معناشناسی درخت در عرفان کابالا

آیا «درخت» حلقه اتصال به آسمان است؟ جایگاه درخت در ادیان مختلف چگونه است؟ چرا دین یهود و عرفان کاذب کابالا علاقه مفرطی به درخت دارند؟ دستکاری (Manipulation) در عقاید شیعه با چه اهدافی صورت می‌گیرد؟ با گزارش ویژه مشرق همراه باشید تا به ابعاد پنهان ترویج عرفان «درختی» پی ببرید.

 

مفاهیم و واژگان به‌کار گرفته‌شده در منظومه‌های فکری و فرقه‌ای گوناگون، گاه شباهت‌ها و اشتراکات بسیاری با یکدیگر دارند. برای مثال در تمامی ادیان و در بسیاری از فرقه های نوظهور از مفاهیمی همچون «حیات پس از مرگ»، «سعادت»، «زندگی معنوی» و… استفاده می‌شود؛ ولی هر یک از این مفاهیم متناسب با متن و منظومه ای که به آن تعلق دارند “جایگاه و معنا”یی متفاوت دارند که گاه با معنای همان مفهوم در منظومه دیگر، در تعارض است.

یکی از مفاهیمی‌که در جریان‌های دینی و شبه‌دینی مختلف جایگاه ویژه دارد، مفهوم درخت است. در قرآن کریم نیز بارها به این مفهوم اشاره شده است. درخت در لسان قرآن، گاه برای تمثیل انگاره توحید و انگاره شرک در تعابیری همچون شجره طیبه[۱] و شجره خبیثه[۲] و گاه در توصیف توحید عمومی خلقت با تعابیری همچون «النجم و الشجر یسجدان»[۳] مورد استفاده قرار گرفته است. در روایت نبوت حضرت موسی علیه السلام نیز ذکر شده که خداوند از ورای درختی با این پیامبر الهی سخن گفت[۴].

ر داستان هبوط آدم علیه السلام از بهشت نیز قرآن کریم ذکر می‌فرماید که شیطان با وسوسه “درخت جاودانگی” او را فریفت[۵]. اما هیچ یک از توصیفاتی که در قرآن از پدیده هایی همچون درخت، سنگ ( همچون: منها لما یهبط من خشیه الله)، خوراکی‌ها (همچون: زیتون، عسل، انجیر و …)، حیوانات (همچون: سگ اصحاب کهف، هدهد و مورچه سلیمان، شتر صالح، پرندگان ابابیل و…) و سایر پدیده‌های طبیعی (آتش، کوه، دریا، بادها، ماه، ستارگان، شهاب‌ها، خورشید و..) موجود است، به معنای تقدس­‌بخشیِ متافیزیکی به این امور نیست. بلکه همه آنها از آن جهت که بخشی از خلقت شگرف خداوند و جلوه­ای از زیبایی و حکمت و رحمت و عظمت او هستند، قابل توجهند.

هیچ یک از تعابیر قرآن درباره این پدیده ها را نمیتوان توجیهی برای بزرگداشت و تقدس بخشی خرافی به بخشهای طبیعت دانست. تقدس مکانها و اشیاء مادی همواره بالعرض و به اعتبار حقیقتی متافیزیکی و متعالی بوده است که با آن شیء نسبت دارد. برای مثال تقدس تربت کربلا بواسطه ارتباط این خاک با وجود مقدس سیدالشهداء و واقعه عاشوراست نه ویژگی باطنی ای که “زمین” واجد آن است.

در خصوص عنصر طبیعی “آب” خداوند در قرآن کریم تعبیری به کار برده است که در خصوص هیچ عنصر مادی ذکر نشده است (جعلنا من الماء کل شیء حی)؛ با این حال این تعبیر سبب تقدسی خرافی برای آب در میان مسلمانان نشده است و هر چند باران و آب همواره “نشانه رحمت خداوند” دانسته شده ولی هیچ گروه و فرقه ای به “واسطه میان زمین و آسمان” (عالم جسمانی و ملکوت) بودن آب قائل نشده است.

