سومین حرم اهل بیت(ع)

اشاره:
مقام معظم رهبری در سفر سال گذشته خود به استان فارس؛ از حرم حضرت احمد بن موسی(ع) (شاهچراغ) به عنوان سومین حرم اهل بیت عصمت و طهارت(ع) ـ یاد کرده، فرمودند: «شیراز بعد از مشهد و قم، سومین حرم اهل بیت(ع) است و این برجستگی و محوریت باید در تبلیغات عمومی و رسانه‌ای و هنگام تخصیص اعتبارات گوناگون، مورد توجّه قرار گیرد تا دل‌های مشتاقان در داخل و خارج از کشور بیشتر متوجّه قداست و اهمیّت این بارگاه مهم شود».

پیرو این سخنان رهبری، شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز ششم ذی‌القعده را روز بزرگداشت حضرت احمد بن موسی الکاظم(ع) اعلام کرد. به این مناسبت نگاهی اجمالی به تاریخچه زندگانی آن حضرت خواهیم داشت.
 
آرامگاه سید میر احمد بن موسی الکاظم(ع) برادر حضرت رضا(ع) ـ معروف به شاه چراغ در مرکز شیراز و کنار میدانی به نام احمدی قرار دارد. گنبد نیلوفری شاه چراغ به سبک بسیار زیبایی کاشی کاری شده و از دور پیداست. این آرامگاه در نزد شیرازی‌ها دارای شکوه و قداست خاصّی است و به همین مناسبت همیشه زیارتگاه مؤمنین و مؤمنات بوده است. درون حرم را با به کار بردن آینه‌های ریز رنگین، به سبکی هنرمندانه، آینه کاری کرده و انواع خط‌های زیبای فارسی و عربی، تزیین کننده نمای اطراف آینه‌ها و کاشی‌ها است.

حضرت احمد(ع) در نزد پدرش امام موسی کاظم(ع)، از جایگاه و احترام ویژه‌ای برخوردار بوده است. نوشته‌اند که حضرت احمد، مردی کریم، جلیل القدر، بزرگوار و پارسا بود. حضرت امام موسی کاظم(ع) به دلیل علاقه‌ای که به حضرت احمد(ع) داشت، ملکی به نام یسیره را به او هدیه کرد، ملکی که بعدها حضرت احمد(ع) آن را فروخت و به وسیله آن هزار اسیر را آزاد کرد.

سوء تفاهم شیعیان درباره امامت حضرت احمد بعد از امام موسی کاظم(ع)
اعتبار و جایگاه احمد(ع) در بین فرزندان امام موسی(ع) تا اندازه‌ای بود که پس از شهادت امام موسی کاظم(ع)، گروهی از مردم به حمایت از امامت احمد(ع) برخاستند و فرقه‌ای به نام امامیه را پدید آوردند.
احمد بن موسی بن جعفر(ع)، از فرزندان امام موسی کاظم(ع) معروف به «سید السادات» و «شاه چراغ» است. وی از شخصیت‏های عالی مقام و جلیل القدر و پرهیزکار بود.۱ آگاهی درباره زندگی وی بسیار اندک و برخی از مقاطع زندگی او مبهم و در منابع جز به بعضی از قسمت‏های زندگی او پرداخته نشده است. در خصوص رابطه احمد با پدرش این اندازه آورده‏اند که امام کاظم(ع) او را دوست داشت و ملکی از خود را بدو بخشید و او را به بخشندگی و دلیری ستود.۲

مورخان گزارش داده‏اند که پس از شهادت امام کاظم(ع)، مردم مدینه به لحاظ شخصیتی که احمد داشت، به در خانه او رفته و با وی بیعت کردند و او پیشاپیش جمعیت به مسجد پیغمبر رفت و خطبه‏ای خواند و به مردم گفت: «ای کسانی که با من بیعت نموده‏اید! بدانید که من خودم با برادرم علی (علی بن موسی الرضا(ع)) بیعت کرده‏ام و او واجب الاطاعـ［ است. بر من و شما است که از او اطاعت کنیم». سپس از منبر پایین آمده و به اتفاق همه مردم به در خانه برادرش رفته و با حضرت بیعت کردند».3

درباره آمدن احمد بن موسی(ع) به ایران و انگیزه او گزارش‏های گوناگون وجود دارد و این قسمت از زندگی وی فاقد شفافیت است. برخی عقیده دارند. احمد در بغداد ساکن بود و آنگاه که خبر شهادت و در گذشت ناگهانی امام رضا(ع) را شنید، شدیداً ناراحت شد و گریه نمود. آنگاه با همراهانی بسیار (حدود سه هزار نفر) به خون خواهی و انتقام از مأمون خروج کرد و روی به ایران نهاد. بر پایه این گزارش او در قم و ری با سپاهیان مأمون جنگید و سرانجام به خراسان آمد و در جایی نزدیک اسفراین طی جنگ با لشکریان مأمون کشته شد.

