«غدير» بزرگترين عيد اسلامی

شاید برخی گمان کنند که عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در کلمات پیامبر اکرم(ص) اشاره‏ای به لزوم بزرگداشت آن نشده است؛ امّا باید گفت که عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلکه از بزرگترین اعیاد است و نخستین کسی هم که این روز را به عنوان عید اسلامی معرفی کرد، پیامبر اکرم(ص) بوده‌اند. آنچه در پی خواهد آمد تحقیقی است در زمینه سابقه تاریخی عید غدیر که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز نشریه «موعود» واقع شود.

اشاره:
شاید برخی گمان کنند که عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در کلمات پیامبر اکرم(ص) اشاره‏ای به لزوم بزرگداشت آن نشده است؛ امّا باید گفت که عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلکه از بزرگترین اعیاد است و نخستین کسی هم که این روز را به عنوان عید اسلامی معرفی کرد، پیامبر اکرم(ص) بوده‌اند. آنچه در پی خواهد آمد تحقیقی است در زمینه سابقه تاریخی عید غدیر که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز نشریه «موعود» واقع شود.

پیامبر اکرم(ص) پس از آنکه علیّ‏ بن ‏ابی‌طالب(ع) را در روز غدیر به جانشینی خود تعیین کردند، در همان روز این عید را اعلام نمودند و مراسم آن را به پا داشتند و در خیمه‏اش نشستند و با کمال خوشحالی و سرور از تبریک گویندگان استقبال کردند و به آنها فرمودند:
«به من تبریک بگویید… به من تبریک بگویید؛ زیرا خداوند مرا به نبوّت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است.»۱
ما در تاریخ پیامبر(ص) و شادی‌های آن، روزی را نمی‏یابیم که پیامبر گفته باشد: «به من تبریک بگویید»، حتّی روز ازدواجش و روز هجرتش از مکّه به مدینه و رهایی از چنگال مشرکان و روز فتح مکّه و پیروزی مسلمانان؛ ولی روز غدیر مکرّر می‏فرمودند: «به من تبریک بگویید»؛ زیرا پیامبر(ص) عظمت این روز را به خوبی درک می‏کرد و از شرافت این خاطره و برتری داشتن این عید بر سایر اعیاد آگاه بود.
بر همین اساس پیامبر(ص) فرمودند:
«روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امّت من است و آن روزی است که خداوند تعالی به من فرمان داده با منصوب کردن علیّ بن ابی‌طالب به عنوان رهبری که امّتم پس از من به وسیله او هدایت‏ می‌یابند؛ آن روز را یاد کنیم. آن روزی است که خدا دین را در آن روز کامل و نعمت را تمام گردانید و اسلام را به عنوان یک دین برای مردم پسندید.»۲
پیامبر(ص) در این حدیث، اوّلاً: روز غدیر را یک عید اسلامی جاوید در ردیف سایر اعیاد اسلامی اعلام کرده؛ ثانیاً: عید غدیر را مطلقاً برتر از اعیاد اسلامی‌شمرده است.
پس از رحلت پیامبر(ص)، خود امیرالمؤمنین(ع) نیز روز غدیر را به عنوان یک عید اسلامی تلقّی کردند۳ و در سالی که روز غدیر با جمعه مصادف بود، خطبه‏ای ایراد نمودند و در ضمن آن فرمودند:
«خداوند بزرگ برای شما، گروه مؤمنان، دو عید بزرگ که قوام هریک به دیگری است، قرار داده تا احسانش را نزد شما کامل گرداند و شما را به راه هدایت، آگاه و مطلّع کند… از این‌رو جمعه را مرکز تجمّع برای پاکسازی گذشته‏ها قرار داده است… بنابراین هیچ توحیدی را جز بر اساس اعتراف به رسالت پیامبر نمی‏پذیرد و هیچ آیینی را جز توأم با ولایت کسی که به ولایت او فرمان داده است، قبول نمی‏کند و اسباب اطاعت او جز با تمسّک به ریسمان او و ریسمان اهل ولایت او منظّم نمی‏گردد، بنابراین در روز غدیر آنچه را که بیانگر اراده‏اش در مورد برگزیدگانش بود، بر پیامبرش نازل فرمود و او را به تبلیغ آن و ترک هم‌نشینی با منحرفان و منافقان و بی‏اعتنایی به آنان مأمور ساخت و ضامن نگهداری او از شرّ آنان شد.»
