برای شبهای قدر بهتر برنامه ریزی کنیم

و تو چه مى دانى که شب قدر چیست؟ شب قدر بهتر از هزار ماه است.» شب قدر، شبی است که از هزار ماه [بیش از هشتاد سال] بهتر و به‌اندازۀ یک عمر طولانى و پر برکت ارزش دارد…

در میان ماههای سال، ماه مبارک رمضان و از میان شبها، شب قدر از شرافت و عظمت ویژه ای برخوردار است. در اهمیت این شب، همین بس که قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أَدْراکَ ما لَیْلَهُ الْقَدْر لَیْلَهُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛ (۱) «و تو چه مى دانى که شب قدر چیست؟ شب قدر بهتر از هزار ماه است.» شب قدر، شبی است که از هزار ماه [بیش از هشتاد سال] بهتر و به‌اندازۀ یک عمر طولانى و پر برکت ارزش دارد. سعادتمند و خوشبخت کسی است که با سلامتی و معرفت، این ماه، به ویژه شبهای قدر را درک کرده، از فیوضات آن بهره مند گردد.

رسول خدا(ص) در خطبۀ شعبانیه، رمضان را ماه ضیافت خدا معرفی کرده است و می فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَهِ وَ الرَّحْمَهِ وَ الْمَغْفِرَهِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیَافَهِ اللَّهِ؛ (۲) اى مردم! اینک ماه خدا آمیخته با برکت، مهربانى و آمرزش به شما رو آورده است، ماهى که نزد خدا از تمامى ماهها برتر است روزهاى آن با فضیلت ترین ایّام و شبانگاهانش برترین شبها و ساعتهاى این ماه، افضل ساعات است. ماهى که عموم شما به میهمانى پروردگار در این ماه دعوت شده اید.»
شهید مطهری می فرماید: شما در این ماه به میهمانى خدا خوانده شده اید؛ در این ماه، خدا میزبان است و شما میهمان. پس به این مقیاس بفهمید چقدر درهاى رحمت الهى در این ماه باز است! مى دانید در رابطۀ میزبان و میهمان، این میزبان است که شأن میهمان را گرامى مى دارد. هر کسى وقتى مهمانِ یک آدم کریم شد، به دلیل اینکه میهمان است، میزبان او را گرامى مى دارد. فقط کوشش کنید که لااقل بتوانید به صورت یک میهمان بر سر سفرۀ این میزبان وارد بشوید.
اوج معنویت ماه مبارک رمضان، شبهاى قدر است. ما باید در طول این بیست روز لااقل کارى کرده باشیم که در این ایام و لیالى قدر (نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) بتوانیم به صورت یک میهمان بر سرسفره این میزبان وارد شویم. این روزه گرفتنها، این- به خیال خودمان- زنجیر بر نفس امّاره زدنها، با طبیعت مبارزه کردنها، روحانیت را بر طبیعت غلبه دادن، ذکر خدا زیاد کردن، دعاى زیاد خواندن، قرآن زیاد تلاوت کردن، در یاد خدا زیاد بودن، اینها همه آمادگى است براى اینکه در این شبهاى احیاء بتوانیم مانند یک میهمان بر سر سفرۀ رحمت خالق خودمان وارد بشویم [و در این ضیافت ] شرکت کنیم. توبه، انابه و استغفار کنیم. از خداى متعال رحمت و سعادت بخواهیم، براى خودمان و براى برادران مؤمن خودمان و براى جامعۀ اسلامى. اصلاح نفس خودمان را بخواهیم. اصلًا عبادت براى نورانیت است. ما عبادت مى کنیم براى اینکه به وسیلۀ عبادت و به یاد خدا بودن و غیر خدا را فراموش کردن، از این ظلمتها، کدورتها و تیرگیها بیرون بیاییم و قلب ما به نور الهى منوّر شود. (۳) خداوند متعال در شب قدر، به وسیلۀ فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ، مؤمنان را پذیرایى می‌کند.
حضرت امام رضا(ع) از قول پدرانش نقل می فرماید: «فِی أَوَّلِ لَیْلَهٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یَغُلُّ الْمَرَدَهَ مِنَ الشَّیَاطِینِ وَ یَغْفِرُ فِی کُلِّ لَیْلَهٍ سَبْعِینَ أَلْفاً فَإِذَا کَانَ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ غَفَرَ اللَّهُ بِمِثْلِ مَا غَفَرَ فِی رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَّا رَجُلا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْظِرُوا هَؤُلَاءِ حَتَّى یَصْطَلِحُوا؛ (۴) در اولین شب ماه رمضان شیطانهاى سرکش در بند شوند و در هر شب هفتاد هزار آمرزیده شوند و در شب قدر به شمار آمرزیده هاى در رجب و شعبان و ماه رمضان تا آن روز آمرزیده شوند، جز کسى که میان او و برادرش کینه باشد که خدا عزّ و جلّ فرماید: مهلت دهید اینان را تا اینکه آشتى کنند.»