در خصوص “آب” خداوند در قرآن کریم تعبیری به کار برده است که در خصوص هیچ عنصر مادی ذکر نشده است
(جعلنا من الماء کل شیء حی)؛
با این حال این تعبیر، سبب تقدسی خرافی برای آب در میان مسلمانان نشده است

با این حال درخت در کابالا و فرقه‌های پاگانیستی جایگاهی مقدس و متافیزیکی دارد. تمام هستی‌شناسی آیین کابالا و اسطوره‌شناسی یهود به‌صورت سمبلیک در درخت‌واره‌ای با نام “درخت حیات” معرفی می‌شود. درخت حیات[۶]، درخت دانش[۷]، درخت مرگ[۸]، درخت ارواح[۹] و درخت کیهانی[۱۰] از جمله استعاره­‌هایی هستند که با تکیه بر مفهوم درخت، در آموزه‌های کابالیستی برای توصیف جهان خلقت مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

با این حال جایگاه مقدس و حلقه آسمان و زمین بودن درخت در آیین کابالا تنها به معانی استعاره‌ای آن محدود نمی‌شود. در آیین کابالا درخت زمینی نه به عنوان جلوه‌ای از خلقت خداوند بلکه به عنوان واسطه‌ای میان عالم بالا و عالم جسمانی و حلقه‌ای میان عالم ملکوت و عالم ناسوت مورد توجه است. این اعتقاد عمیق عمدتاً بر اساس کشف و شهود و اظهارات بزرگان عرفا کابالا صورت‌بندی شده است و کمتر به ارائه دستمایه‌های کلامی‌برای توجیه آن پرداخت شده است.

تمام هستی‌شناسی آیین کابالا و اسطوره‌شناسی یهود
به صورت سمبلیک در درختواره‌ای با نام “درخت حیات” معرفی می‌شود

خاخام “اسحاق بن سیلمان لوریا” مشهور به “اسحاق لوریا”[۱۱] که به عنوان پدر کابالای امروزی شناخته می‌شود، از جمله کسانی بود که به حلقه واسط بودن درخت میان عالم ملکوت و عالم جسمانیات اعتقاد داشت. او درختان را جایگاه آرام‌گرفتن نفوس انسانی پس از مرگ می‌دانست. در شرح احوالات او آمده است که وی به “بهار” توجه خاص داشت و در ماه “نیسان[۱۲]” هنگام شکوفه‌زدن درختان به انجام اعمال عبادی خاص در مقابل درختان اقدام می‌نمود. او اعتقاد داشت با این اعمال به روح سرگشته کسانی که در درختان هستند یاری می‌رساند تا به جای سقوط به مراتب پایین‌تر، به سوی تعالی بالا بروند. به گفته کابالیست‌ها سنت “لوریا” این بود که شاگردانش را به میان درختان و طبیعت ببرد و در آنجا به آنها آموزش دهد.

خاخام اسحاق لوریا که به عنوان پدر کابالای امروزی شناخته می‌شود،
از جمله کسانی بود که به حلقه واسط بودن درخت میان عالم ملکوت و عالم جسمانیات اعتقاد داشت.

در شرح احوالات خاخام لوریا آمده است که وی به “بهار” توجه خاص داشت
و در ماه “نیسان” هنگام شکوفه زدن درختان به انجام اعمال عبادی خاص در مقابل درختان اقدام می نمود

به گفته شاگردانش در یکی از این روزها لوریا چشمان خود را باز می‌کند و درختان را نفوس انسانی با روح­‌های بی‌شمار می‌بیند. لوریا از نفوس مردگان می‌پرسد شما چرا اینجا (در درختان) توقف کرده‌اید؟ نفوس پاسخ می‌دهند این به دلیل آن است که در زمان حیات تبهکار نبودیم. ما تو را می‌شناسیم و می‌دانیم می­‌توانی به ما کمک کنی. لوریا نیز قول می‌دهد کمک کند از برزخ درخت رها شده و بالا بروند. شاگردانش لوریا را در حال گفت‌وگو می‌دیدند در حالی که تنها او بود که سخن می‌گفت و روح درختان از دید شاگردان پنهان بودند. شاگردان بعدها از او پرسیدند تو با چه کسانی سخن می‌گفتی و لوریا پاسخ داد: اگر می‌توانستید آنها را ببینید، از اینکه چه جمعیتی از ارواح در درختان هستند، حیرت‌زده می‌شدید[۱۳].

