موعود پایگاه اینترنتی موعود
به قلم دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی
هدف از خلقت انسان رسیدن انسان به کمال متعالی است و همگان می خواهند در این مسر قدم بردارند و می دانیم که در این مسیر هیچ الگویی بهتر و مطمئن تر از ائمه معصومین علیهم السلام نمی‌باشد در این مقاله با بهره گیری از سخنان گهربار پیشوایان دین، به بیان مهم ترین نکاتی می پردازیم که هر انسان مؤمنی در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی خود باید به آنها توجه کند.
۱. اصلاح نظام ارتباطی
همه سخنان پیشوایان دین راهگشا، پندآموز و روحافزا هستند و آدمی را در رسیدن به سر منزل مقصود یاری می پدهند؛ ولی برخی از این سخنان حوزه تأثیرگذاری گستردهتری دارند و چون چراغی فروزنده، همه گستره راهی را که انسان در مسیر کمال در پیش رو دارد، روشن میسازند. در یکی از کلمات قصار امام علی ـ علیه السلام ـ چنین آمده است:
مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیَاهُ وَ مَنْ کَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ کَانَ عَلَیْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظ.
هر کس رابطه میان خود و خدا را نیکو سازد، خداوند رابطه او را با مردم نیکو سازد و هر که کار آخرت را به صلاح آورد. خداوند کار او را اصلاح فرماید و هر کس اندرز دهنده خود باشد، خدا بر او نگهبانی گمارد.
حضرت امیر ـ علیه السلام ـ در این کلام کوتاه، ولی بسیار پرمعنا و ارزشمند، از یک سو رابطه انسان با خدا، خود و دیگران و از سوی دیگر، رابطه او را با دنیا و آخرت بیان میکند و تصویر جامعی از نظام ارتباطات اسلامی ارائه میدهد.
الف) رابطه انسان با خدا و دیگران
برخلاف تصوّر بسیاری از ما که رابطه با خدا را در عرض دیگر روابط اجتماعیمان و گاه حتّی در حاشیه آن تحلیل و ارزیابی میکنیم، امام علی ـ علیه السلام ـ رابطه با خدا را اساس ارتباطات اجتماعی و اصلاح این رابطه را مقدّمه و زمینهساز اصلاح دیگر روابط میداند.
این دیدگاه، دو نتیجه اساسی در پی دارد. نخست اینکه اگر در پی اصلاح رابطه خود با دیگران، اعمّ از پدر و مادر، همسر، فرزندان، خویشان و بستگان، دوستان، همسایگان، همکاران، همشهریها و هممیهنان خود هستیم، باید رابطه خود را با خدا اصلاح کنیم. در این صورت، خداوند، خود رابطه ما را با دیگران نیکو میسازد.
دوم اینکه، اگر در رابطه اجتماعیمان نقص و خللی احساس میکنیم، باید در درجه نخست، رابطه خود با خدا را وارسی و عیب و نقصهای آن را برطرف کنیم.
هیچ اندیشیدهایم که چرا مردم، ناخودآگاه مردان خدا و انسانهای شایسته را دوست میدارند و به آنها احترام میگذارند؟! این نیست مگر به دلیل مهری که خداوند در دل مردمان نسبت به این بندگان ایجاد میکند.
قرآن کریم در این باره می فرماید:
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّا.
کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند، به زودی [خدای] رحمان برای آنها محبتی در [دل ها] قرار می دهد.
ب) رابطه انسان با دنیا و آخرت
برخی انسانها در مسیر رسیدن به جاه، مال، مقام و موقعیّت اجتماعی و همه آنچه که از مظاهر فریبنده دنیا به شمار میآید، همه باورها و ارزشها را زیر پا میگذارند و آخرت خود را به قیمت دنیا بر باد میدهند؛ غافل از اینکه اگر در پی اصلاح امر آخرت خود برآیند و در همه فعل و ترکشان حساب و کتاب روز جزا را در نظر داشته باشند، خداوند، امر دنیای آنها را هم به بهترین شکل اصلاح میگرداند.
