تهجد و شب زنده‏ دارى در سيره پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه وآله

تهجد و شب زنده داری و دعا و مناجات در شبها سکّویی است که انبیاء و اولیاء و صُلحاء از آنجا تا بی نهایت پرواز کرده‌اند و مقرّبان درگاه ربوبی هر چه دارند، از شب زنده داریها و مناجاتهای شبانه دارند…

شب خیز که عاشقان به شب راز کنند // گرد در بام دوست پرواز کنند

هرجا که دری بود به شب بسته شود // اِلّا در دوست را که شب باز کنند(۱)
تهجد و شب زنده داری و دعا و مناجات در شبها سکّویی است که انبیاء و اولیاء و صُلحاء از آنجا تا بی نهایت پرواز کرده‌اند و مقرّبان درگاه ربوبی هر چه دارند، از شب زنده داریها و مناجاتهای شبانه دارند.
اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به مدال ختم رسالت دست یافت، زمینه اصلی آن را شب نشینیهای غارِ حرا و گریه های شبانه او فراهم می‌کرد که:
اربعین ها گریه و زاری کند // بهر آنکه روح را صافی کند
نیمه شب ها با خدایش راز کرد // خود رها از دست نفس و آز کرد
هر کس می خواهد رهرو راستین رسول حق باشد و او را در زندگی اسوه خویش بداند که «لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوْهٌ حَسَنَهٌ »؛ (۲) «برای شما در (روش) رسول خداصلی الله علیه وآله سرمشق نیکویی است. » لازم است تهجد و شب زنده داری را در زندگی خویش روش و منش خود قرار دهد و با آن خو بگیرد. امام صادق علیه السلام فرمود: «عَلَیْکُمْ بِصَلاهِ اللَّیْلِ فَاِنَّها سُنَّهُ نَبِیِّکُمْ؛ (۳) بر شما باد به نماز شب؛ زیرا نماز شب سنّت پیامبر شماست.»
تاکِ خویش از گریه های نیمه شب سیرآب دار // کز درون او شعاع آفتاب آید برون
ذرهّ ای بی مایه ای ترسم که ناپیدا شوی // پخته تر کن خویش را تا آفتاب آید برون
درگذر از خاک و خود را پیکر خاکی مگیر // چاک اگر در سینه ریزی، ماهتاب آید برون
گر به روی تو حریم خویش را در بسته‌اند // سر به سنگ آستان زن، لعل ناب آید برون(۴)
آنچه پیش رو دارید. نگاهی است گذرا به سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در شب زنده داری و مناجات و دعا.