احیاء شب قدر
اولیای بزرگوار دین(ع) اعمال بسیاری درباره شبهای ماه رمضان، به خصوص شب قدر به ما تعلیم نموده‌اند که احیا و شب زنده داری از جملۀ آن است. از آثار احیای شب قدر، همین بس که رسول خدا(ص) می فرماید: «مَنْ أَحْیَا لَیْلَهَ القَدْر لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوب؛ (۵) هر کس شب قدر را به شب زنده دارى بگذراند، دلش در آن روزى [روز قیامت] که همه قلبها بمیرند، نخواهد مُرد.»
امام باقر(ع) نیز احیای شب قدر را موجب بخشیده شدن گناهان دانسته، می فرماید: «مَنْ أَحْیَا لَیْلَهَ الْقَدْرِ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ مَثَاقِیلِ الْجِبَالِ وَ مَکَایِیلِ الْبِحَارِ؛ (۶) کسی که شب قدر را احیا بگیرد، گناهانش بخشیده می‌شود؛ گرچه به ستارگان آسمان و سنگینی کوهها و پیمانه دریاها باشد.»
گفتنی است که احیا و شب زنده داری زمانی ارزشمند است که به قول شهید مطهری انسان خودش در آن شب، زنده باشد؛ یعنى حیات معنوى داشته باشد. حیات معنوى انسان به یاد خدا [بودن] است. به هر اندازه و در هر حالت که قلب انسان از خدا غافل نباشد، انسان زنده است…. ما در سال لااقل یکى دو سه شب را به عنوان تشبّه به اولیاى خدا زنده نگه داریم؛ یعنى واقعاً کوشش کنیم که در این شبها تمام شب را به یاد خدا به سر ببریم، حالت توبه و استغفار داشته باشیم. (۷)