بعضی دیگر باور دارند که احمد پیش از درگذشت امام رضا(ع) و مقارن با ولایت عهدی او همراه جماعتی قصد ایران کرده تا به برادرش ملحق شود. بر اساس این گزارش حرکت او به طرف فارس بود. این گزارش نیز به صورت‏های گوناگون بیان شده است. برخی آورده‏اند که عامل مأمون در نزدیکی شیراز با او جنگید. هنگامی‌که یاران احمد شنیدند امام رضا(ع) وفات یافته است، متفرق شدند و به سوی شیراز رفتند.
مورخان در خصوص شهادت یا وفات و محل دفن احمد نیز اختلاف دارند. این اختلاف مبتنی بر آن است که وی به اسفراین رفته و در آنجا به شهادت رسیده یا در شیراز وفات یافته یا به شهادت رسیده است. برخی عقیده دارند وی در اسفراین به شهادت رسید و در همان جا دفن شد و زیارتگاه او همان جا است. بر این اساس قبر احمد در اسفراین یا مکان‏های دیگر بوده و آرامگاه شیراز مربوط به احمد بن موسی نیست.۴

برخی دیگر باور دارند که احمد در شیراز در جنگ با عامل مأمون شهید شد یا اینکه در شیراز مخفی شد و بعد وفات نمود و در همان‌جا دفن گردید.۵ امین بعد از گزارش آنانی که محل دفن احمد را اسفراین  یا مکان دیگر می‌داند، می‌نویسد: «… و هذا غریب مخالف للمشهور من ان مشهده شیراز…».6

حقیقت امر آن است که به طور قاطع نمی‌توان گفت قبر وی در کجا است، ولی شواهد و قرائن دیدگاه آنانی را که قایل هستند شیراز محل دفن احمد می‌باشد، تأئید می‌کند و مشهور همین است. محسن امین بعد از بیان عقیده آنانی که محل دفن احمد بن موسی را در اسفراین یا مکان دیگر می‌دانند، می‌نویسد: این عقیده بعید و مخالف با عقیده مشهور است که محل شهادت و قبر او شیراز می‌باشد.۷

تاریخ وفات احمد دقیقاً معلوم نیست، ولی برخی تاریخ وفات را حدود ۲۰۳ که همزمان با شهادت امام هشتم(ع) است ذکر نموده‏اند.۸

بنا به دستور قتلغ، سربازان وی به پناهگاه حضرت احمد بن موسی(ع) حمله‌ور شدند آن حضرت، شجاعانه در برابر سربازان به دفاع از خود پرداخت. دشمنان که از پس او برنمی آمدند، دیوار پشتی مخفیگاه حضرت را خراب کرده و به درون خانه او نفوذ کردند و از پشت سر با شمشیر، فرق مبارک آن حضرت را شکافتند و سپس خانه را بر بدن مطهر او ویران کردند، این واقعه در تاریخ ۱۷ رجب رخ داده است.

تاریخ نویسان، زمان پیدا شدن قبر حضرت احمد را یکسان ننوشته‌اند. گروهی آن را در زمان امیر عضدالدوله دیلمی (۳۷۳ـ۳۳۸) و گروهی دیگر، در زمان امیر مقرب الدین مسعود بن بدر (متوفی به سال ۶۶۵ ه‍.ق.) نوشته‌اند.

ماهنامه موعود شماره ۱۰۵

پی نوشت‏ها:
۱. اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۱۹۱.
۲. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۷، ص ۹.
۳. معارف و معاریف، ج ۱، ص ۵۹۷.
۴. اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۱۹۲؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۷، ص ۱۱.
۵. ریحانـه الادب، ج ۴ ـ ۳، ص ۵۰ ـ ۵۱.
۶. اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۱۹۱ ـ ۱۹۳.
۷. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۷، ص ۹؛ ریحانـ［ الادب، ج ۴ ـ ۳، ص ۵۱.
۸. http://www.shirazcity.org