موعود پایگاه اینترنتی موعود
نگاه اهل سنت به انبیای عظام این است که قبل از بعثت «لا یعملون» بودند و معصوم نبودند، اما از نظر شیعه، انبیاء قبل از مبعوث شدن، می‌توانستند از عالم محسوس به عالم معقول و از عالم معقول به عالم بالاتر و به عالم وحی راه پیدا کنند.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدی در دهمین نشست از سلسله نشست‌های علمی دبیرخانه دین‌پژوهان کشور با عنوان «نقد و بررسی روایات نبوی قبل از بعثت»، در قم، به بیان تفاوت میان نگاه اهل سنت و شیعه به روایات قبل از بعثت پرداخت و با اشاره به این که نگاه شیعه با اهل سنت در مورد روایات قبل از بعثت به لحاظ مبنایی تفاوت دارد، گفت: نگاه اهل سنت به انبیای عظام این است که آنان قبل از بعثت «لا یعملون» بودند و چیزی نمی دانستند، ولذا معصوم نبودند، اما از نظر شیعیان، انبیاء قبل از مبعوث شدن، می‌توانستند از عالم محسوس به عالم معقول و از عالم معقول به عالم بالاتر و به عالم وحی راه پیدا کنند.
مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه به شرح زندگی پیامبر اکرم (ص) و تقسیم بندی زندگی آن حضرت به سه دوره “قبل از بعثت”، “بعثت تا هجرت” و “هجرت تا رحلت” پرداخت و افزود: بیشتر روایات ضعیفی که زمینه زندگی پیامبر اکرم(ص) وجود دارد، مربوط به دوره قبل از بعثت است که بخش قابل توجهی از عمر مبارک پیغمبر(ص) یعنی چهل سال را تشکیل می‌دهد و ما با باورهای دینی که نسبت به قبل از بعثت داریم، نمی‌توانیم این دوره را نادیده بگیریم و بگوییم نسبت به این چهل سال از عمر پیامبر(ص) اطلاع نداریم، بلکه معتقدیم نبی مکرم اسلام(ص) قبل از بعثت هم معصوم بوده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی سپس به طرح سئوالاتی در این زمینه از جمله دوره قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) را چه روایاتی تشکیل می دهد؟ این روایات از کجا آمده‌اند؟ و آیا با روایات که در منابع کهن تاریخی ما وجود دارد می توان یک شرح حال واقعی از قبل از بعثت پیامبر اکرم (ص) ارائه کرد؟ پرداخت و در پاسخ به این سئوالات گفت: در تحقیقی که انجام شده، قدیمی ترین و کهن ترین منابع تاریخی را به عنوان مبنا قرار داده، روایت ذکر شده در آن منابع را یافته و پس بررسی شیوه تدوین روایات، مشخص شد که آیا مورخان چیزی از بر روایت اضافه کردهاند یا نه. برای نمونه سیره ابن اسحاق که از کهن ترین منبع تاریخی در این زمینه است، تنها ۱۸ روایت درباره قبل از بعثت پیامبر(ص) وجود دارد، اما این ۱۸ روایت در دوره های بعدی تطور پیدا کرده و توسط مورخان بعدی به میزان زیادی دخل و تصرف شده و به ۲۵۰ روایت رسیده است! همچنین ابن اسحاق درباره معجزات پیغمبر اکرم(ص) ۵۶ مورد بیشتر ذکر نمی‌کند، اما همین مسئله معجزات در قرن ششم و هفتم به ۲۵۰ مورد و در قرن یازدهم به ثلاث آلاف معجزه تبدیل می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی ادامه داد: تطوری که این مباحث پیدا کرده، نشانه کذب بودن نیست، بلکه ممکن است بخشی از این تطورات ناشی از این باشد که گذشتگان ما به بعضی از منابع روایات دسترسی نداشتند و مورخان جدید بعدها با جستجو و تتبع زیادی که انجام داده‌اند برخی از روایات را استنتاج کرده و به دست آورده باشند.
مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه همچنین با بیان این که مجموعه روایاتی که در منابع کهن درباره قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص) استخراج شده است، به چهار دسته تقسیم می‌شوند، ابراز داشت: بخش اول این روایات «هواجس» است، یعنی مطالبی که انسان برایش هیچ سندی پیدا نکرده و می‌گوید به قلبم خطور کرد که این طور بگویم! در این زمینه «ماوردی» در کتاب «دلائل النبوه» بابی دارد به نام باب «فی حدثت النفوس من الهام العقول بنبوته»، که این باب مختص به هواجس مربوط به پیغمبر اکرم(ص) است و سندی برای این‌ها نمی توانیم پیدا کنیم.
وی اضافه کرد: بخش دوم روایات «ارحاثات» است، یعنی آماده شدن برای مقدمه چینی، زمینه چینی و تصور و تحلیل کردن یک مطلب. این بخش از روایات در منابع و روایات کهن از قرن ششم به بعد دیده شده و در همین زمینه خواجه نصیر در کتاب «تجرید» مطلبی راجع به معجزات پیامبر(ص) دارد و می‌گوید «معجزاته قبل النبوه تعطی الاحارث» یعنی مسائل خارق‌العاده‌ای که راجع به زندگی قبل از بعثت پیغمبر(ص) وجود دارد، را تعبیر به ارحاث می‌کند. اما نکته ای که اینجا وجود دارد این است که چون تعریف و تعبیر دقیقی از معجزه وجود ندارد، مورخین وقتی می خواهند یک امر خارق العاده را برای پیغمبر اکرم(ص) به خصوص قبل از بعثت ایشان نقل کنند، عنوان معجزه به آن می دهند، در واقع چون مورخین بین معجزه و خوارق عادات فرقی نگذاشته‌اند، برای بسیاری از موارد از تعبیر معجزه استفاده شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی از «هواتف» به عنوان سومین دسته از روایات قبل از بعثت نام برد و در تشریح این دسته از روایات، گفت: هواتف به معنای ندای غیبی است و منشا این گونه روایات در تاریخ اسلام و قبل از اسلام همواره یک معضل بوده است، چرا که گاهی اوقات با این علم چیزهایی گزارش شده که کاملا دقیق بوده است، اما این که منشأ این علم چیست، مورد بحث می‌باشد. مثلا گفته شده یک کاهنی پیدا شده که این ندا را شنیده است. مرحوم مجلسی هم در بحار الانوار در اشعاری از هواتف غیبی به عنوان معجزات پیغمبر اکرم(ص) نقل کرده که این هم باز مورد اشکال است، چرا که تعریفی از معجزه ارائه نکرده و چون تعریفی وجود ندارد، موارد یاد شده را تحت عنوان معجزه آورده است. ماوردی نیز در «اعلام النبوه» پنج خبر راجع به هواتف دارد و از آنها به عنوان معجزات قبل از بعثت اکرم (ص) یاد کرده است.
این محقق و پژوهشگر حوزوی، از چهارمین بخش از روایات قبل از بعثت پیامبر(ص) به عنوان «روایات تاریخی» نام برد و افزود: این بخش از رویات، حیات اجتماعی پیغمبر اکرم(ص) را قبل از بعثت گزارش می‌کند و تکلیف شان مشخص است، چرا که برای سه بخش روایات قبلی اصلا نمی‌شود، سند قید کرد، اما درباره روایات تاریخی قبل از بعثت، برای اولین بار در سیره ابن اسحاق سند نقل شده است و بسیاری از این روایات را بعدها قصه‌گویان برای مردم نقل کردهاند و به عنوان گزارش های تاریخی زندگی پیامبر اکرم(ص) ثبت شده است. اگر چه در برخی موارد رد پای «کعب الاخبار» هم در این روایات دیده شده است، اما ابن اسحاق خمیر مایه این روایات را نقل کرده و در دیگر منابع و تراجم نیز نقل شده و اگر چه راوی هایش فرق می‌کند ولی روایات همان روایات است.