استغفار و دعا
سفارش به استغفار و توبه، مخصوصاً در چنین شبهایی از آن جهت است که گناه و معصیت قلب انسان را سیاه و آلوده می سازد و قلب آلوده همانند ظرف آلوده، نمی تواند جایگاه پاکی و نورانیت حق تعالی باشد. به همین دلیل هیچ دعا و راز و نیازی از او قبول نمی‌شود. امیرمؤمنان(ع) در دعای کمیل می فرماید: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ الدُّعَاءَ؛ پروردگارا! گناهانی را که موجب حبس [ و عدم استجابت] دعا می‌شود، بیامرز.»
پس از استغفار و توبه، نوبت به دعا و درخواست از ذات خداوند متعال می رسد. چگونه دعا کردن و چه چیز از خدا خواستن، آداب و خصوصیاتی دارد که بیان آن جایگاه دیگری می طلبد؛ اما تنها به این نکته از شهید مطهری اشاره می‌کنیم که می فرماید: یکى از بزرگان مى گفت: ما همیشه وقتى دعا مى کنیم، به خدا مى گوییم: خدایا! به ما بده، هیچ وقت دعا نمى کنیم خدایا! از ما بگیر، در صورتى که ما به این دعا بیشتر احتیاج داریم. ما به آن چیزهایى که خدا باید از ما بگیرد بیشتر احتیاج داریم تا آن چیزهایى که بخواهد به ما بدهد. تا اینهایى که از ما باید بگیرد، از ما نگیرد، هیچ چیز قابل دادن نیست. ما باید بگوییم: خدایا! این حب جاه و مال را از ما بگیر، این حسادتها را از ما بگیر، این کینه ها و عقده ها را از ما بگیر، این کدورتهاى قلبى را از ما بگیر، این پرده ها را از جلو چشم ما بردار، این غَلها، این غِشها، این حِقدها، این ضِغْنها، (۸) این شکها، این شِرکها، این کبرها، این حسدها را از ما بگیر. [ما] به این «بگیر»ها بیشتر احتیاج داریم تا به اینکه چه را به ما بده. آخر تو چه هستى؟ اول حساب کن که چه هستى و چه داری؟ چه را طلب مى کنى و براى کجا طلب مى کنى؟ گفت: «آئینه شو جمال پرى طلعتان طلب». اول آنچه باید از تو بگیرند، آنها را بیرون بریز، آنگاه بگو: بده. آن وقت است که دعاى تو مستجاب مى شود و «بده» ها به اجابت مقرون مى شوند. (۹)
ایشان در ادامه به نکتۀ مهم دیگری اشاره می‌کند که قابل توجه است. و می فرماید: هیچ وقت چیزى را بر خدا حتم نکنید؛ یعنى نگویید: خدایا! فلان چیز را به هر حال من مى خواهم، من کار ندارم حکمت اقتضا مى کند یا نه، مصلحت است یا مصلحت نیست. ادب عبودیت اقتضا مى کند که انسان از خدا بخواهد. آن کسى که از خدا چیزی نمى خواهد، در مقابل خدا انانیّت به خرج مى دهد. عبودیت اقتضا مى کند که همیشه انسان از خداوند چیزی بخواهد، و وقتى که انسان از خدا چیزی مى خواهد، اول این را باید بخواهد: خدایا! این قلب من را هدایت کن که از تو آن چیزى را بخواهد که حکمت و مصلحت است؛ و الّا من خیلى اوقات گمراه مى شوم، چیزهایى براى خود مى خواهم که نباید بخواهم و چه دعاى بزرگى است! حضرت علی(ع) در «نهج البلاغه» مى فرماید: «اَللَّهُمَّ انْ فَهِهْتُ عَنْ مَسْأَلَتى، اوْ عَمِهْتُ عَنْ طَلِبَتى، فَدُلَّنى عَلى مَصالِحى، وَ خُذْ بِقَلْبى الى مَراشِدى، فَلَیْسَ ذلِکَ بِنُکْرٍ مِنْ هِدایاتِکَ، وَ لا بِبِدْعٍ مِنْ کِفایاتِکَ؛ (۱۰) خدایا! اگر زمانى من گنگ و لال شدم، نفهمیدم از تو چه باید بخواهم، عوضى چیزى خواستم، خدایا اگر از مطلوب واقعى خودم کور شدم، چشمهایم آن مطلوبهاى واقعى را ندید و چیزهایى را دید که اصلًا نباید من به اینها توجه کنم، خدایا! اولین دعاى من این است که با آن لطف و کرم خودت دست به قلب من بینداز و دل مرا هدایت کن که بفهمم چه بخواهم، مرا به مصالح خودم راهنمایى کن.
این قلب من را بگیر و به سوى رشدش و آنچه که صلاح و هدایت و راهش است، راهنمایى بفرما. از کرم تو و از لطف عمیم تو اینها عجیب و چیز تازه اى نیست؛ یعنى تو چقدر لطف دارى که بسیارى از اوقات اصلًا قلب من را خودت هدایت کرده اى که من چه از تو بخواهم، اینها هم جزء لطفهاى توست. (۱۱)