این مطلبی است که در دومین فراز سخن امیرمؤمنان، علی ـ علیه السلام ـ به آن تصریح شده است.
قرآن کریم نیز در این باره میفرماید:
مَن کَانَ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَمَن یَتَّقِ الله یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا٭ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ و َمَن یَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ.
و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار میدهد و از جایی که حسابش را نمیکند، به او روزی میرساند و هر کس بر خدا اعتماد کند، او برای وی بس است.
ج) رابطه انسان با خود و خدا
سومین مطلبی که در کلام امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ به آن پرداخته شده، موضوع رابطه انسان با خود از یکسو و رابطه او با خدا از سوی دیگر است. براساس این کلام، انسان زمانی میتواند به خوبی با خدا ارتباط برقرار کند و از حفظ و حراست الهی بهرهمند شود که ابتدا با خود رابطه خوبی برقرار کرده و نظارت مناسبی بر اعمال و رفتار خود داشته باشد.
این همان حالتی است که مولا علی ـ علیه السلام ـ از آن به عنوان داشتن اندرزگوی درونی تعبیر کرده است؛ یعنی حالتی که انسان، پیوسته پندار، رفتار و گفتار خود را واکاوی کند و در صورت بروز هرگونه خطا، لغزش و اشتباه، چون اندرزگویی مشفق، نفس خود را نصیحت کند و از سرانجام ناگوار گناه و معصیت برحذر دارد. در این صورت خداوند با گماردن نگهبانی از فرشتگان، او را در افتادن در وادی هلاکت و گمراهی در امان نگه میدارد.
۲. عمل کردن به دانسته ها
بسیاری از ما راه حصول علم و معرفت را منحصر در فراگیری از استاد یا مطالعه کتاب میدانیم و معتقدیم تنها کسانی از فضل و کمال علمی‌برخوردارند که استاد بیشتری را درک کرده و کتابهای فزونترین خواندهاند. غافل از اینکه بر اساس آموزههای دینی، راه دست یافتن به علم و معرفت به راههای متداول و مرسوم منحصر نشده و فضل و کمال علمی تنها با نشستن پای درس استاد و خواندن کتاب حاصل نمیشود.
از تعالیم اهل بیت عصمت و طهارت ـ علیهم السلام ـ چنین برمیآید که عمل کردن به دانستهها، یکی از راههای مهمّ کسب معرفت و تقویّت و نهادینهسازی آن است. در روایتی از امام باقر ـ علیه السلام ـ در این زمینه چنین میخوانیم:
مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ عَلَّمَهُ اللَّهُ مَا لَمْ یَعْلَم.
هر کس به آنچه میداند عمل کند، خداوند آنچه را نمیداند به او میآموزد.
این موضوع، ریشه در آیات نورانی «قرآن کریم» دارد. آنجا که میفرماید:
إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ.
سخنان پاکیزه به سوی او بالا میرود و کار شایسته به آن رفعت میبخشد.
علّامه طباطبایی در تفسیر آیه به بررسی رابطه علم و عمل و تأثیر عمل شایسته در رفعت علم پرداخته و مینویسد:
عمل از فروغ علم و آثار آن است، آثاری که هیچ گاه از آن جدا شدنی نیست. هر چه عمل مکرّر شود، اعتقاد راسختر، روشنتر و در تأثیرش قویتر میگردد.
بر همین اساس، در آموزه های اسلامی، افزون بر دعوت مردم به عمل کردن به دانسته ها، از فراگیری آنچه که تصمیمی‌برای عمل کردن به آن وجود ندارد نیز نهی شده است. در کلامی از امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ در این زمینه چنین می خوانیم:
إِنَّکُمْ إِلَى الْعَمَلِ بِمَا عَلِمْتُمْ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَى تَعَلُّمِ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ.