آنگاه حضرت امیر(ع) مردم را به اجرای مراسم عید دعوت نمود و فرمودند:
«خدا شما را رحمت کند، پس از پایان یافتن اجتماعتان، به سوی توسعه بر زن و فرزند و نیکی با برادران و شکر نعمت‌های الهی بازگردید و همه با هم مجتمع باشید تا خدا یگانگی شما را حفظ کند و با یکدیگر نیکی کنید تا خدا الفت و دوستی و صداقت‏ شما را نگه دارد و به یکدیگر هدیه دهید؛ ۴ همان گونه که خدا پاداش شما را در این روز، چند برابر اعیاد گذشته یا اعیاد آینده – جز در موارد مثل آن – قرار داده است. نیکی در این روز (یعنی: روز عید غدیر) ثروت را زیاد و عمر را افزون می‏کند و مهربانی به یکدیگر باعث رحمت و عطوفت خداوند است. با سعی و کوشش خویش و در حدّ توانایی خود، از آنچه خدا به شما بخشیده، برای برادران و زن و فرزندانتان آماده کنید و شادی را در میان خود آشکار سازید و با گشاده‏رویی با یکدیگر برخورد کنید.»۵
بعد از حضرت علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز روز غدیر را زنده نگاه می‏داشتند و هر سال، آن روز را به عنوان عید تلقّی می‏کردند. آنان با کمال مسرّت و شادی، برای قبول تهنیّت و تبریک شاد باش جلوس می‏نمودند، به وسیله نماز و روزه و دعا به خدا تقرّب می‏جستند و در نیکویی و احسان و اطعام تأکید می‏نمودند تا شکر نعمت‏خدا را در چنین روزی که امیرالمؤمنین(ع)، به خلافت و امامت منصوب شده، به جای آورده باشند. آنها در این روز صله رحم می‏کردند و خانواده خویش را در وسعت ارزاق قرار می‏دادند و به ملاقات برادران می‏رفتند و شیعیان خود را نیز به تمام این کارها دعوت می‏نمودند.۶
اکنون به روایات زیر توجّه کنید:
۱. ابوالحسن لیثی می‏گوید:
امام جعفر صادق(ع) به بعضی از دوستان و شیعیانش که در حضور او بودند، فرمودند:
«آیا می‏دانید روزی که خدا اسلام را در آن روز برای ما و شیعیانمان عید غدیر قرار داده، چه روزی است؟»
عرض کردند: خدا و رسول و فرزند پیامبر داناترند، آیا روز عید فطر است؟
امام فرمودند: «نه!»
گفتند: آیا روز عید قربان است؟ امام فرمودند:
«نه! البتّه این دو روز، بزرگ و با شرافت هستند؛ امّا روز منار دین بزرگتر است و آن روز هیجدهم ذی حجّه است که پیامبر خدا(ص) هنگامی‌که از حجّـ［‌الوداع بازگشت و به غدیر خم رسید و …».
۲. فرات بن احنف می‏گوید:
از امام جعفر صادق(ع) پرسیدم: فدایت‏شوم، آیا مسلمانان عیدی بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟
امام فرمودند: «آری! بالاترین، بزرگترین و شریف‌ترین اعیاد روزی است که خدا دین را در آن روز کامل گردانید و این آیه را بر پیامبرش، محمّد(ص) نازل فرمود: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا؛ امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت‏خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم.»
سؤال کردم: آن چه روزی است؟
فرمودند: «انبیای بنی اسرائیل وقتی وصیّت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار می‏کردند، آن روز را عید قرار می‏دادند و این روز هم روزی است که پیامبر(ص)، علی(ع) را رهبر مردم قرار داد و در آن روز چیزهایی نازل شد و دین کمال یافت و نعمت ‏بر مؤمنان تمام گردید.»