وی در ادامه به بیان نمونه‌هایی از ۱۸ روایت نقل شده از ابن هشام در این زمینه پرداخت و از حکایت خواب ربیعه بن نص پادشاه یمن، مشهورترین معجزات زمان ولادت پیامبر اکرم(ص) از جمله خشک شدن دریاچه ساوه، خاموش شدن آتش‌کده‌های فارس، ساطع شدن نور هنگام تولد پیغمبر اکرم(ص) از مادرش، شکستن پل روی دجله، شورش یمن و کمک کردن ایرانی ها به آنان و پیروزی آنان در جنگ، ملاقات عبد المطلب با سیف بن زییزن و بشارت ظهور یک پیامبر در حجاز و … اشاره کرد و درباره درست یا غلط بودن این روایات، گفت: این روایات به لحاظ تاریخی قابل اثبات نیستند، البته ما منکر بشارات نیستیم، همان گونه که در قرآن کریم هم آمده که انبیاء قبل از پیامبر(ص)، به ظهور وی بشارت داده‌اند، اما ما نباید بشارت‌سازی کنیم. همان‌گونه که اعراب این بشارت‌ها را با یک نگاه نقل کردهاند و مورخان ایرانی آنها را به گونه دیگری نقل کردهاند که با نگاه اعراب در نقل متفاوت است و بعضی از روایات با حوادث تاریخی منافات دارد و معلوم است که باید ساختگی باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه از روایاتی که در دوره اموی ها ساخته شده است، روایات مشهوری که تمامی صد و بیست و چهار هزار پیامبر را چوپان نقل کردهاند و حدیث بلده که توسط اهل سنت نقل شده و کیفیت قصه شق صدر و شکافتن سینه پیامبر اکرم(ص) به عنوان نمونه‌هایی از روایات ساختگی یاد کرد و یادآور شد: برخی از روایت نقل شده در سیره ابن هشام را نمی توانیم باور کنیم و این امر ناشی از تفاوت نگاه شیعه و اهل سنت به قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) است، چرا که اهل سنت معتقدند پیامبر(ص) قبل از بعثت گناه می‌کرده و مشرک بوده است!!!، ولی از نگاه شیعه بر اساس روایاتی که سند درست دارند، پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت هم دارای یک جهان‌بینی و ایدئولوژی خاص در روابط اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی سالم با جامعه خود بوده و دچار خطا و لغزش نشده و امین جامعه بوده است. البته باید این نکته را نیز در نظر داشت که همه روایات نشأت گرفته از نگرش اهل سنت به قبل از بعثت پیغمبر اکرم(ص) دارای مشکل نیست و برخی از این روایات هم صادقانه و با نگاه به منابعی از جمله قرآن نقل شده است، مثلا همان‌گونه که در قرآن و کتاب عهدین برای سایر انبیای الهی، و حضرت مریم و حضرت عیسی (ع) معجزه نقل شده است، اهل سنت مطابق با روایات عهدین برای پیغمبر اکرم هم قائل به معجزه شده‌اند، اما بسیاری از روایات نقل شده توسط آنان محل اختلاف است.
برپایه این گزارش، پس از سخنان کارشناس این نشست علمی، اساتید، پژوهشگران و حاضران سوالات و نظرات خود را پیرامون مباحث مطرح شده بیان کردند و حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی نیز به سؤالات و شبهات مطرح شده پاسخ داد.
در بخش پایانی این نشست، آیت پیمان، مدیرعامل دبیرخانه دین‌پژوهان کشور نیز ضمن تشکر از حجت الاسلام والمسلمین محمدی، مطالبی پیرامون رویکرد دبیرخانه دین‌پژوهان در نشست های علمی‌برگزار شده و نشست‌های آتی و همچنین سیاست‌گذاری این مرکز برای برگزاری پنجمین کنگره سراسری دین پژوهان و پیش‌نشست های این کنگره بیان کرد و خواستار مشارکت و ارائه پیشنهاد پژوهشگران و حاضران در این نشست به دبیرخانه دین‌پژوهان برای نشست‌های آتی شد.
_____
حوزه