شما به عمل کردن به آنچه می دانید، نیازمندترید تا دانستن آنچه نمی دانید.
در روایت دیگری در این باره چنین آمده است:
جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَ ثُمَّ عَادَ لِیَسْأَلَ عَنْ مِثْلِهَا فَقَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیهما السلام مَکْتُوبٌ فِی الْإِنْجِیلِ لَا تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ لَمَّا تَعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا لَمْ یُعْمَلْ بِهِ لَمْ یَزْدَدْ صَاحِبُهُ إِلَّا کُفْراً وَ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْدا.
مردی خدمت علی بن الحسین[امام سجاد] که درود خدا بر او باد، رسید و از ایشان چند سؤال پرسید و آن حضرت هم پاسخ داد. سپس بازگشت تا سؤال هایی مشابه سؤال های قبلی بپرسد. آنگاه علی بن الحسین[امام سجاد] که درود خدا بر او باد، فرمود: در انجیل نوشته شده است: تا زمانی که به آنچه می دانید عمل نکرده اید، به دنبال دانستن آنچه نمی دانید نباشید؛ زیرا علم، زمانی که به آن عمل نشود، صاحبش را جز کفر نمی افزاید و تنها موجب دوری از خدا می‌شود.
بنابراین، برای رسیدن به معرفتی ژرف و گسترده درباره آموزههای دینی و دست یافتن به جایگاهی شایسته در معرفت اهل بیت ـ علیهم-السلام ـ به ویژه امام عصر ـ علیه السلام ـ، جز عمل به دانستههایمان در این زمینهها و التزام عملی بیشتر به آموزههای دینی و سخنان معصومان ـ علیهم السلام ـ چارهای نداریم. بیتردید، کسی که در حدّ شناخت خود، دستورات امام زمانش را عمل میکند و به آنها پایبند است، روز به روز افقهای روشنتری را در زمینه جایگاه و شأن امام زمان ـ علیه السلام ـ در عالم هستی، مشاهده میکند.
۳. رعایت حقوق اهل ایمان
در آموزههای اسلامی، انسان مؤمن از جایگاه و مرتبه بسیار والایی برخوردار بوده و برهیچ چیز به‌اندازه رعایت حقوق مؤمنان تأکید نشده است، تا آنجا که در برخی روایات، حرمت مؤمن از حرمت کعبه نیز بالاتر دانسته شده است.
در روایتی که در همین زمینه از نبیّ اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل شده است، چنین میخوانیم:
رُوِیَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَظَرَ إِلَی الْکَعْبَهِ فَقَالَ مَرْحَباً بِالْبَیْتِ مَا أَعْظَمَکَ وَ أَعْظَمَ حُرْمَتَکَ عَلَی اللَّهِ وَ اللَّهِ لَلْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَهً مِنْکَ لِأَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مِنْکَ وَاحِدَهً وَ مِنَ الْمُؤْمِنِ ثَلَاثَهً مَالَهُ وَ دَمَهُ وَ أَنْ یُظَنَّ بِهِ ظَنَّ السَّوْءِ.
روایت شده است که پیامبر خدا نگاهی به کعبه کرد و فرمود: آفرین بر تو ای خانه [خدا]، چه عظمتی داری و چقدر حرمت تو در پیشگاه خدا عظیم است!؟ [امّا] سوگند به خدا که حرمت مؤمن از تو عظیمتر است؛ زیرا خداوند، تو را تنها از یک جهت محترم داشته است، ولی مؤمن را از سه جهت: مال او، خون او و اینکه به او گمان بد برده شود.