اولین اشارات در خصوص اینچنین جایگاهی برای درخت در آثار “موشه لئونی” نویسنده کتاب مشهور زوهار[۱۴] به چشم می‌خورد. او در کتاب هانفش هاهاخامه (النفس الحکیمه) از این ویژگی و جایگاه درخت برای توضیح جهان کابالا در تمثیل درخت زندگی استفاده می‌نماید.

در آموزه‌های کابالا درختان نه‌تنها جایگاه نفوس و ارواح انسانی هستند بلکه خودشان نیز نفس مجرده دارند. این عقیده در شرح احوال خاخام ناخمان برسلاوی[۱۵] توضیح داده شده است. او روزی در سفر، برای اقامت شب مسافرخانه چوبی را برمی‌گزیند. خاخام ناخمن در دل شب با صدای بلند شروع به گریه می‌کند به نحوی که صاحب مسافرخانه و همراهان خاخام متوجه حالت غیرعادی او میشوند. همگی گرد او می‌آیند تا علت را جویا شوند. خاخام قبل از هر سخنی کتابی را بیرون می‌آورد و با چشمان بسته آن را باز می‌کند و سپس جمله نوشته‌شده در صفحه را می‌خواند: «قطع‌کردن درخت پیش از موعد، همانند کشتن یک نفس است.» خاخام از صاحب مسافرخانه سؤال می‌کند آیا چوب دیوارهای مسافرخانه از درختانی است که پیش از موعد قطع شده است؟ صاحب مسافرخانه تأیید می‌کند. خاخام توضیح می‌دهد: من در مکاشفه‌ام با بدن کسانی که کشته شده بودند احاطه شده بودم. بسیار ترسیده بودم. حالا می‌دانم آنها روح درختان بودند که برای من گریه می‌کردند.

طبق اسطوره‌شناسی کابالا و یهود،
در بهشت عدن در آسمان هفتم درختی به نام درخت زندگی وجود دارد که ارواح از آن تولید می‌شوند.

 

اسحاق لوریا پدر عرفان کابالا، حلقه واسط میان آسمان و زمین‌بودن را با دلیل دیگری نیز توضیح می‌دهد؛ طبق اسطوره‌شناسی کابالا و یهود، در بهشت عدن در آسمان هفتم درختی به نام درخت زندگی[۱۶] وجود دارد که ارواح از آن تولید می‌شوند. ارواح تولیدشده در گنج‌هایی به نام گوف[۱۷] یا بدن سقوط می‌کنند و در آنجا منتظر نزول به زمین و تولد می‌مانند.

اسحاق لوریا توضیح می‌دهد که حلقه واسط درخت زندگی در آسمان هفتم و تولد نوزاد زمین درختان هستند. ارواح به‌تدریج از آسمان بر درختان نزول می‌کنند و درختان همانند یک گهواره واسط ارواح را تا زمان تولد نگه می‌دارند[۱۸]. لوریا همچنین معتقد است از میان حیوانات گنجشک این نزول را به‌خوبی حس می­‌کند و می‌تواند پایین‌آمدن ارواح را بر روی درختان مشاهده کند. او دلیل آواز غوغاگونه گنجشکان را همین ادراک ارواح می‌داند[۱۹].

قبر اسحاق لوریا

رابطه ارواح با درختان در آموزه‌های پاگانیستی اروپای کهن پیش از مسیحیت نیز وجود داشته است. پرستش درخت بلوط یکی از آموزه‌های پاگان‌های ژرمن بود. در زمان فراگیرشدن مسیحیت برخی از این آموزه‌های خرافی با شکل‌های تغییریافته به‌تدریج وارد مسیحیت شد و در مناسکی همچون برپایی درخت کریسمس در روزهایی پایانی سال و زمان منتسب به تولد عیسی مسیح، خود را به‌خوبی نشان داد[۲۰].

