موعود پایگاه اینترنتی موعود
در دورانى که سخن گفتن از مباحث اقتصادى و افزایش و کاهش درآمد سرانه، رشد، توسعه و تولید ناخالص ملى و پى جویى مسائل مربوط به پیچیده ترین فن آوریهاى عالم ارتباطات و ساخته هاى صنعتى، به همراه بحث و کندوکاو پیرامون مکتب نوظهور «هرمنوتیک» و اثبات ثبات یا دگرگونى فهم ما از متون دینى- قبض و بسط تئوریک شریعت یا فى الواقع نسخه فارسى [Contextuality -] و همچنین بررسى برخورد تمدنها و عاقبت قابل پیش بینى براى آنها، رسم و عادت زمانه شده است، بیان احوال امام زمان، عجل الله تعالى فرجه الشریف، به عنوان یک حقیقت غایب از نظر و مباحث و مسائل مربوط به آن حضرت، علیه السلام، به عنوان موعود منتظر، چه بسا در ذهن برخى ساده‌اندیشان و شیفتگان عرف موجود، بل حافظان و مدافعان سینه چاک او و فرهنگى که آن را پروریده، سخت نامانوس و ناضرور بنماید.
اما نگارنده به عنوان پژوهشگر مسلمانى که در غالب موضوعات مطرح در عرصه فرهنگ معاصر اندیشیده و در همین زمینه دیدگاه دینى خود را در باب غالب موضوعات یادشده، از سیاست و اقتصاد و مسائل مربوط به توسعه تا بخشى از دانش تجربى و فلسفه معاصر دین و کلام نوین، عرضه کرده به این نتیجه رسیده است که متاسفانه مباحث مربوط به موضوع اصلى جهان بشرى در عصر حاضر- یعنى غیبت عصاره عالم امکان و خلیفه حى الهى بر زمین و خیمه آسایش، امنیت، وفاق و واسطه فیض ربوبى مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف بى اندازه تهى و بى رنگ است.
آیا شگفت آور نیست که در حوزه هاى علمیه و دانشکده هاى الهیات ما- گذشته از محافل روشنفکرى باصطلاح دینى!- از دین شناسى تطبیقى سخن بگویند، و اقتصاد و سیاست جامعه اسلامى را در قالب فقه حکومتى به دایره بحث و بررسى بگذارند، و همچنین شبهات مطرح در فلسفه معاصر دین و کلام نوین را به سرپنجه تدبیر و اندیشه بگیرند و بگشایند، و یا حتى از ثقل اکبر- از قرآن عظیم و عزیز- از قرائت و محتواى آن، سخن به میان آرند، اما در عین حال هدف از این همه تلاش و جنبش و کوشش و هم بخش معظمى از ضروریات مکتب تشیع و على الخصوص آموزه هاى بلند این مکتب درباره حجت زمانه ولى عصر، روحى و ارواح العالمین له الفداء، تا به این اندازه به دست فراموشى سپرده شود؛ که غافلان به دل بستن به وضع موجود و تبیین و تنقیح و تحکیم پایه هاى تئوریک آن بکوشند و منفعلان در دفاعى منفعلانه از تعالیم مورد هجمه آنان، همه گستره پهناور معارف عالیه اسلام و على الخصوص مکتب پربار تشیع را در دامنه محدود برخى مباحث اپیسیمولوژى یاجامعه شناسى دین و معرفت و یا حداکثر مسائل مربوط به فقه حکومتى محصور سازند و تنها وظیفه خود را پاسخگویى به القائات دشمنان و مغرضان دانسته و در عوض تبیین عقلانى معتقدات خالص شیعى یا اسلامى، دامنه فعالیت خود را در محدوده تصحیح و نقض و ابرام اقوال نواندیشان مترجم آراى مسیحیت محرف محصور نمایند؟!