از پیشوایان معصوم دین ـ علیهم السلام ـ روایات فراوانی درباره حقوق اهل ایمان نقل شده است که کامل ترین آنها روایتی است که امام علی ـ علیه السلام ـ از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل کرده است. در این روایت چنین می خوانیم:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْمُسْلِمِ عَلَی أَخِیهِ ثَلَاثُونَ حَقّاً لَا بَرَاءَهَ لَهُ مِنْهَا إِلَّا بِالْأَدَاءِ أَوِ الْعَفْوِ یَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَ یَرْحَمُ عَبْرَتَهُ وَ یَسْتُرُ عَوْرَتَهُ وَ یُقِیلُ عَثْرَتَهُ وَ یَقْبَلُ مَعْذِرَتَهُ وَ یَرُدُّ غِیبَتَهُ وَ یُدِیمُ نَصِیحَتَهُ وَ یَحْفَظُ خُلَّتَهُ وَ یَرْعَی ذِمَّتَهُ وَ یَعُودُ مَرْضَتَهُ وَ یَشْهَدُ مَیْتَتَهُ وَ یُجِیبُ دَعْوَتَهُ وَ یَقْبَلُ هَدِیَّتَهُ وَ یُکَافِئُ صِلَتَهُ وَ یَشْکُرُ نِعْمَتَهُ وَ یُحْسِنُ نُصْرَتَهُ وَ یَحْفَظُ حَلِیلَتَهُ وَ یَقْضِی حَاجَتَهُ وَ یَشْفَعُ مَسْأَلَتَهُ وَ یُسَمِّتُ عَطْسَتَهُ وَ یُرْشِدُ ضَالَّتَهُ وَ یَرُدُّ سَلَامَهُ وَ یُطَیِّبُ کَلَامَهُ وَ یُبِرُّ إِنْعَامَهُ وَ یُصَدِّقُ أَقْسَامَهُ وَ یُوَالِی وَلِیَّهُ (وَ لَا یُعَادِ) وَ یَنْصُرُهُ ظَالِماً وَ مَظْلُوماً فَأَمَّا نُصْرَتُهُ ظَالِماً فَیَرُدُّهُ عَنْ ظُلْمِهِ وَ أَمَّا نُصْرَتُهُ مَظْلُوماً فَیُعِینُهُ عَلَی أَخْذِ حَقِّهِ وَ لَا یُسْلِمُهُ وَ لَا یَخْذُلُهُ وَ یُحِبُّ لَهُ مِنَ الْخَیْرِ مَا یُحِبُّ لِنَفْسِهِ وَ یَکْرَهُ لَهُ مِنَ الشَّرِّ مَا یَکْرَهُ لِنَفْسِهِ ثُمَّ قَالَ ع سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص یَقُولُ إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَدَعُ مِنْ حُقُوقِ أَخِیهِ شَیْئاً فَیُطَالِبُهُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَیُقْضَی لَهُ وَ عَلَیْهِ.
پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «هر مسلمان بر برادر مسلمان خود سی حق دارد که تنها با ادا کردن آنها یا گذشت صاحب حق، از دوش او برداشته می‌شود:
[۱] خطاهای او را ببخشد؛ [۲] بر سرشک او ترحّم کند؛ [۳] عیوبش را بپوشاند؛ [۴] از لغزش او درگذرد؛ [۵] پوزش او را بپذیرد؛ [۶] بدگوییهایی را که درباره او میشنود، رد کند؛ [۷] پیوسته‌اندرزگو و خیرخواه او باشد؛ [۸] بر دوستی او ثابت قدم باشد؛ [۹] بر عهد و پیمانی که با او دارد، وفادار بماند؛ [۱۰] به هنگام بیماری او به دیدارش برود؛ [۱۱] در تشییع جنازهاش حاضر شود؛ [۱۲] دعوت او را اجابت کند؛ [۱۳] هدیهاش را بپذیرد؛ [۱۴] نیکی و احسان او را پاسخ گوید؛ [۱۵] قدرشناس نعمت او باشد؛ [۱۶] او را به نیکویی یاری کند؛ [۱۷] همسر و خانواده او را سرپرستی کند؛ [۱۸] نیازمندی او را برآورده سازد؛ [۱۹] به درخواست او پاسخگو باشد؛ [۲۰] در هنگام عطسه [با گفتن جمله «یرحمَکَ الله»] برای او دعا کند؛ [۲۱] او را در یافتن گمشدهاش راهنمایی کند؛ [۲۲] سلامش را پاسخ گوید؛ [۲۳] با او به خوبی صحبت کند؛ [۲۴] لطف