فراز از فرمایش مرحوم آخوند در این است که ایشان حتی دیدار با فرض شناخت را هم تجویز نموده است.
۷- میرزای نایینی
«آیه الله میرزامحمدحسین غروی نایینی » (م ۱۳۵۵ ق) به نقل تلمیذش شیخ محمدعلی کاظمی(م ۱۳۶۵ ق)در کتاب «فوایدالاصول » می فرماید:
«آری برای انسانهای کم نظیر اتفاق می افتد که به حضور مبارک آن حضرت تشرف یافته، حکم خدا را از حجت خدا فرا گیرند.» (۳۹)
۸ – اصفهانی
«آیه الله حاج شیخ محمدحسین اصفهانی » (م ۱۳۶۱ ق) در کتاب «نهایه الدرایه » به هنگام بحث از مدرک اجماع منقول می فرماید:
«یقین و یا گمان نمی رود که این سخن را از دو لب امام(ع) شنیده باشند، یا عمل او را دیده باشند و یا تقریر آن حضرت را برای ما حکایت نموده باشند، زیرا احتمال این معنی در عصر غیبت جز برای افراد بی نظیر نمی رود.» (۴۰)
بر اساس عبارتهای بالا که از سه استوانه استوار حوزه علمیه نجف اشرف در قرن اخیر نقل شد، تشرف به محضر کعبه موعود در عصر غیبت برای افراد یکتا و بی نظیر امکان پذیر است و احتمال تشرف افراد اوحدی و استماع فتوا از آن حجت پروردگار منتفی نیست.
۹- حکیم
«آیه الله حاج سید محسن حکیم » (م ۱۳۹۰ ق)در کتاب ارزشمند «المستمسک العروه الوثقی » به هنگام اقامه دلیل بر یک فتوای فقهی، از «حسن بن ابی طالب یوسفی آبی » تلمیذ محقق حلی، نقل می‌کند که در کتاب «کشف الرموز» (۴۱) می نویسد:
«شخص فاضل و بزرگواری از ما در این مساله قائل به حرمت بود و ادعا می‌کرد که آن را از دو لب کسی که قولش حجت است شنیده است.» (۴۲)
از این سخن استفاده می‌شود که از نظر آیه الله حکیم چنین ادعایی در عصر غیبت واضح البطلان نیست و گر نه ایشان آن را به عنوان یکی از ادله باب ذکر نمی‌کرد.
ایشان همچنین عین عبارت آخوند خراسانی را در کتاب «حقایق الاصول » آورده و تعلیقه ای بر آن نزده است. (۴۳)
۱۰- میلانی
«آیه الله حاج سید محمد هادی میلانی » (م ۱۳۹۵ ق) مطابق نقل تلمیذش آیه الله حاج شیخ رضا توحیدی – مقیم تبریز در منزل خود در کربلای معلی خطاب به ایشان فرموده بود:
«آقا حضرت امام زمان(ع) بنا است از چشمهای متعارف غایب باشند.»
البته نظرشان این بود که باید چشمها بیش از متعارف باشد تا آن حضرت را در هر لباسی بشناسد. (۴۴)
۱۱- گلپایگانی
«آیه الله حاج سیدمحمدرضا گلپایگانی » (م ۱۴۱۴ ق) در پاسخ این پرسش که:
– چه کار باید کرد تا بتوان امام زمان(ع) را ملاقات کرد؟
چنین نوشتند:
«بطور کلی برای تشرف به حضور ایشان نمی توان راهی را که همه کس به آن برسند ارائه داد زیرا، بسیاری از مردم از این فیض عظیم – شناخت آن حضرت – محروم هستند، مع ذلک عمل به تکالیف شرعیه و جلب رضایت و خشنودی آن حضرت و بعض اعمال مثل چهل شب به مسجد سهله رفتن بسا موجب تشرف بعضی اشخاص که مصلحت باشد خواهد بود.» (۴۵)
اینها عبارتهای گروهی از چهره های ممتاز و شخصیتهای برجسته جهان تشیع در طول یکهزار سال گذشته بود، که همگی بر امکان شرفیابی افراد خاصی به پیشگاه آن کعبه مقصود و قبله موعود در عهد غیبت صراحت داشتند.
به خواست خداوند دیگر مسائل مربوط به این موضوع در شماره های بعدی بررسی خواهد شد.
پی نوشتها:
۱- وفات علی بن محمد سمری بنا بر مشهور روز نیمه شعبان ۳۲۹ ق است.ر.ک: بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۳۶۰ ; سفینه البحار، ج ۶، ص ۴۳۱، کشف المحجه، ص ۱۵۹ ; تابع الموالید، ص ۱۴۴. ولی در برخی منابع نیمه شعبان ۳۲۸ ق آمده است، ر. ک: اعلام الوری، ص ۴۱۷ ; منتخب الانوار المضیئه، ص ۱۳۰; کشف الغمه، ج ۳، ص ۳۲۰.