چنانکه مشهود است، روند فعالیتهاى پژوهشى و تبلیغى حوزه هاى دینى در چند سال گذشته به سمتى سو گرفته که نشانه گذار اصلى آن اندیشه وران غربى بوده‌اند. البته دفاع آگاهانه از دین و وسعت تهاجم دشمنان به مبانى اعتقادى جامعه اسلامى، ضرورت چنین تلاشى را صدچندان مى کند و ما را نیز با این تدافع عالمانه مخالفتى نیست. لیکن سخن بر سر آن است که آیا تنها در موضع دفاع نشستن و از عرضه روزآمد آموزه هاى پربار مکتب تشیع چشم پوشیدن و منفعلانه بر ردپاى مترجمان آراى بیگانه سیر کردن، باعث نخواهد شد که بخش معظمى از ضروریات مذهب تشیع- که نسل قدیم را نیز به حد وافى با آن آشنایى نیست تا چه رسد به عصر حاضر- مثل مساله مهم رجعت که از زمان پیامبر، صلى الله علیه و آله، تاکنون از جمله ضروریات مذهب شیعه شمرده مى شده و اعتقاد به آن هماره طعن و طنز و کین مخالفان را به همراه داشته، یا حقیقت دابه الارض و حشر پیش از روز رستاخیز، و از همه مهمتر و اساسى تر، نقش کنونى امام زمان، عجل الله تعالى فرجه الشریف، در سرنوشت جوامع بشرى و نسبت آن حضرت با کل جهان هستى و مفهوم حقیقى روایت متواتر یا دست کم مستفیضى که مرگ بى شناخت امام، علیه السلام، را- ولو در عصر انفجار اطلاعات و پیچیده ترین فن آوریهاى عالم ارتباطات، از ماهواره و شبکه هاى اطلاع رسانى گرفته تا مطبوعات و منشورات مکتوب- مرگ در جاهلیت و ناآگاهانه و ناهشیارانه، بلکه نهفته در جهل مرکب مى داند، همچنین وظیفه شیعیان در عصر غیبت و نحوه ارتباط روحى آنان با امام زمانشان و نحوه تمهید ظهور آن حضرت، علیه السلام، که جز به خواست و تلاش بخش وسیعى از مؤمنان میسر نخواهد شد، و به همین موازات مفهوم حقیقى و منطقى برخى آیات قرآنى، نظیرآیات آغازین جزء پانزدهم قرآن (آیات ابتدایى سوره مبارکه اسراء) که مصداق عینى آنها در این دنیا تا کنون رخ نداده است، و یا آیات مربوطبه عیساى مسیح، علیه السلام، و رجعت و فرود دوباره آن حضرت از ملکوت الهى به گاه قیام حضرت حجت، علیه السلام، و در نهایت شرح و تفسیر ادعیه و زیارات رسیده درباره یا از ناحیه امام عصر، علیه السلام، که هر یک دریایى ژرف از مفاهیم بلند و آسمانى محسوب مى گردند و تمرکز در مباحث القا شده از سوى مترجمان آراء بیگانه، باعث نخواهد شد که این همه، از جانب بسیارى از کارشناسان دینى ما و به تبع آنان عموم مردم مسلمان و خصوصا نسل جوان ما مورد غفلت قرار گیرد؟
به هر تقدیر واقعیت این است که در حال حاضر برخورد ما با مساله مهم مهدویت، بیش از آنکه برخوردى همه جانبه، پژوهشگرانه و علمى باشد، برخوردى مقطعى، شاعرانه و غالبا از سر احساس و عاطفى است. تا به آنجا که این نکته مهم را که مجموعه زیارات، ادعیه و توقیعات شریف رسیده از ناحیه یا درباره امام مهدى، علیه السلام، فى الواقع ماثوراتى صادره از سو یا در معرفى حجت حى زمانه و قطب عالم امکان در عصر معاصرند و به این ترتیب مجموعه اى از مهمترین آموزه هاى مورد نیاز امت شیعه را- از زمان آغاز امام آن بزرگوار تا به اکنون- عرضه مى دارند، بکلى از یا برده ایم. این همه در حالى است که ارزش علمى و عملى این قبیل ماثورات به اضافه آن دسته از آیات، زیارات و ادعیه پرمحتوایى که اهتمام به آنها از ناحیه حضرت، علیه السلام، مورد اشاره قرار گرفته و پیوسته در تشرفات محبان آن حضرت در عصر غیبت، بر استدامت بر آنها تاکید گردیده است (از آن جمله دعاى آسمانى سمات یا زیارات جامعه و عاشورا) و نقش مفید و معتنابه آنها در ساختن بناى عقیدتى فقهى انسان مسلمان امروزین، نه فقط از بار علمى و اعتقادى و عبادى سخنان و سیره رسیده از سایر معصومان کمتر نیست، بلکه اولا با توجه به آنکه منشا صدور یا موضوع مورد بحث آنها، درباره حضرت حجت، عجل الله تعالى فرجه الشریف، و فرهنگ عقیدتى و عملى لازم الاتباع از سوى امت آن حضرت، چه در زمان غیبت و چه در زمان ظهور است و در ثانى با التفات به این نکته مهم که محیط صدور آنها در محدوده خواص یاران ایشان محصور مى شده است تامل در آنها به عنوان مجموعه تعالیم و آموزه هاى حجت زمانه براى مردم از ضرورت بیشترى برخوردار مى گردد.