حضور در مسجد
یکی از برنامه های درخور تقدیر صدا و سیمای جمهوری اسلامی، پخش برنامه های احیا می‌باشد؛ اما باید به توجه داشت مخاطب این برنامه ها، بیماران و افراد ناتوانی می‌باشند که از حضور در مساجد محرومند؛ چرا که بررسی سیرۀ معصومان(ع) نشانگر آن است که آن بزرگواران در چنین شبهایی حضور در مساجد بوده است. آن بزرگواران احیای شب قدر را درون مسجد می‌گذراندند و با عمل، به پیروان خویش حضور در مساجد، مخصوصاً در چنین شبهای با برکتی را تعلیم می نمودند. چنانکه رسول خدا(ص) حتی در شبهای بارانی، در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترک نمی‌کرد. (۱۲)
اعتکاف (۱۳) رسول خدا(ص) در دهۀ سوم ماه مبارک رمضان در مسجد نیز نشان از اهمیت حضور در چنین مکان مقدسی است. (۱۴)
«یحیی بن رزین» نقل می‌کند که امام صادق(ع) بیماری شدیدی داشت؛ اما [با همان حال] دستور داد ایشان را به مسجد پیامبر(ص) بردند و حضرت تا صبح روز بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماندند. (۱۵)

تذکراتی دربارۀ آیین شب قدر
آنچه ذکر گردید، نشان از اهمیت فوق العادۀ حضور در مساجد و احیای در چنین شبهایی دارد؛ اما توجه به این نکته ضروری است که عدم توجه به برخی نکات می تواند آسیبهایی را نیز به همراه داشته باشد که به چند نمونه اشاره می‌شود:

۱. گرچه اولیای الهی بر بیدار نگه داشتن اطفال در شب بیست و سوم اصرار ورزیده‌اند؛ اما یقیناً این سفارش به معنی اجبار کودکان به دعا و عبادت و راز و نیاز نیست؛ بلکه صِرف بیدار ماندن آنان موجب خیر و برکت و عنایت ویژه خواهد بود. بنابراین، شایسته است در صورت بیدار ماندن کودکان، برنامه ای از طرف والدین ترتیب داده شود که کودکان علاوه بر بیدار ماندن، آزرده نشده و از این شبها خاطرۀ ناخوشایندی به ذهن نسپارند.

۲. نکتۀ قابل تأمّل دیگر، تاریک نمودن و خاموش کردن چراغهای مسجد در زمان شروع مراسم مناجات و قرآن بر سر گذاردن است. گرچه شاید این عمل به خودی خود مشکلی نداشته باشد؛ اما به یقین اطفال بسیاری را از این محیط تاریک، همراه با گریه و ناله می ترساند و نه تنها والدین خود را مجبور به ترک مسجد می نمایند؛ بلکه گاه تا مدتها آنان را از مسجد دور می نماید. بنابراین مناسب است نور مسجد مخصوصاً در قسمت بانوان به طور کلی خاموش نگردد.

۳. برنامۀ شبهای قدر در تمامی ایران اسلامی‌به بهترین نحو برگزار می‌گردد؛ اما متولیان امر به این مهم توجه داشته باشند که حالات معنوی نمازگزاران و روزه داران به یک اندازه نیست؛ چنانکه امیرمؤمنان(ع) می فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ لَتَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ؛ (۱۶) به درستی که دلها همانند تنها خسته می‌شوند.»
بر این اساس، مناسب است برگزاری مراسم شبهای قدر دیرتر از مراسم عادی شبهای رمضان آغاز گردد. دومین نکته، اعلام زمان شروع و زمان اتمام مراسم و نیز زمان دقیق هر یک از برنامه ها (همچون تلاوت قرآن، خواندن نماز قضا، مناجات، دعا، مداحی، سخنرانی و قرآن بر سر گذاردن و …) با استفاده از اطلاعیه و پلاکارد در محدودۀ مسجد و محل است، تا هر کس با توجه به میل درونی خود در هر برنامه ای که تمایل داشت، شرکت نماید.
سوم آنکه، سعی شود در میان برنامه ها، فاصله ای جهت رفع خستگی، پذیرایی (۱۷) و تجدید وضو به شرکت کنندگان در مراسم داده شود. و آخر آنکه، متولیان امر به گونه ای برنامه ریزی نمایند که از طرفی برنامۀ احیا در ساعتی پایان پذیرد که زمانی زیادی تا سحر نمانده باشد؛ چرا که زود به خانه رفتن، موجب خواب آلودگی و خدای ناکرده قضا شدن نماز صبح برخی می‌گردد و از طرف دیگر، طولانی شدن بسیار برخی افراد را از خوردن سحری باز می دارد.
طولانی شدن برنامۀ برخی مساجد، عدم زمینۀ لازم جهت اجرای برنامه طولانی در برخی مناطق و عدم برنامه ریزی و اعلام عمومی‌برنامه ها توسط دست اندرکاران، موجب می‌شود تا برخی افراد، به خصوص جوانان از مراسم خسته و دل زده شوند و برخی به تصور کم توفیقی یا بی توفیقی مأیوسانه مسجد را ترک کنند.