۲- شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۵۱۶، چاپ جامعه مدرسین، قم.
۳- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۳۹۵، المعارف الاسلامیه، قم.
۴- طبرسی، اعلام الوری، ص ۴۱۷، چاپ دارالتعارف، بیروت.
۵ – طبرسی، تاج الموالید، در ضمن مجموعه نفیسه، ص ۱۴۴، بصیرتی، قم.
۶- طبرسی، احتجاج، ج ۲، ص ۴۷۸، اعلمی، بیروت.
۷- قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۳، ص ۱۱۲۹، مؤسسه الامام المهدی، قم.
۸ – ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، ص ۶۰۳، انصاریان، قم.
۹- اربلی، کشف الغمه، ج ۳، ص ۳۲۰، دارالکتاب الاسلامی، بیروت.
۱۰- بیاضی، الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۲۳۶، المکتبه المرتضویه، تهران.
۱۱- دکتر جاسم حسینی وفات نیلی را به سال ۷۹۰ ق نوشته است . ر . ک: تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص ۲۳.
۱۲- نیلی، منتخب الانوار المضیئه، ص ۱۳۰، خیام، قم.
۱۳- شیخ حر عاملی، اثبات الهداه، ج ۳، ص ۶۹۳، علمیه، قم.
۱۴- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۳۶۱ و ج ۵۲، ص ۱۵۱، اسلامیه، تهران.
۱۵- میرزای نوری، جنه الماوی، ص ۱۴۵، دارالمحجه البیضاء، بیروت.
۱۶- محدث نوری، نجم الثاقب، ص ۵۵۹، جمکران، قم.
۱۷- فقیه احمدآبادی، مکیال المکارم، ج ۲، ص ۳۵۷، علمیه، قم.
۱۸- محدث قمی، سفینه البحار، ج ۶، ص ۴۳۱، اسوه، قم.
۱۹- شیخ علی اکبر نهاوندی، العبقری الحسان
۲۰- علم الهدی، تنزیه الانبیاء، ص ۲۳۵، دارالاضواء، بیروت.
۲۱- همان ماخذ، ص ۲۳۸.
۲۲- علم الهدی، الشافی، ج ۱، ص ۱۴۹، مؤسسه الصادق، تهران.
۲۳- علم الهدی، المقنع فی الغیبه، ص ۷۵، آل البیت، قم .
۲۴- همان ماخذ، ص ۷۷.
۲۵- همان ماخذ، ص ۷۸.
۲۶- علم الهدی، کلمات المحققین، ص ۵۳۳، مکتبه مفید، قم.
۲۷- شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۹۹، معارف اسلامیه، قم.
۲۸- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۲۱۵، اسلامیه، تهران.
۲۹- شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ج ۴، ص ۲۲۲، دارلکتب الاسلامیه، قم.
۳۰- طبرسی، اعلام الوری، ص ۴۳۸، دارالتعارف، بیروت .
۳۱- سیدابن طاووس، طرائف، ص ۳۵۶، نوید اسلام، قم.
۳۲- سیدابن طاووس، کشف المحجه، ص ۵۳، حیدریه، نجف اشرف.
۳۳- همان ماخذ، ص ۱۵۱.
۳۴- همان ماخذ، ص ۱۵۴.
۳۵- علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۹۶، چاپ اسلامیه، تهران.
۳۶- همان مدرک، ج ۵۱، ص ۲۱۵
۳۷- آخوند خراسانی، کفایه الاصول، ج ۲، ص ۷۰، اسلامیه، تهران.
۳۸- همان ماخذ، ج ۲، ص ۷۴، چاپ آل البیت، ص ۲۹۱ و چاپ جامعه مدرسین، ص ۳۳۵.
۳۹- میرزای نایینی، فوایدالاصول، جامعه مدرسین، قم.
۴۰- اصفهانی، نهایه الدرایه، ج ۳، ص ۱۸۵، چاپ آل البیت، قم.
۴۱- کشف الرموز شرح مختصر النافع محقق حلی است که به سال ۶۷۲ ق تالیف شده است.
۴۲- حکیم، المستمسک العروه الوثقی، ج ۱۴، ص ۶۲، چاپ احیاء التراث، بیروت .
۴۳- حکیم، حقایق الاصول، ج ۲، ص ۱۰۰ و ۱۰۴، آل البیت، قم .
۴۴- توحیدی، کعبه مقصود، ص ۳۱، ستاد بزرگداشت نیمه شعبان، تبریز.
۴۵- دفاتر استفتائات، به نقل از عنایات حضرت مهدی موعود، علی کریمی جهرمی، ص ۱۸.