در مدارس نوین کابالا به هنرجوها گفته می‌شود کابالا یک درخت است که با بالا رفتن از شاخه های آن می­‌توانید به مقامی نزدیک به خدا و شبیه به خدا برسید. در عرفان کابالا رسیدن انسان به خدا به معنای فنای فی‌الله نیست بلکه به معنای رسیدن به مقام خدایی است. در این سیستم معنوی، فرد سالک قرار نیست فانی در خداوند گردد و هستی خود را در مقابل هستی لایزال خداوند ناچیز و نامقدار ببیند. بلکه قرار است خود را به‌اندازه خداوند و در جایگاهی خدایی درک کند. در واقع از منظر کابالا انسان در مقام خداوند عبد و بنده نیست بلکه مخلوقی است که می‌تواند به خدایی برسد. از این رو انسان و خدا در این منظومه عجیب، در واقع دو روی یک سکه هستند.

در عرفان کابالا رسیدن انسان به خدا به معنای فنای فی‌الله نیست
بلکه به معنای رسیدن به مقام خدایی است.
فرد سالک قرار نیست فانی در خداوند گردد
بلکه قرار است خود را به‌اندازه خداوند و در جایگاهی خدایی درک کند.

این جایگاه ویژه طبیعت شناختی و معناگرا برای درخت و نسبت آن با آفرینش انسان در محصولات رسانه‌ای وابسته به کانون‌های کابالیستی، با گستردگی، عمق و تنوع بسیاری مورد تبلیغ و تأکید قرار گرفته است.

فیلم سینمایی سرچشمه[۲۱] محصول ۲۰۰۶ میلادی در آمریکا، سه داستان موازی درباره خاستگاه، زندگی و فرجام انسان است که در ۵۰۰ سال گذشته، زمان حال و ۵۰۰ سال آینده روایت می‌شود. در این فیلم نقطه اتکا داستان درختی کهنسال است که منشأ خلقت انسان به شمار می‌آید.

فیلم سینمایی سرچشمه
محصول ۲۰۰۶ امریکا

این درخت در هیبتی همانند “درخت دانش در بهشت عدن” در داستان اول دیده می‌شود. توماس قهرمان داستان اول، شوالیه‌ای اسپانیایی (با بازی هیو جکمن) است که قصد دارد درخت زندگی را برای ملکه خود بیابد. در داستان دوم درخت حیات درختی عجیب در آفریقاست که دکتر کرئو (با بازی همان هیو جکمن) قصد دارد از شیره آن برای درمان سرطان همسر محبوبش استفاده کند.

درخت در فیلم سرچشمه

در داستان سوم تام (باز هم با بازی “هیو جکمن”) در حبابی افسانه‌ای که درخت کهنسالی در آن وجود دارد، به سوی سحابی دوردستی در فضا در حرکت است. روح همسر تام در درون درخت است و تام امیدوار است بتواند با رسانیدن درخت به سحابی که در سخنان همسرش از آن تعبیر به بهشت و محل آرامش ارواح انسانها شده است، معشوق زندگی‌اش را به سکون و آرامش برساند. جای‌جای و بند بند سناریو این فیلم با عقاید و آموزه‌های اساتید کابالا از اسحاق لوریا تا موشه لئونی تطبیق تام دارد.

 

 

فیلم سینمایی آواتار[۲۲] محصول ۲۰۰۹ میلادی در آمریکا که پرفروش‌ترین فیلم تاریخ نام گرفت نیز داستان خود را حول محور درختی مقدس به نام درخت ارواح روایت می‌کند. این درخت محل تجمع ارواح گذشتگان است و با عالم بالا و وجود مقدس الهه ایوا در ارتباط است. همین درخت سرنوشت قوم ناوی را پس از نیایش جک سالی در پای درخت، رقم می‌زند و آنها را بر دشمن مهاجم پیروز می‌گرداند.