و احسان او را ارج نهد؛ [۲۵] سوگندهای او را تصدیق کند؛ [۲۶] با دوست او دوستی کند؛ [۲۷] با او به دشمنی برنخیزد [با دشمنان او دشمنی کند]؛ [۲۸] او را در هر حال یاری کند، خواه ستمگر باشد و خواه ستمدیده، امّا یاری او در حالی که ستم میکند، به این است که او را از ستم بر حذر دارد و اما یاری او در حالی که مورد ستم واقع شده، به این است که او را در گرفتن حقش یاری کند؛ [۲۹] او رابه حال خود وامگذارد و از یاریاش فروگذاری نکند؛ [۳۰] آنچه از خوبیها برای خود میپسندد، برای او هم بپسندد و آنچه از بدیها که برای خود نمیپسندد، برای او نیز نپسندد.»
سپس امام علی ـ علیه السلام ـ فرمود: از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ شنیدم که آن حضرت میفرمود: در روز قیامت، برادر مسلمان شما که حقی از حقوق او را ادا نکردهاید، در پیشگاه خداوند، حقّ خود را مطالبه میکند و خداوند نیز به نفع او و به ضرر شما حکم خواهد کرد.
روایات یاد شده دو نکته را بر ما روشن می سازد: نخست ضرورت شناخت حقوق، تعهدها و مسئولیتهای سنگینی که هریک از ما در برابر افراد جامعه خود داریم و دوم اهمیت ادای این حقوق، تعهدها و مسئولیت ها برای رسیدن به نجات و رستگاری. امیدواریم که خداوند به همه ما توفیق شناخت کامل حقوق خواهران و برادران ایمانی مان و ادای شایسته آنها را ارزانی فرماید.
۴. رعایت حقوق پدر و مادر
یکی از مهمترین شاخههای حقوق متقابل اجتماعی، حقوق پدر و مادر و فرزندان است. در این شاخه از حقوق، وظایف و تکالیف متعدّدی برای فرزندان و همچنین پدران و مادران برشمرده شده که عمل به آنها رمز بقا و پایداری کانون خانواده است. در اینجا با بهرهگیری از روایات معصومان ـ علیهم السلام ـ به برخی از این حقوق اشاره میکنیم.
الف) حقوق پدر و مادر
«قرآن کریم» به حقوق پدر و مادر بلافاصله پس از حقوق پروردگار توجّه کرده است و در این باره میفرماید:
وَقَضَی رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیمًا.
و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید اگر یکی از آن دو یا هر دو در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها [حتی] اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ نیز به حقوق والدین توجّه ویژهای داشته و در سخنان خود بر آن بسیار تأکید کردهاند تا آنجا که امام سجّاد ـ علیه السلام ـ در دعا برای والدین خود میفرماید:
اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیْبَهَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ، وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِی لِوَالِدَیَّ وَ بِرِّی بِهِمَا أَقَرَّ لِعَیْنِی مِنْ رَقْدَهِ الْوَسْنَانِ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَهِ الظَّمْآنِ حَتَّی أُوثِرَ عَلَی هَوَایَ هَوَاهُمَا، وَ أُقَدِّمَ عَلَی رِضَایَ رِضَاهُمَا وَ أَسْتَکْثِرَ بِرَّهُمَا بِی وَ إِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرِّی بِهِمَا وَ إِنْ کَثُر.