گذشته از این، باطن هر بحثى از مباحث فقهى، کلامى و فلسفى معاصر، به نحوى با امام زمان، علیه السلام، و مباحث مربوط به غیبت و حضور و ظهور آن حضرت گره خورده است که مشکل مى توان از آن حضرت غفلت کرد، اما در عین حال حق مطلب را از لحاظ جامعیت آن ادا نمود. فى المثل آیا مى توان از معاد سخن گفت و امکان بازگشت مجدد ارواح به فعلیت رسیده مؤمنان را به ابدان ایشان- از جمله در همین دنیا- مورد بحث و بررسى قرار داد، لیکن از مساله مهم رجعت یعنى احیاء مجدد برخى رفتگان در زمان قیام قائم، علیه السلام، و آیات وارد در این زمینه مانند آیه هشتاد و سوم سوره مبارکه نمل چشم پوشید؟! و یا مگر مى توان مساله شر(Problem Evil) را که از جمله مباحث مهم و مورد بحث اکثر فلاسفه معاصر دین و متکلمان معاصر مسیحى و مسلمان امثال «الوین پلسینجا» و علامه شهید استاد «مرتضى مطهرى» رضوان الله تعالى علیه، و «جى. ال. مکى» است، به بحث و بررسى نهاد و نقش عمل پیشینیان و اختیارات نیک و بد عالمیان را در پیدایش مصائب روزافزون وارد آمده بر عالم بشرى بازگو کرد، اما در همان حال از سلسله علل و معلولهایى که در راس آن کج اندیشى برخى از صحابه رسول خدا، صلى الله علیه وآله وسلم، و در طول آن سلسله، مصائب ناگزیر پیش آمده در نتیجه غصب ولایت از خاندان عصمت و طهارت و به تبع آن غیبت قهرى و هزارساله مولانا و مقتدانا امام مهدى علیه الصلوه و السلام قرار دارند، چشم اغماض بر بست، و تاثیر آن شوراى کذایى را در سرنوشت آحاد مردمان جهان در عصر حاضر از یاد برد؟! که بى تردید اگر به وصایت رسول مکرم اسلام پشت نمى شد، و اگر بدعتها جاى سنت رسول، صلى الله علیه و آله، را نمى گرفت، و اگر ولایت در جاى حق خود مستقر گردیده بود، امروزه تاریخ جهان به گونه اى دیگر رقم مى خورد. زبده آنکه مباحث مربوط به فقه حکومتى و اثبات مشروعیت الهى ولایت مطلقه فقیه و همچنین حدود اختیارات او و نحوه مشارکت مردم در این میان و یا حتى مباحثى چون نحوه اخذ، و منابع و مصارف وجوه و اموال حاصل از مالیاتهاى ثابت شرعى، به بررسى عالمانه امامت امام مهدى علیه السلام و نیابت آن حضرت منوط و مسبوق است. بنابراین على رغم غفلتى که برخى مى ورزند، چنانکه مى بینیم از پرداختن به مساله مهدویت- آن هم به صورتى آگاهانه و علمى- گریزى نیست و آنان که به شاخه هاى دیگر معارف علیه اسلام دل بسته‌اند نیز تنها هنگامى حق مطلب را چنانکه باید ادا خواهند کرد که از مهدویت مهدى، علیه السلام، و از آموزه هاى بلند مربوط به آن حضرت، علیه السلام، سخن بگویند.