قرآن و توصیه به نماز شب
قرآن کریم در دو بخش نماز شب را مورد سفارش قرار داده است:
بخشی از آیات، مخصوص شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است که خداوند نماز شب را بر آن حضرت در همان اوائل بعثت واجب فرموده و آثار ویژه آن را برای حضرت بیان کرده است، مانند:
۱. «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً »؛ (۵) «ای جامه به خود پیچیده! شب را جز کمی، به پاخیز! نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن یا بر نصف آن بیفزا و قرآن را با تأمّل بخوان!»
ای مزمّل خیز در آنای لیل // بهر راز و ذکر همگام سهیل
نیمه شبها با خدایت راز کن // خود رها از دست نفس و آز کن
آن گاه راز لزوم شب بیداری را این می داند که بتواند قرآن را تحمل کند و در برابر مشکلات فراوان مقاوم و استوار بار آید: «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً * إِنَّ ناشِئَهَ اللَّیْلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً * إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً »(۶)؛ «(چرا که) ما به زودی سخنی سنگین را برتو القاء می‌کنیم. مسلماً برنامه (عبادت) شبانه پا برجاتر و با استقامت تر است و تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت.»
سبح (بر وزن مدح) در اصل به معنای حرکت و رفت وآمد است و گاه به شنا کردن نیز اطلاق می‌گردد؛ چرا که حرکات مداومی دارد. گویی جامعه انسانی را به اقیانوس بیکرانی تشبیه می‌کند که گروه کثیری در آن در حال غرق شدن می‌باشند. امواج خروشانش به هر سو حرکت می‌کند. کشتیهای سرگردان در آن پناهگاهی می جویند و پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله تنها منجی غریق در این دریا و قرآن و اهل بیت علیهم السلام کشتی نجات این اقیانوس اند و این شناگر بزرگ و این منجی بشریت باید با عبادات و نماز شبها خود را برای این مأموریّت و رسالت عظیم روزانه آماده سازد. (۷)
۲. «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً »؛ (۸)«و (پاسی) از شب را (از خواب برخیز) و تهجّد و نماز شب داشته باش! این یک وظیفه اضافی برای توست تا پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد.»
گر مقام محمودت در دل بود // با مناجات و دعا حاصل بود
«مقام محمود » چنان که از لفظش پیداست، معنی وسیعی دارد که شامل هر مقامی‌که در خور ستایش باشد، می‌شود؛ ولی مسلّماً اینجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده ای است که برای پیامبرصلی الله علیه وآله در سایه عبادتهای شبانه و نیایش در دل سحر حاصل شده است. معروف در میان مفسران این است که این مقام، همان شفاعت کبرای پیامبرصلی الله علیه وآله است. (۹)
۳. «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً »(۱۰) «و در شبانگاه برای او سجده کن و مقدار طولانی از شب او را تسبیح گوی!»
و بخش دوم، آیاتی است که فضیلت تهجد و شب زنده داری و نماز شب را برای عموم بیان کرده است که در این زمینه نیز به نمونه هایی اشاره می‌شود:
۱. تمجید از شب زنده داران: در قرآن کریم می خوانیم: «تنها کسانی به آیات ما ایمان می آورند که هر وقت این آیات به آنها یادآوری شود، به سجده می افتند و تسبیح و حمد پروردگار شان را به جای می آورند و تکبر نمی‌کنند: «تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ »؛ (۱۱) «پهلوهایشان از بستر (در دل شب) دور می‌شود (و برپاخاسته رو به درگاه خدا می آورند و) پروردگار خود را با بیم و امید می خوانند و از آنچه به آنها روزی داده ایم، انفاق می‌کنند. هیچ کس نمی داند چه پاداشهای مهمّی که مایه روشنی چشم (برای آنها) است، نهفته (و آماده شده است.) این جزاء اعمالی است که انجام می دادند.»

۲. صفت پرهیزکاران: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ… کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ »؛ (۱۲) «به یقین پرهیزکاران در باغهای بهشت و در میان چشمه ها قرار دارند… آنها کمی از شب را می خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می‌کردند.»
۳. نشانه علم واقعی: «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَهَ وَ یَرْجُوا رَحْمَهَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ »(۱۳)؛ (آیا چنین کسی با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟ بگو: آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند، یکسان اند؟»
اینکه قرآن کریم بعد از مطرح ساختن مناجات شبانه، می فرماید: «آیا کسانی که عالم هستند با آن کسانی که عالم نیستند یکسان اند؟ » از این تعبیر، روشن می‌شود که نماز شب نشانه علم واقعی است.