بارخدایا! مرا چنان گردان که از پدر و مادرم بترسم، مانند ترسیدن از سلطان بیرحم و با آنان مثل یک مادر مهربان، خوشرفتار باشم و فرمانبرداری و نیکوکاریم به آنان را برای دیدگانم لذّتبخشتر از خواب شخص بسیار خسته خواب گرفته از آن میبرد و برای سینهام گواراتر از نوشیدن آبی که تشنه کام مینوشد، قرار ده تا دلخواه آنان را بر دلخواه خود برگزینم.
برای روشنتر شدن موضوع، در اینجا به گزیدهای از روایاتی که در زمینه حقوق پدر و مادر وارد شدهاند، اشاره میکنیم:
یک ـ حقوق پدر
امام سجّاد ـ علیه السلام ـ در این باره میفرماید:
وَ أَمَّا حَقُّ أَبِیکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ أَصْلُکَ وَ أَنَّهُ لَوْلَاهُ لَمْ تَکُنْ فَمَهْمَا رَأَیْتَ فِی نَفْسِکَ مِمَّا یُعْجِبُکَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاکَ أَصْلُ النِّعْمَهِ عَلَیْکَ فِیهِ فَاحْمَدِ اللَّهَ وَ اشْکُرْهُ عَلَی قَدْرِ ذَلِکَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّه.
امّا حقّ پدرت، این است که بدانی او اصل و ریشه توست؛ زیرا اگر او نبود تو هم نبودی، پس هر خصلت خوشایندی که در خود دیدی بدان که منشأ و ریشه آن نعمت در وجود تو، پدرت میباشد. بنابراین، خدا را بستای و برای آن نعمت از پدرت سپاس گزار باشد. ولا قوه الّا بالله.
از امام صادق ـ علیه السلام ـ نیز در این باره چنین نقل شده است:
یَجِبُ لِلْوَالِدَیْنِ عَلَی الْوَلَدِ ثَلَاثَهُ أَشْیَاءَ شُکْرُهُمَا عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ طَاعَتُهُمَا فِیمَا یَأْمُرَانِهِ وَ یَنْهَیَانِهِ عَنْهُ فِی غَیْرِ مَعْصِیَهِ اللَّهِ وَ نَصِیحَتُهُمَا فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَه.
پدر و مادر را بر فرزند سه حق است: در همه حال شکرگزار آنان باشد، در هرچه به او امر و نهی میکنند، به جز در معصیت خدا، اطاعتشان کند و در نهان و آشکار خیرخواه آنان باشد.
دو ـ حقوق مادر
در روایات به حقوق مادر، بسیار بیشتر از حقوق پدر توجّه شده است. روایت زیر که از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده، شاهدی بر این مدّعاست:
جَاءَ رَجُلٌ إِلَی النَّبِیِّ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَبَرُّ قَالَ أُمَّکَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ أُمَّکَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ أُمَّکَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ أَبَاکَ.
مردی خدمت پیامبر که درود خدا بر او و خاندانش باد، آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: «به مادرت.» عرض کرد: سپس به چه کسی؟ فرمود: «به مادرت.» عرض کرد: بعد از او به چه کسی؟ فرمود: «به مادرت.» عرض کرد: سپس به چه کسی؟ فرمود: «به پدرت».
امام سجّاد ـ علیه السلام ـ در بخشی از رساله حقوق خود، درباره حقوق مادر میفرماید:
وَ أَمَّا حَقُّ أُمِّکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا حَمَلَتْکَ حَیْثُ لَا یَحْتَمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَعْطَتْکَ مِنْ ثَمَرَهِ قَلْبِهَا مَا لَا یُعْطِی أَحَدٌ أَحَداً وَ وَقَتْکَ بِجَمِیعِ جَوَارِحِهَا وَ لَمْ تُبَالِ أَنْ تَجُوعَ وَ تُطْعِمَکَ وَ تَعْطَشَ وَ تَسْقِیَکَ وَ تَعْرَی وَ تَکْسُوَکَ وَ تَضْحَی وَ تُظِلَّکَ وَ تَهْجُرَ النَّوْمَ لِأَجْلِکَ وَ وَقَتْکَ الْحَرَّ وَ الْبَرْدَ لِتَکُونَ لَهَا فَإِنَّکَ لَا تُطِیقُ شُکْرَهَا إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ وَ تَوْفِیقِهِ.