به موازات آنچه گفته شد پرداختن به مساله مهدویت و تبیین علمى، همه جانبه و پژوهشگرانه اصول و متفرعات مربوط به آن، که در قالب غیرشیعى و غیراسلامى آن در چهره «مسیانیسم» یا عقیده به موعود آخرالزمان تجلى کرده است، در عدم مقهوریت در برابر تمدن غرب- به معناى اصطلاحى و نه جغرافیایى آن- و نقد کاستى ها و ارائه راه حل براى جبران آنها و یا دست کم ایجاد آرامش روحى و روانى براى محصورشدگان «بحران هویت» وعوارض ناشى از «ماشینیسم»، «مدرنیسم» و افزایش «اوقات فراغت» و همچنین در سلوک فردى و اجتماعى، از تاثیرى ژرفتر و ماندگارتر برخوردار است. و نگارنده- بى آنکه قصد دفاع از مکتبى خاص را داشته باشد- بر این نکته تاکید دارد که على رغم انکار پاره اى نواندیشان مدعى نقد اندیشه دینى- در جهان غرب نیز اندیشمندانى بسان «هایدگر» و پیروان مدرسه او، بمراتب از معتقدان به «جامعه باز پوپرى» و خوانندگان کتب پراگماتیستى نویسندگانى چون «ویلیام جیمس» و «جان دیویى» و همچنین از رهروان طریقت هاى گونه گونى چون رهبانیت شرقى، عرفان سرخپوستى امثال «دن خوان» و «کارلوس کاستاندا» و یا سلوک «سندرتایى» امثال «هرمان هسه» و هم حتى از پیروان طریقت هاى گوناگون پراتیکى چون «یوگا»، «مدى تیشن» و این اواخر طریقت «آلفا» که فى الواقع نوعى دل بستن به سرابند- از آرامش روحى و روانى افزونترى برخوردار بوده‌اند و در عین حال در نقد معضلات موجود جامعه بشرى و ارائه راه حل درباره آنها بمراتب توفیق بیشترى یافته‌اند. و این صد البته به مثابه تایید همه گفته ها و معتقدات ایشان نیست. و عجیب آنکه برخى اندیشه وران غربى چون فیلسوف و اسلام شناس مشهور معاصر مرحوم پروفسور «هانرى کربن» فرانسوى به صورتى آگاهانه و عالمانه و برخى چون «مارتین هایدگر» آلمانى و «برتراند راسل» انگلیسى به صورتى نادانسته و ناآگاهانه، به وضع موعود و سیماى نورانى منجى عالم بشریت چشم دوخته بوده‌اند، و در همان حال جمعى از ایرانیان مسلمان مدعى نقد اندیشه دینى و پلورالیستهاى طرفدار جامعه باز پوپرى و مروجان وطنى آراء و افکار فلاسفه معاصر دین اروپایى و آمریکایى و کانادایى، با آمیختن زواید فرهنگ قرون شانزده تا نوزده میلادى به گفته هاى محرف «مولاى رومى» و «ابوحامد غزالى»، به تمجید و توجیه وضع موجود زبان مى گشایند و هر روزى که مى گذرد با فرورفتن و غور نابایسته در زوایاى فرهنگ و تمدن انسان مدار و لذت محور و قدرت پرست غربى، از سنگ آسیاب عالم امکان و محور هستى در عصر حاضر، فاصله اى افزونتر مى گیرند و براستى این پرسش بجا و ضرورى است که؛ اگر خود ره به بیراهه مى کشانید:
«لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً» ۱
از چه روى از راه خدا او را که ایمان آورده باز مى دارید و آن راه را کج مى خواهید؟!
در همین مقام و به تناسب بحث نقل سخنى را درباره «پروفسور کربن» تهى از لطف نمى دانم. مرحوم آیت الله شیخ «مرتضى حائرى» رضوان الله تعالى علیه در بخشى از بحث خود درباره «خلافت در قرآن» پس از اثبات انطباق خلیفه الهى بر انبیا و اوصیا الهى و از آن جمله امامنا المهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف، مى فرمایند:
«از آقاى کربن استاد دانشگاه فرانسه [نقل شده که] در یکى از کنفرانس ها گفته‌اند: که ایشان مذهب شیعه را بر سایر ادیان و مذاهب ترجیح داده‌اند و آن را اختیار نموده‌اند، براى این که فقط مذهب شیعه است که اساس آن، بر ادامه فیض از جانب پروردگار است و این بر طبق عقل سلیم است. ایشان سالها بود با یکى از علماى شامخین قم یعنى مفسرالمیزان جناب آقاى حاج میرزا محمد حسین طباطبایى [مرحوم علامه طباطبایى (رحمه الله علیه)] مذاکراتى راجع به مذهب شیعه داشتند. ظاهرا دو ماه یک مرتبه از پاریس مى آمد و ایشان هم از قم به تهران مى رفتند و مذاکراتى در این باره مى نمودند و على الظاهر بعضى از مذاکراتشان به طبع رسیده است. [ر. ک به: «ظهور شیعه» و «شیعه»] آقاى طباطبایى نقل مى کردند که آقاى کربن مى گفتند: در موقع راز و نیاز با حق متعال دعاهاى منقول از امام زمان و خلیفه الرحمان را مى خوانم. على الظاهر آقاى کربن اولا اعتقاد به امام زمان پیدا کرده‌اند و از راه اعتقاد به وجود مقدس ایشان شیعه و مسلمان شده‌اند. ۲ «ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ» ۳
پى نوشتها:
______________________________
(۱). سوره آل عمران (۳)، آیه ۹۹.
(۲). (به نقل از فصلنامه قرآنى بینات، سال سوم، شماره ۳، پاییز ۱۳۷۵، صص ۲۲- ۲۱).
(۳). سوره حدید (۵۷)، آیه ۲۱.