۴. باید توجه داشت که مسجد محل ذکر و راز و نیاز با خدا است و اولویت با کسانی است که در حال نماز و راز و نیاز می‌باشند. بنابراین، دست اندرکاران مجاز نیستند در زمان سخنرانی، خواندن ادعیه و … صدای بلندگوها را به حدی بلند نمایند که مزاحم کسانی که مشغول نماز می‌باشند، گردد.

۵. یکی از برنامه های ناپسند در شب قدر، جمع آوری کمک جهت مخارج مسجد است. متأسفانه در برخی مساجد هزینه هاى سالیانۀ مسجد، در با عظمت ترین شب سال؛ یعنى شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان جمع آورى مى شود و به جاى آنکه جمعیت فراوان این شب ـ که برخى از آنها فقط در این شب در مسجد حضور مى یابند ـ استفادۀ معنوى برده، با معارف اسلامى آشنایى یابند، ساعتها از وقتشان براى جمع آورى کمک هدر مى رود.

۶. از جمله اعمال شب قدر، دعا، راز و نیاز و طلب استغفار است. که گاه با زبان فارسی یا زبان مادری است و گاه زمزمه نمودن جملاتی است که ائمۀ هدی(ع) به ما تعلیم نموده‌اند. اگر منظور از ادعیه ای که در طول سال (مثل دعای کمیل، ندبه، زیارت عاشورا، دعای جوشن کبیر و…) و مخصوصاً در ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود، تعلیماتی است که حضرات معصومین(ع) به ما یاد داده‌اند، و به ما آموخته‌اند که چگونه با خدا سخن بگوییم، از کجا آغاز نماییم و در مواقع خاص چه کلماتی را بر زبان جاری نماییم. اضافه نمودن و کاستن از دعا و نیز عزاداری و نوحه سرایی در میان آن مناسب به نظر نمی رسد؛ چرا که آنان همانند طبیبی که دارو را به میزان اثر بخشی به بیمارش توصیه می نماید، اثر هر دعا و ذکر را با مشخصات به ما توصیه نموده‌اند و اصحاب آن بزرگواران نیز با دقت، اعمال و رفتار آنان را در هنگام دعا به ثبت رسانده‌اند. (۱۸)

۷. مراسم قرآن سرگرفتن نیز از جمله اعمالی است که مورد تأکید اولیای الهی قرار گرفته است. یکی از بهترین نمونه های قرآن بر سر گذاردن در حرم حضرت معصومه(س) اجرا می‌گردد؛ چرا که مداحی، روضه خوانی و گاه سینه زنی، قبل یا بعد از مراسم قرآن بر سر گذاردن (طبق برنامه تعیین شده) اجرا می‌گردد؛ اما مراسم قرآن بر سر گذاردن ظرف مدت چند دقیقه و تنها طبق آنچه از اولیای دین(ع) به ما رسیده است، خوانده می‌شود. مرحوم آیت الله مشکینی نیز در مراسم احیای شبهای قدر، پس از سخنرانی و آماده نمودن فضای مجلس، مراسم قرآن بر سر گذاردن را ظرف چند دقیقه به پایان می رساندند و سپس حدود نیم ساعت مؤمنین را دعا کرده و مردم آمین می‌گفتند.
بنابراین، علاوه بر اینکه هر گونه برنامه ای به جز جملات وارده در کتب معتبر، همچون «مفاتیح الجنان»، فضای معنوی و حالات خاص مؤمنین را از بین می‌برد، و برخی را خسته و از برنامه شبهای احیا در مسجد دل زده می‌کند، موجب بی احترامی فوق العاده ای به قرآن می‌شود؛ چرا که برخی به خاطر خستگی و طولانی شدن این برنامه، چند دقیقه ای به خواب می روند و قرآن از سرشان می افتد و گاه در میان برنامه، قرآنها را به زمین نهاده و مشغول سینه زنی می‌شوند.
خلاصه آنکه یکی از بهترین زمانها برای دعا و استغفار، شب قدر، و بهترین مکان برای احیای شبهای قدر، مسجد است و دست اندرکاران مسجد، مخصوصاً امام جماعت به عنوان مدیر مسجد موظفند برنامۀ منظم و دقیقی برای میهمانان طراحی نموده و از هرگونه بی برنامگی و آسیبی که مؤمنین را از فیض این شبها محروم نماید، خودداری نمایند.