و امّا حقّ مادرت بر تو، این است که بدانی او تو را در جایی حمل کرده است که هیچ کس، دیگری را حمل نمیکند و از میوه دلش به تو داد که احدی به دیگری نمیدهد و تو را با تمام اعضایش حفظ کرد و اهمّیتی نمیداد که خود گرسنه باشد، امّا تو سیر باشی و خود تشنه باشد، امّا تو را سیراب کند و خود برهنه باشد، امّا تو را بپوشاند و خود در زیر آفتاب باشد، امّا تو را سایه افکند و به خاطر تو خواب را بر خود حرام سازد و از گرما و سرما نگاهت دارد، تا تو را داشته باشد و از دست ندهد. بنابراین، تو جز با کمک و توفیق الهی، از پس قدردانی او برنمیآیی.
سخن خود درباره حقوق پدر و مادر را با این سخن پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ به پایان می‌بریم که فرمود:
مَنْ سَرَّهُ أَنْ یُمَدَّ لَهُ فِی عُمُرِهِ وَ یُبْسَطَ فِی رِزْقِهِ فَلْیَصِلْ أَبَوَیْهِ فَإِنَّ صِلَتَهُمَا طَاعَهُ اللَّهِ وَ لْیَصِلْ ذَا رَحِمِهِ. وَ قَالَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ تُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهَ «الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ» صِلُوا أَرْحَامَکُمْ وَ لَوْ بِسَلَامٍ.
هرکس می خواهد عمرش دراز و روزی اش بسیار شود، به پدر و مادرش نیکی کند؛ زیرا نیکی به آنها اطاعت از خداست، و همچنین با بستگان خود نیکی کند. و فرمود: نیکی به پدر و مادر و پیون با بستگان حساب [روز رستاخیز] را آسان میکنند. سپس این آیه را خواند: « و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده می پیوندند و از پروردگارشان می ترسند و از سختی روز حساب بیم دارند» پیوند با خویشاوندانتان را حفظ کنید ولو با یک با سلام.
۵. رعایت حقوق فرزندان
در آموزههای اسلامی، هیچ حقّ یک سویه وجود ندارد و جز حقّ خدای متعال همه حقوق، دو جانبه و متقابل است. از این رو، در این آموزهها، همچنانکه حقوقی برای والدین در نظر گرفته شده، حقوقی هم برای فرزندان معیّن گشته است. در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این باره میفرماید:
حَقّ الوَلَدِ علی والِدِهِ أن یعَلِّمَهُ الکتابَهّ، السَّباحِه، و الرِّمایهَ، وَ أن لایرزُقَهُ إلّا طَیباً.
حقّ فرزند بر پدرش این است که او را سواد و شنا و تیراندازی بیاموزد و جز روزی حلال خوراک او نکند.
از امام علی ـ علیه السلام ـ نیز در این زمینه چنین نقل شده است:
حَقُّ الْوَلَدِ عَلَی الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآن.
حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکو روی او بگذارد، او را نیکو تربیت کند و قرآن را به او بیاموزد.
همچنین در رساله حقوق امام سجّاد ـ علیه السلام ـ در این باره چنین میخوانیم:
أَمَّا حَقُّ وَلَدِکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْکَ وَ مُضَافٌ إِلَیْکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیَا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَهِ عَلَی رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَعُونَهِ لَهُ عَلَی طَاعَتِهِ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ مُثَابٌ عَلَی الْإِحْسَانِ إِلَیْهِ مُعَاقَبٌ عَلَی الْإِسَاءَهِ إِلَیْه.