نماز شب در کلام حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه وآله
الف. سفارش به نماز شب و تهجد
۱. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در وصیّتش به علی علیه السلام که هرگز نماز شب را ترک نمی‌کرد، فرمود: «اُوصیکَ فی نَفْسِکَ بِخِصالٍ فَاحْفَظْها ثُمَّ قالَ اللَّهُمَّ اَعِنْهُ… وَ عَلَیْکَ بِصَلوهِ اللَّیْلِ وَ عَلَیْکَ بِصَلوهِ اللَّیْلِ و عَلَیْکَ بِصَلوهِ اللَّیْلِ؛ (۱۴) تو را به اموری سفارش می‌کنم، همه را حفظ کن! سپس فرمود: خداوندا! او را (بر انجام این سفارشات) یاری کن! تا آنجا که فرمود: بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب!»
۲. در جای دیگر فرمود: «خَیْرُکُمْ مَنْ اَطابَ الْکَلامَ وَ اَطْعَمَ الطَّعامَ وَ صَلَّی بِاللَّیْلِ وَالنَّاسُ نِیامٌ؛ (۱۵) بهترین شما کسانی هستند که خوش گفتارند، گرسنگان را سیر می‌کنند و در شب آن هنگام که مردم در خواب اند؛ نماز می خوانند.»
۳. همچنین فرمود: «اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلَهُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّیْلِ؛ (۱۶) اشراف و بزرگان امّت من حاملان قرآن و شب زنده داران هستند.» و نیز فرمود: «ما زالَ جَبْرَئیلُ یُوصینی بِقِیامِ اللَّیْلِ حَتَّی ظَنَنْتُ اَنَّ خِیارَ اُمَّتی لَنْ یَنامُوا؛ (۱۷) آن قدر جبرئیل درباره نماز شب به من سفارش کرد که گمان بردم نیکان امّت من هرگز نخواهند خوابید.»
۴. و فرمود: «عَلَیْکُمْ بِقِیامِ اللَّیْلِ فَاِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحینَ قَبْلَکُمْ وَ اِنَّ قِیامَ اللَّیْلِ قُرْبَهٌ اِلَی اللَّهِ وَ مَنْهاهٌ عَنِ الاِثْمِ؛ (۱۸) بر شما باد به برپا داشتن نماز شب! به درستی که نماز شب عادت نیکوکاران قبل از شماست و به راستی که نماز شب نزدیک کننده به خدا و بازدارنده از گناه است.»

ب. پاداش نماز شب
سخنان حضرت در این بخش بیش از آن است که در بخشی از یک مقاله بگنجد، اما به عنوان نمونه، به دو روایت اشاره می‌شود.
۱. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «نماز شب وسیله ای است برای خشنودی خدا و دوستی ملائکه. نماز شب سنّت و روش پیامبران و نور معرفت و ریشه ایمان می‌باشد. بدن را آرامش می دهد و شیطان را خشمگین می‌کند. سلاحی است علیه دشمنان و وسیله ای است برای اجابت دعا و قبول شدن اعمال. روزی انسان را توسعه می دهد و شفیع بین ملک الموت و نمازگزار می‌شود. در عالم قبر تا (روز) قیامت زائر نمازگزار خواهد بود. هنگامی‌که قیامت برپا شود، نماز شب بر سرش سایه می افکند، تاجی بر سر و لباسی بر بدنش می‌باشد و در قیامت نور پیش رویش و حائل بین او و آتش دوزخ خواهد بود. برای مؤمن حجت او نزد خدا و وسیله سنگینی میزان اعمال و حکم عبور بر صراط و کلید بهشت می‌باشد؛ زیرا نماز تکبیر و حمد و تسبیح و تمجید و تقدیس و تعظیم و قرائت و دعا… است. »(۱۹)
۲. همچنین آن حضرت فرمودند: «یا عَلِی ثَلاثُ فَرِحاتٍ لِلْمُؤْمِنِ لُقَی الاِخْوانِ وَالاِفْطارُ مِنَ الصِّیامِ وَالتَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّیْلِ؛ (۲۰) ای علی! سه چیز مایه انبساط خاطر و خوشحالی مؤمن است: دیدار دوستان، افطار کردن از روزه، و عبادت و شب زنده داری در پایان شب.»