پی نوشت :

۱) قدر/ ۲-۳.
۲) المصباح، ابراهیم بن على عاملى کفعمى، انتشارات رضى، قم، ۱۴۰۵ ق، ص ۶۳۳؛ إقبال الأعمال، سید على بن موسى بن طاوس، دارالکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ش، ‏ص۲.
۳) مجموعه‏ آثار استاد شهید مطهرى، انتشارات صدرا، قم، ج‏۲۶، ص ۵۳۱.
۴) عیون ‏أخبارالرضا(ع)، شیخ صدوق، ۲ جلد در یک مجلد، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ ق، ج۲، ص۷.
۵) إقبال‏الأعمال، سید على بن موسى بن طاوس، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۷ ش، ص۲۷۴.
۶) همان، ص ۱۸۶؛ بحارالأنوار، علامه مجلسى، مؤسسه الوفاء، بیروت – لبنان، ۱۴۰۴ ق، ج ۹۵، ص ۱۴۶۰.
۷) مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهرى، ج‏۲۷، ص۶۶۹- ۶۷۰.
۸) کینه شدید.
۹) مجموعه‏ آثار استاد شهید مطهرى، ج‏۲۷، ص۶۷۰.
۱۰) شرح ‏نهج‏البلاغه، ابن ابى الحدید معتزلى، ۲۰ جلد در ۱۰ مجلد، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، قم، ۱۴۰۴ ق، ج۱۱، ص ۲۶.
۱۱) مجموعه‏ آثار استاد شهید مطهرى، ج‏۲۷، ص۶۷۱.
۱۲) مجله مبلّغان، شماره ۵۹.
۱۳) اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان استحباب ویژه‏ای دارد. معتکفین در طول این دهه در مسجد جامع حضور یافته و تا آخر ماه از این مکان مقدس خارج نمی‏شوند.
۱۴) سبل‏الهدى، محمد بن یوسف الصالحى الشامى (م ۹۴۲)، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، اول، ۱۴۱۴ق، ج‏۸، ص۴۳۹.
۱۵) امالی، شیخ طوسى، انتشارات دارالثقافه، قم، ۱۴۱۴ ق، ص ۶۷۶.
۱۶) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت ۱۹۷.
۱۷) برخی متولیان مساجد در بین برنامه‏ها با استفاده از چای، شیرینی، نان و پنیر و … نشاط مؤمنین را استمرار می‏بخشند و خستگی و کسالت برخی را برطرف می‏نمایند.
۱۸) به عنوان نمونه از اعمال مشترک شب قدر هفتاد مرتبه «استغفر الله و اتوب الیه» است؛ در حالی که در اعمال مختص به شب نوزدهم صد مرتبه «استغفر الله ربی و اتوب الیه» و شب عید فطر صد مرتبه «اتوب الیه» است. نمونه دیگر، ذکر «یا رب» است که در دعای کمیل ۹بار آمده است؛ اما در ابتدای دعای «ابو حمزه ثمالی» تأکید می‏شود که این ذکر به مقداری که نَفَس اجازه می‏دهد گفته شود.