و امّا حقّ فرزند تو این است که بدانی او از توست و در نیک و بد این جهان پیوسته به تو. و تو به حکم ولایتی که بر او داری، در آداب نیک آموختن و شناساندن خدای ـ عزّوجل ـ و کمک کردن وی بر طاعت خدا مسئول او هستی. پس در کار او همچون کسی باش که میداند در نیکویی وی را پاداش و در بدی او را کیفر میدهد.
ناگفته نماند که در آموزه های اسلامی هم چنانکه بر نیکی به پدر و مادر تأکید شده بر نیکی به فرزندان هم تأکید شده و در کتاب الکافی نیز بابی به روایات وارد شده در این زمینه اختصاص یافته است. در یکی از روایات، از امام صادق ـ علیه السلام ـ چنین نقل شده است:
قَالَ لَهُ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ مَنْ أَبَرُّ قَالَ وَالِدَیْکَ قَالَ قَدْ مَضَیَا قَالَ بَرَّ وَلَدَکَ.
مردی از انصار به آن حضرت عرض کرد: به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به پدر و مادرت. عرض کرد: آنها از دنیا رفته‌اند. فرمود: به فرزندانت.
این مقاله ادامه دارد …
. نهج البلاغه، ترجمه: محمّد مهدی فولادوند، مواعظ (کلمات قصار)، ش ۸۹، ص ۴۸۳.
- . سوره مریم(۱۹)، آیه ۹۶.. سوره طلاق (۶۵)، آیات ۲ و ۳.
- . بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۱۸۹، ح ۴۴.
- . سوره فاطر (۳۵)، آیه ۱۰.
- . سیّد محمّد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه: سیّد محمّدباقر موسوی همدانی، ج ۱۷، ص ۲۹.
- . غرر الحکم و درر الکلم، ج۳، ص ۶۰، ح ۳۸۲۶ .
- . الکافی، ج۱، ص۴۴و۴۵، ح۴.
- . بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۷۱، ح ۳۹.
- . محمد بن حسن (شیخ حر عاملی)، تفصیل وسائل الشّیعه، ج ۱۲، ص ۲۱۲، ح ۲۴، به نقل از: محمّد بن علی الکراجکی، کنزالفوائد، ص۱۴۱.
- . در مأخذ اصلّی نقل این حدیث کنز الفوائد عبارت به اینگونه آمده است.
- . برای مطالعه تفصیلی حقوق یادشده ر.ک: ابراهیم شفیعی سروستانی، حقوق مؤمنان از دیدگاه خاتم پیامبران صلّی¬ الله علیه و آله.¬
- . سوره اسراء (۱۷)، آیه ۲۳.
- . الصحیفه السجادیه، ص ۱۱۶، دعای ۲۴؛ محمّد محمّدی ری شهری، میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۰۹۳، ح ۲۲۶۸۱.
- . بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۶، ح ۱؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۱۰۳، ح ۲۲۷۲۸.
- . تحف العقول، ص ۳۲۲؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۱۰۳، ح ۲۲۷۲۷.
- . الکافی، ج ۲، ص ۱۵۹، ح ۹؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۰۹۵، ح ۲۲۶۹۳.
- . بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۶، ح ۱؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۰۹۵-۷۰۹۷، ح ۲۲۶۹۴.
- . سوره رعد( ۱۴)، آیه ۲۱.
- . بحار الأنوار، ج۷۱، ص ۸۵.
- . کنزالعمال، ح ۴۵۳۴۰؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۱۰۳، ح ۲۲۷۳۴.
- . نهج‌البلاغه، کلمات قصار، ۳۹۹؛ میزان الحکمه، ج ۱۴، ص ۷۱۰۳، ح ۲۲۷۳۵.
