موعود پایگاه اینترنتی موعود
علمای شیعه، چیزی که بعد از قرآن مورد توجّه قرار دادند؛ حدیث، علم الحدیث، درایه الحدیث و علم الرجال بوده است. قبل از هر چیز به این اصطلاحات، اشاره می‌کنیم:
الف) «حدیث»: در لغت به معنای چیز تازه و در اصطلاح، کلامی است که قول، فعل و تقریر معصومان ـ علیهم السّلام ـ را حکایت می‌کند.
ب) «علم الحدیث»: مشتمل بر اصول و قواعدی است که با استفاده از آن می‌توان قول، فعل و امضاء عملی معصوم ـ علیهم السّلام ـ را شناخت.
ج) «درایه الحدیث»: دانستن قواعدی که به کمک آن می‌توان به معانی و مفاهیم حدیث پی برد.
د) «علم رجال»: بررسی راویان حدیث و ناقلان آن‌ها و رجال سند از جهت وثاقت می‌باشد.[۱]و) «مصطلح الحدیث»: از کیفیت حدیث از حیث آحاد و تواتر، اتصال و انقطاع آن به معصوم از نظر واسطه‌ها، بررسی می‌شود.
تعلیم و تعلّم این علم در بین علماء، نشانه اهمیت زیاد به «حدیث» است؛ حتّی امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: «حدیثٌ تَدْریهِ خیرٌ مِنْ ألْفٍ تَرْویه»[۲] «فهمیدن یک حدیث، از نقل هزار حدیث بهتر است.» لذا قبل از هر چیز، حدیث را از جهت ادبیات عرب، علم لغت، عموم و خصوص، اطلاق و تقیید، مجمل و مبین بودن، ظهور و دلالت الفاظ، ناسخ و منسوخ، حقیقت و مجاز و مفاهیم شرط و وصف و غایت و… مورد بحث قرار می‌دهند تا احادیث صحیح را از جعلی جدا نمایند.
ملاک وثاقت حدیث:
الف) از نظر سند:
حدیث باید مسند باشد؛ یعنی تمام راویان در سلسله سند ذکر شده باشند، و کسی از سند ساقط نشود(برخلاف مانند مرفوع، مرسل…).
در مورد راویان حدیث شرایطی بیان شده است. راوی حدیث باید: عاقل، بالغ، عادل، ضابط، حافظ، با ایمان (شیعه اثنی عشری البته غیر اثنی عشری، اگر مذمّت نشده باشند و ثقه باشند، مورد وثوق اند) باشد؛ اما راویانی غیر از این با اوصافی مانند: کذّاب، مجهول، و… مورد وثوق نیستند.
به طور خلاصه؛ حدیث از نظر سند، به چهار قسمت تقسیم می‌شود:
۱- حدیث صحیح: حدیثی است که سلسله سند آن به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم السّلام ـ متّصل باشد و ناقل آن در تمام طبقات، شیعه اثنی عشری، ضابط و عادل باشد.
۲- حدیث حسن: حدیثی است که، سلسله سند آن متصل به معصوم باشد و راویان آن شیعه و مورد ستایش (نه در حد عدالت) باشند و مذمت هم نشده باشد.
۳- حدیث موثق: حدیثی است که؛ سند آن متصل به معصوم باشد؛ اما همه یا بعضی از راویان آن غیر دوازده امامی و از طرف اصحاب ما، تصریح به توثیق شده‌اند.
۴- حدیث ضعیف: حدیثی است که؛ هیچ کدام از شرایط (صحیح، حسن و موثق) را ندارد.[۳]ب) از نظر متن:
محتوی و دلالت حدیث، بررسی دقیق می‌شود تا با احادیث دیگر، قرآن، عقل و… معارض نباشد، مشتمل بر کلام قبیح و مستهجن نباشد، موافق قواعد ادبیات عرب باشد و…
در مورد محتوای حدیث باید ملاک های زیر در نظر گرفته شود:
۱ـ عدم مخالفت با قرآن: اگر مضمون و محتوی حدیث، برخلاف نص یا ظاهر قرآن باشد، مورد قبول علماء شیعه قرار نمی‌گیرد. از رسول خدا(ص) روایت شده است که: «أیها الناس ما جائکم عنّی یُوافِق کتابَ الله فأنا قلتُه و ما جائکم یُخالِف کتابَ الله فلم أقلْه»[۴] «ای مردم! آن‌چه از من به شما رسیده در صورت موافقت با کتاب خدا، گفته من است، و آن چه را که مخالف با قرآن باشد، من نگفته‌ام.»
۲ـ عدم مخافت باسنت قطعی: حدیث، نباید با سنّت قطعی رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ و ائمه ـ علیهم السّلام ـ و خبر متواتر، مخالف باشد: امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمودند: «لا تصدّق علینا إلاّ ما وافَقَ کتابَ الله و سنّهَ نبیِّه»[۵] «حدیثی را که از ما به شما برسد اگر با قرآن و سنّت رسول الله موافق نباشد؛ تصدیق نکنید.»
۳ـ عدم مخالفت با عقل: هر حدیثی را که با بدیهیات عقل مخالفت نماید، صدور آن از معصوم مورد اشکال است. مانند احادیثی در مورد توحید، رؤیت خداوند، جبر و اختیار، نبوت، معاد… در صورت مخالفت با بدهیات عقلی.
۴ـ عدم مخالفت با ضرورت و اجماع: «اجماع» اتفاق نظر جمیع فقهاء را در یک امر شرعی گویند، و ملاک حجیت آن، کشف آن از قول معصوم ـ علیهم السلام ـ می‌باشد. بنابراین در روایات آمده است: «إذا اختلف أحادیثُنا علیکم، فخذوا بما اجتمعتْ علیه شیعتُنا فإنّه لا ریبَ فیه»[۶] «زمانی که به سر حدیثی اختلاف پیدا شد؛ آن حدیثی را مورد قبول قرار دهید که بر آن اتفاق نظر دارند، زیرا آن حدیث هیچ شکی در او نیست».
این پاسخ کوتاه بیان مختصری از شرایط وثاقت احادیث در بین علماء شیعه است تا این احادیث، دست نخورده و تحریف نشده به دست مردم و آیندگان برسد و از چشمه زلال معرفت و علم آن، بهره ببرند و همچنین از بین این احادیث، خرافات و جعلیات را از احادیث صحیح و مورد اطمینان جدا کنند.
پی نوشت ها:
[۱] . امین، سید محمد، روایت و درایت، قم، اورامان، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص۳۳ـ۲۰؛ و ر.ک: سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، انتشارات مهر، چاپ دوم، ۱۳۶۶ق، ص۲۵ـ۹.
[۲] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه وفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳هـ، ج۲، ص۱۸۴.
[۳] . زین الدین بن علی بن احمد العاملی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، مکتبه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ص۲۰۰ـ۴۹؛ و امین، سید محمد، روایت و درایت، ص۱۲۵ـ۹۴؛ قربانی لاهیجی، زین العابدین، علم حدیث، قم، انصاریان، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص۱۱۱؛ ر.ک: سبحانی، جعفر، علم الدرایه، انتشارات مهر.
[۴] . حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۲، ج۱۸، ص۱۵ و ۷۹.
[۵] . همان، ج۱۸، ص۸۹، ح۴۸.
[۶] . همان، ج۱۸، ص۸۸، ح۴۳.
___________________
مرکز پاسخگویی به شبهات