عرض کردم: در این روز چه کاری شایسته است، انجام دهیم؟
امام(ع) فرمودند: «این روز، روز عبادت، نماز، روزه، شکر و سپاس خدا و مسرّت به سبب ولایت ما بر شما از جانب خداست، من دوست دارم این روز را روزه بگیرید.»۷
۳. عبدالرّحمن بن سالم از پدرش نقل می‏کند که گفت:
از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا مسلمانان غیر از روز جمعه و عید قربان و عید فطر، عید دیگری دارند؟
فرمودند: «آری. عیدی بزرگتر!»
گفتم: فدایت‏شوم، کدام عید است؟
فرمودند: «روزی که پیامبر خدا، امیرالمؤمنین را به خلافت نصب کردند و فرمودند: «هر کس که من مولای او هستم، علی مولای او است.»
پرسیدم: آن روز، چه روزی است؟
فرمودند: «به روز چه کار داری؟۸ سال همیشه در گردش است؛ ولی آن روز، روز هجدهم ذی حجّه است.»
عرض کردم: چه کاری سزاوار است در آن روز انجام دهیم؟
فرمودند: «خدا را یاد کنید و به روزه و عبادت بپردازید و محمّد و آل محمّد، صلی‏الله‏علیه وآله، را یاد نمایید؛ زیرا پیامبر خدا به امیرالمؤمنین(ع) وصیّت کرد که مسلمانان این روز را عید بگیرند و انبیا چنین می‏کردند؛ به اوصیا خود همین سفارش را می‏نمودند و آن روز را عید می‏گرفتند.»۹
بر اساس همین روایات است که می‏بینید شیعیان از زمان ائمه‌اطهار(ع) تا کنون در تمام کشورها هر سال روز غدیر را عید می‏گیرند و به وسیله نماز، تلاوت قرآن و خواندن دعاهای مأثور به خدا تقرّب می‏جویند، خدا را بر کامل ساختن دین و تمام نمودن نعمت ‏به وسیله امامت علی(ع) سپاس‌گزاری می‏کنند، به ملاقات یکدیگر می‏روند، با چهره‏ای گشاده، با نیکی و احسان و مسرور ساختن خویشاوندان و همسایگان، به خدا تقرّب می‏یابند و اگر یکی ازآنها برادر دینی خود را در این روز ملاقات کند، با او مصافحه می‏کند و می‏گوید:
الحمد لله الذی جعلنا من المتمسّکین بولایه امیرالمؤمنین و الائمه الطّاهرین.۱۰
و هر سال در این عید سعید، شیعیان به سوی مرقد پیشوای بزرگ دین، امیرالمؤمنین(ع) در «نجف اشرف» روانه می‏شوند و جمعیّتی که نزد قبر مقدّس آن حضرت برای زیارت اجتماع می‏کنند، از نیم میلیون کمتر نیست که از هر ناحیه‏ای به آنجا وارد می‏شوند۱۱ تا عمق محبّت، دوستی و استحکام اعتقاد به پیشوای راستینشان، امیرالمؤمنین(ع) را نسبت‏ به خویش تأکید کنند و شرافت ‏حضور نزد مقام مبارک وی را برای خود ثبت نمایند. آنها پراکنده نمی‏شوند تا ضریح مقدّس را در بر گرفته و پیشوای خود را زیارت کنند و بر او سلام داده و چنان‌که گویی آن حضرت در برابر آنها حاضر است، ‏به او تهنیّت گویند۱۲ و زیارتی خوانند که از بعضی از ائمه اطهار(ع) وارد شده است که ضمن آن به موقعیّت‌های ارزنده و سوابق عظیم حضرت در اسلام و جهاد و تلاش وی در تأسیس ارکان دین و خدمت ‏به پیامبر(ص) در روز غدیر به عنوان خلیفه پیامبر، گواهی داده می‏شود.۱۳
آری! این است ‏برنامه شیعیان در هر سال و پیوسته گویندگانشان در هر زمان و مکانی حدیث غدیر را به طور مسند یا مرسل و به صورت اجمال یا تفصیل بیان می‏کنند.