تهجد و نماز شب در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله
الف. قبل از بعثت
چون محیط مکّه کفر اندود بود // هم درون کعبه شرک آلود بود
مصطفی بیرون شدی از آن مکان // رو سوی غارِ حرا در آن زمان
بهر آن که روح را صافی کند // اربعین ها گریه و زاری کند
غار «حِرا » نقطه عبادتگاه «امین قریش » بود. او شبها و روزهای پیش از بعثت و رسالت را در آنجا سپری می‌کرد و این نقطه دور از غوغای زمان و زمانه را به عنوان عبادتگاه خویش انتخاب کرده بود. تمام ماه رمضانها را در این نقطه می‌گذراند و در غیر این ماه نیز ایّامی را در آنجا سپری می‌کرد و حتی همسر عزیزش می دانست هر گاه حضرت به خانه نیاید، به طور قطع در غار «حراء » مشغول عبادت است و هر موقع کسانی را دنبال او می فرستاد، او را در آن نقطه در حال تفکر و عبادت پیدا می‌کردند و او پیش از آنکه به مقام نبوت برسد، در باب دو موضوع بیشتر فکر می‌کرد؛ فکری که برترین عبادتها بود:
۱. اوراق و صفحات کتاب هستی را بررسی می‌کرد و در سیمای هر موجودی نور خدا، قدرت خدا و اثر علم او را مشاهده می‌کرد.
۲. درباره وظیفه سنگینی که می دانست به عهده او قرار خواهد گرفت و همین طور انحطاط و فسادی که جامعه انسانی آن روز را فراگرفته بود، فکر می‌کرد. (۲۱)
و سرانجام وحی نیز در همان غارِ حراء بر او نازل گشت و محل عبادت او نقطه آغاز رسالتش شد. آری، عبادتها و مناجاتهای شبانه، زمینه ساز رسالت و دریافت وحی گردید.

ب. در جبهه ها
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نه تنها در دورانهای عادّی و آرام، اهل مناجات و نماز شب بود، بلکه در سخت ترین لحظه ها و درگیریها نیز مناجات را ترک نمی‌کرد.

از علی بن ابی طالب علیهما السلام نقل شده است که فرمود: «شبی که فردای آن واقعه بَدْر رُخ داد، باران بارید و مادر زیر درخت و سپرهای خود پناه گرفتیم و رسول خداصلی الله علیه وآله شب را بیتوته کرد و نماز می خواند و مردم را بر قتال دعوت می‌کرد و در میان ما تنها مقداد اسب سوار بود. در آن شب به هر کسی نگاه کردم، خفته بود، مگر رسول خداصلی الله علیه وآله که در زیر درختی نماز می‌گزارد و گریه می‌کرد تا اینکه صبح شد.»
ابن کثیر می‌گوید: «شب جنگ بدر، شب جمعه و شب هفدهم ماه مبارک رمضان سال دوّم هجرت بود و رسول خداصلی الله علیه وآله آن شب را در کنار درختی نماز می‌گزارد و در سجده ذکر «یا حَی یا قَیُّومُ » را می‌گفت و تکرار می‌کرد. »(۲۲)

ج. در طول شبها
اُمّ سلمه می‌گوید: رسول اکرم صلی الله علیه وآله در نیمه شب همیشه این چهار دعا را می خواند و ناله می‌کرد: «اَللَّهُمَّ لاتَنْزَعْ صالِحَ ما اَعْطَیْتَنی ابداً، اَللَّهُمَّ لاتُشْمِتْ بی عَدُوّاً وَ لا حاسِداً اَبَداً، اَللَّهُمَّ لاتَرُدَّنی فی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنی، اَللَّهُمَّ لاتَکِلْنی اِلی نَفْسی طَرْفَهَ عَیْنٍ اَبَداً؛ (۲۳) خدایا! آنچه از امور صالحه به من داده ای، باز پس نگیر! بار خدایا! هیچ گاه دشمن مرا و آنهایی را که نسبت به من حسد می ورزند، شاد نکن! خدایا! از آن بدی که نجاتم داده ای، دوباره به آن برم نگردان! خدایا! یک چشم به هم زدن مرا به خودم وامگذار!»
گاه برخی از همسران پیامبر به آن حضرت اعتراض می‌کردند که چرا این همه ناله و شب زنده داری می‌کنی و حال آنکه قرآن درباره شما فرموده: «لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ »(۲۴) «تا خداوند گناهان گذشته و آینده ات را (که به تو نسبت می دادند) ببخشد.» یعنی که عذاب و عقاب نداری. حضرت می فرمود: مگر همه عبادتها و شب زنده داریها برای نجات از عذاب است، «اَفَلا اَکُونَ عَبْداً شَکُوراً؛ (۲۵) آیا نباید من یک بنده شکرگزار باشم؟»