فیلم درخت زندگی
محصول ۲۰۱۱ میلادی در آمریکا

فیلم درخت زندگی[۲۳] محصول ۲۰۱۱ میلادی در آمریکا و برنده نخل طلایی کن ۲۰۱۱ میلادی نیز از جمله آثاری است که با الهام از آموزه‌های کابالا، در قالب تمثیل درخت حیات سعی دارد باطن زندگی و حیات انسان را بر اساس آنچه در تورات و بویژه سفر پیدایش آمده است، تبیین نماید.

جمع بندی:
در واقع آنچه حائز اهمیت است توجه به جریانی مرموز و شوم است که در ده‌های اخیر سعی دارد تا با تقدس‌بخشی بی‌بنیان به پدیده‌های مادی و طبیعی همچون درخت، زمین، آب و یا عناصر اربعه، مبانی عرفان‌واره‌هایِ شرک‌آلود را در جوامع گوناگون نهادینه سازد. اگرچه این جریان بیشتر در آمریکای جنوبی و پس از آن اروپا به جنبشی معنوی با پوشش محیط زیست گرایی تبدیل شده است و افرادی همچون ال گور [۲۴] از رهبران آن هستند، با این حال در کشور ما نیز رگه‌هایی از این اندیشه درباره تقدس فصول یا پدیده‌های طبیعی، از سوی برخی افراد و جریان‌های خاص در حال بازنشر است.

پی‌نوشت‌ها:
***********
۱. سوره ابراهیم، آیه ۲۴
۲ . سوره ابراهیم، آیه ۲۶
۳. سوره الرحمان، آیه ۶
۴. سوره قصص، آیه ۳۰
۵ . سوره طه، آیه ۱۲۰
۶. Tree of Life
۷ . Tree of Knowledge
۸ . Tree of Death
۹ . Tree of Souls
۱۰ . the Cosmic Tree
۱۱ . Isaac Luria
اسحاق لوریا (مرگ ۱۵۷۲ میلادی) از بنیانگذاران ابتدایی کابالای نظری به شمار میآید. هرچند خود او مکتوبات نادری دارد ولی کلاسهای او در فلسطین در دوره عثمانی بعدها توسط شاگردانش نگارش یافت و به شکلگیری متون کلاسیک کابالا کمک شایانی کرد. برخی آموزههای ا را تحت عنوان کابالای لوریانی معرفی میکنند.
۱۲ . هفتمین ماه در تقویم عبری که اولین ماه در تقویم کلیسایی است. نیسان اوج بهار و ماهی ۳۰ روزه است که اعیاد مهمی همچون پسح در آن قرار دارد.
۱۳ . Tree of Souls: The Mythology of Judaism, 2007, Oxford Press, P 165
۱۴ . Zohar مشهورترین و معتبرترین منبع کابالاست که در قرن سیزدهم توسط کابالیستهای جنوب اروپا مدون شد.
۱۵ . Nachman of Breslov
ناخمان برسلاوی (مرگ ۱۸۱۰ میلادی) خاخام و کابالیست اوراینی که جنبش حسیدی اوکراین را بنا نهاد. یهودیان حسیدی شاخه­‌ای از یهودی ارتودوکس هستند که از قوانین فقهی یهود تا اندازه‌ای فاصله گرفته و گرایش‌های عرفانی کابالیستی دارند.
۱۶ . Tree of Life
۱۷ . Chamber of Guf
در اسطوره‌شناسی کابالیستی گنجه ارواح یا گنجینه ارواح محلی برای نگه داری ارواح تولید شده است.
۱۸ . Tree of Souls: The Mythology of Judaism, 2007, Oxford Press, P 166
۱۹ . Tree of Souls: The Mythology of Judaism, 2007, Oxford Press, P 166
۲۰ . http://www.factmonster.com/spot/christmas2.html
۲۱ . The Fountain (2006)
۲۲ . Avatar (2009)
۲۳ . The tree of Life (2011)
۲۴. رقیب انتخاباتی جرج بوش پسر که به طور گسترده با تکیه بر آموزه‌های شرک‌آلود سرخ‌پوستی، پرستش الله زمین را در کتاب « زمین و انسان در تعادل» ترویج می‌کند.

منبع: مشرق