بررسی در مسئله غدیر، ما را به این نتیجه می‏رساند که تنها شیعیان، روز غدیر را به عنوان عید تلقّی نکرده‏اند – هرچند شیعیان بیشتر از دیگران به آن اهمّیت می‏دهند لیکن مسلمانان غیر شیعه نیز آن را عید می‏گرفته‏اند.
علّامه امینی در کتاب الغدیر، جلد ‏۱، صفحه ‏۲۶۷ می‏نویسد: بیرونی – که یکی از علمای اهل تسنّن است – روز غدیر را از روزهایی دانسته که: اهل اسلام آن را یکی از اعیاد شمرده‏اند.۱۴
ابن طلحه شافعی در کتاب مطالب السئول، صفحه ‏۵۳ هنگامی‌که از عید غدیر سخن می‏گوید، چنین تصریح می‏کند: امیرالمؤمنین روز غدیر خم را در ضمن اشعارش یاد کرده است و از آنجا که پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر این مقام بلند را از میان همه مردم به علی(ع) داد، این روز به صورت یک عید بزرگ در آمد.
آنگاه شافعی در صفحه ‏۵۶ کتاب یاد شده اضافه می‏کند که لفظ «مولی‏» هر معنایی را در بر داشته باشد، از سوی پیامبر(ص) برای علی(ع) قرار داده شده و این خود مقامی والا و منزلتی عظیم است که پیامبر آن را به علی(ع) اختصاص داده است. بدین جهت این روز، روز عید و روز سرور دوستان او است.
علّامه امینی می‏گوید: این بیان شافعی دلالت دارد بر اینکه تمامی مسلمانان این روز را عید می‏گیرند چه مسلمانانی که حضرت علی(ع) را خلیفه بلافصل پیامبر(ص) می‏دانند چه مسلمانانی که او را خلیفه چهارم به شمار می‏آورند و خلاصه باید گفت: امّت اسلامی در شرق و غرب، همگی در این عید با یکدیگر توافق دارند؛ مخصوصاً با توجّه به اینکه مصریان و اهل مغرب و عراق در قرون گذشته، به این روز توجّه داشته و آن را روز نماز و دعا و خطبه و سرودن اشعار می‏دانسته‏اند.

پی‏نوشت‌ها:
۱. الغدیر، ج ۱، ص ۵۸؛ بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۷.
۲. برای توضیح بیشتر ر. ک: امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج ۱، ص ‏۲۸۳.
۳. روزی که قدرت به دست آن حضرت آمد.
۴ و در حدیث‏ شریف از حضرت رضا(ع) روایت ‏شده است که فرمودند: «اگر یک درهم را در این روز به برادران مؤمن بدهی برابر است ‏با هزار درهم که در اوقات دیگر بدهی‏» و در حدیث دیگر وارد شده است: «که برابر است ‏با صدهزار درهم در غیر این روز.»
۵. الغدیر، ج‏۳، ص ۲۸۴؛ طوسی، محمّد بن حسن، مصباح المجتهد، ص ۵۲۴.
۶. الموسوی‏ العاملی، السیّد عبدالحسین شریف الدّین، المراجعات، ص ‏۱۹۷.
۷. الغدیر، ج ۱، ص ۲۸۵.
۸. گویا که راوی پرسید: در کدام روز از روزهای هفته است؟
۹. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۰۴؛ الغدیر، همان، ج ۱، ص ۲۸۵.
۱۰. نص مذکور، در حدیث‏ شریف وارد شده است.
۱۱ و در حدیث ‏شریف از حضرت امام رضا(ع) روایت ‏شده که فرمود: «هر کجا که باشی سعی کن که روز غدیر نزد قبر حضرت امیرالمؤمنین(ع) حاضر شوی.»
۱۲. روشن است که امام مرده و زنده ندارد و همیشه زنده است و آیه: ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا .. و آیات دیگر بر این معنی دلالت دارند.
۱۳. اگر فرصت تنگ نبود نمونه‏ای از جملات این زیارت را برای شما نقل می‏کردم تا از لابه‌لای آن لذّت ایمان و شیرینی ولایت و سعادت روح و حرارت شوق را بچشید. زیارت مزبور در کتب ادعیه و زیارات نقل شده است.
۱۴. بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیـ［، ص ۳۳۴.