د. در شعبان و رمضان
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در طول سال تهجد و نماز شب داشت، ولی در ماه شعبان و ماه مبارک رمضان عبادتش اوج می‌گرفت. در دعای ماه مبارک شعبان می خوانیم: «شَعْبانُ الَّذی حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَهِ وَ الرِّضْوانِ الَّذی کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یَدْأَبُ فی صِیامِهِ وَ قِیامِهِ فی لَیالیهِ وَ اَیَّامِهِ؛ (۲۶) شعبانی که آن را با رحمت و رضوان خود پوشانده ای؛ شعبانی که شیوه رسول خداصلی الله علیه وآله در آن این بود که شب و روز آن را به قیام (به نماز) و روزه سپری می‌کرد.»
امّا در ماه مبارک رمضان، مخصوصاً در شبهای قدر، علی الخصوص در دهه سوم ماه مبارک رمضان کاملاً بستر خواب را جمع می‌کرد و به عبادت می پرداخت. حضرت علی علیه السلام در این باره فرموده است: «اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ کانَ یَطْوی فِراشَهُ وَ یَشُدُّ مِئزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ کانَ یُوقِظُ اَهْلَهُ لَیْلَهَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ وَ کانَ یَرُشُّ وُجُوهَ النِّیامِ بِالْماءِ فی تِلْکَ اللَّیْلَهِ؛ (۲۷) رسول خداصلی الله علیه وآله (این چنین) بود که رخت خواب خویش را جمع می‌کرد و کمربندش را در دهه آخر از ماه رمضان محکم می‌بست و همیشه این گونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می پاشید (تا از درک شب قدر و درک شب زنده داری محروم نشوند) .»
حتی در شبهای بارندگی در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت دیگران را با رفتار خویش وامی داشت که در همان گل و باران بیدار باشند و نماز گزارند. (۲۸)
علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «فَلَمْ یَزَلْ یَعْتَکِفُ فِی الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفَّاهُ اللَّهُ؛ (۲۹) همیشه در دهه آخر ماه مبارک رمضان در حال اعتکاف بود تا آنکه از دنیا رفت.» پی نوشت:

۱) اقبال لاهوری.
۲) احزاب/ ۲۱.
۳) من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۷۲.
۴) اقبال لاهوری.
۵) مزمل/ ۱ – ۴.
۶) مزمل/ ۵ – ۸.
۷) ر.ک: تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج ۲۵، ص ۱۷۷.
۸) اسراء/ ۷۹.
۹) تفسیر نمونه، ج ۱۲، ص ۲۳۱.
۱۰) دهر/ ۲۶.
۱۱) سجده/ ۱۶-۱۷.
۱۲) ذاریات/ ۱۵ و ۱۷ و ۱۸.
۱۳) زمر/ ۹.
۱۴) وسائل الشیعه، حرّ عاملی، دار احیاء التراث العربی، ج ۵، ص ۲۶۸.
۱۵) بحار الانوار، علامه مجلسی، دار احیاء التراث، ج ۸۴، ص ۱۴۲، ح ۱۴ و ص ۱۴۴، ح ۱۷.
۱۶) همان، ص ۱۳۸، ح ۶.
۱۷) همان، ص ۱۳۹، ح ۷.
۱۸) کنز العمّال، متقی هندی، ح ۲۱۴۲۸.
۱۹) همان، ج ۸۴، ص ۱۶۱، ح ۵۲.
۲۰) همان، ج ۸۷، ص ۱۴۲، ح ۱۳.
۲۱) ر. ک: فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، نشر عمّار، صص ۱۷۸-۱۷۹.
۲۲) البدایه والنهایه، ابن کثیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج ۳، ص ۳۲۶.
۲۳) تفسیر سوره نجم، دستغیب شیرازی، ص ۱۰۰.
۲۴) فتح/ ۲.
۲۵) کحل البصر، ص ۷۸.
۲۶) وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۹۲.
۲۷) بحار الانوار، ج ۹۵، ص ۱۴۵.
۲۸) ر. ک: همان، ص ۱۰.
۲۹) همان، ج ۹۴، ص ۷، ح ۸.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۷۷.