قلمرو تفسیر تربیتی

قرآن کریم دریای بی پایانی است که‌اندیشمندان از زاویه‌های گوناگون به آن نگریسته و به تفسیر و تحلیل آیات آن پرداخته‌اند و بدون اغراق می‌توان ادعا کرد هیچ کتابی مانند قرآن مورد تحلیل و تفسیر اندیشمندان قرار نگرفته است.

 

چکیده

قرآن کریم دریای بی پایانی است که‌اندیشمندان از زاویه‌های گوناگون به آن نگریسته و به تفسیر و تحلیل آیات آن پرداخته‌اند و بدون اغراق می‌توان ادعا کرد هیچ کتابی مانند قرآن مورد تحلیل و تفسیر اندیشمندان قرار نگرفته است. به رغم این توجه گسترده، متأسفانه هدف اصلی قرآن که هدایت و تربیت انسان‌هاست، مورد غفلت قرارگرفته است و تا کنون از این زاویه به آن نگریسته نشده است. به همین دلیل تاکنون کسی در باب قلمرو تفسیر تربیتی اظهار نظر نکرده است.

نوشته‌ حاضر تلاش می‌کند قلمرو تفسیر تربیتی را تحلیل و کنکاش کند. نویسنده پس از طرح دو دیدگاه در این باره، به بررسی آنها می پردازد و به این نتیجه می‌رسد که تمام آیات قرآن قابل تفسیر تربیتی است و برای اثبات این مدعا سه دلیل و تقریب ارائه می‌دهد.

واژه‌های اصلی: قرآن، قلمرو، تفسیر، تربیتی، اجتماعی.

مقدمه

به رغم اعتراف اندیشمندان به هدایتگری معجزه آسای قرآن[۱] تا کنون از این زاویه به قرآن نگرسته نشده است، لذا هدف اصلی قرآن ـ هدایت و تربیت انسان‌ها ـ مورد غفلت و بی توجهی قرارگرفته است و اگر گاه توجهی به آن شده، بسیار ناچیز و اندک بوده است. همین امر باعث گردیده تاکنون کسی در باب قلمرو تفسیر تربیتی اظهار نظر نکند. بنابراین بررسی قلمرو تفسیر تربیتی، موضوعی ضروری به نظر می‌رسد.

دیدگاه‌ها

در مورد اینکه گستره تفسیر تربیتی تمام آیات یا بخشی از آن را در برمی‌گیرد، می‌توان دو دیدگاه زیر را فرض کرد:

الف: دیدگاه حد‌اقلی

بر اساس این دیدگاه تنها بخشی از آیات هدف تربیتی دارند و قابل تفسیر تربیتی‌اند، زیرا استخراج و استنباط نکات تربیتی از برخی آیات امکان ندارد. مثلاَ از فواتح سور یا برخی آیات تاریخی هیچ نکته تربیتی به دست نمی‌آید و آیاتی هم که قرآن را کتاب هدایت معرفی می‌کنند، مجموع آیات را در نظر دارند؛ نه تک تک آنها را، بنابر این این دسته از آیات نیز نمی‌توانند دلیلی بر این باشند که تک تک آیات قرآن هدف تربیتی دارند.

ب: دیدگاه حداکثری

طبق دیدگاه حد‌اکثری، تمام آیات اهداف و نکات تربیتی دارند و می‌توان تمام آنها را تفسیر تربیتی کرد، چرا که به تصریح بسیاری از آیات، هدف از نزول قرآن هدایت انسان‌ها است و این هدف باید در تک تک آیات الهی وجود داشته باشد؛ و تمایز بین آیات در این باره وجهی ندارد، لذا دیدگاه حداقلی دلیل قابل توجهی ندارد و دلیل آن نمی‌تواند دیدگاه حداقلی را به اثبات برساند.

ج: دیدگاه برگزیده

ما دیدگاه خود را ضمن چند نکته بیان می‌کنیم و به‌اندازه توان توضیح می‌دهیم:

نکته اول

قرآن در بسیاری از آیات، به عنوان کتاب هدایت و تربیت معرفی شده است، مثلا خداوند در سوره بقره می‌فرماید: (ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ)، (بقره/۲)؛ « آن کتاب [با عظمت‏] هیچ تردیدى در آن نیست. [و] راهنماى پارسایان (خود نگهدار) است».(شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَالْفُرْقَانِ) (بقره / ۱۸۵)؛ « ماهِ رمضان (ماهى است) که قرآن در آن فرو فرستاده شد، در حالى که [آن قرآن‏] راهنماى مردم و نشانه‏هایى از هدایت و جدا کننده [حق از باطل‏] است».

(هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى‏ وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ) (صف / ۹)؛ «او کسى است که فرستاده‏اش را با هدایت و دین حق فرستاد، تا آن را بر همه دین‏[ها] پیروز گرداند، و گرچه مشرکان ناخشنود باشند». علامه طباطبایی درباره آیه اخیر می نویسد: منظور از هدایت در این آیه، قرآن است به دلیل اینکه در آغاز سوره بقره فرمود: (ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ) (المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، ۱۰ / ۵۷۰).

در سوره جاثیه نیز در توصیف قرآن می‌خوانیم: (هذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدىً وَرَحْمَهٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ )(جاثیه / ۲۰)؛ «این (قرآن) دلیل‏هاى بینش آور براى مردم است؛ و رهنمود و رحمتى است براى گروهى که یقین آورند». (…الَّذِی أُنزِلَ إِلَیْکَ مِن رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَیَهْدِی إِلَى‏ صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ ) (سبا / ۶)؛ « آنچه از پروردگارت به سوى تو فروفرستاده شده، فقط حق است؛ و به سوى راه (خداى) شکست ناپذیر ستوده رهنمون مى‏شود».

(یَا أیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُم مَوْعِظَهٌ مِن رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدىً وَرَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ )(یونس/ ۵۷)؛ « اى مردم! بیقین از طرف پروردگارتان براى شما، پندى و درمانى براى آنچه در سینه‏هاست؛ و رهنمود و رحمتى براى مؤمنان، آمده است». (إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً)؛ (اسراء / ۹)؛ «در حقیقت این قرآن، بدان (شیوه‏اى) که آن پایدارتر است، راهنمایى مى‏کند؛ و به مؤمنانى که [کارهاى] شایسته انجام مى‏دهند، مژده مى‏دهد که براى آنان پاداش بزرگى است».

(قَالُوا یَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا کِتَاباً أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى‏ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ یَهْدِی إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى‏ طَرِیقٍ مُسْتَقِیمٍ )(احقاف/ ۳۰)؛ «گفتند: «اى قوم ما! در حقیقت ما کتابى را شنیدیم که بعد از موسى فرو فرستاده شده است، در حالى که مؤیّد (کتاب‏هاى) پیشین است (و) به سوى حق و به سوى راهى راست، راهنمایى مى‏کند».

پرسشی که مطرح می‌شود این است که مراد از این آیات چیست؟ و هدایت در این آیات به چه معناست آیا منظور این است که تمام آیات قرآن اهداف هدایتگری و تربیتی دارند؛ یا این که تمام آیات را می‌توان تفسیر تربیتی نمود؛ یعنی از مدلول مطابقی تمام آیات قرآن، می توان نکته یا نکات تربیتی به دست آورد.

توضیح: ممکن است برخی آیات با مدلول مطابقی یا التزامی‌بر نکته یا نکات تربیتی دلالت نداشته باشد، ولی اگر تحلیل شود و در کنار یک نکته عقلی، یا نکات برگرفته از آیات دیگر یا روایات، شأن نزول، قاعده علمی قطعی و…، قرار گیرد، نکته و یا نکات تربیتی از آنها به دست می‌آید. بنابر این می‌توان گفت این نوع آیات اهداف تربیتی دارد، ولی قابل تفسیر تربیتی به معنای خاص نیست؛ چرا که با مدلول مطابقی و التزامی نمی‌تواند بیانگر نکته یا نکات تربیتی باشد و منظور ما از معنای اول (تمام آیات قرآن اهداف تربیتی دارند)، همین است. منظور از معنای دوم (تمام آیات را می‌توان تفسیر تربیتی نمود) این است که تمام آیات قرآن با دلالت مطابقی یا التزامی‌بر نکته یا نکات تربیتی دلالت دارند و از مدلول مطابقی تمام آیات قرآن می توان نکته یا نکات تربیتی به دست آورد.

اگر مراد از هدایت در آیات شریفه، معنای اول (تمام آیات قرآن اهداف تربیتی دارند) باشد، بدون تردید دیدگاه حداکثری مقرون به صواب و به نظر ما حق است، چرا که تفسیر آیات قرآن بدون در نظر داشت سایر آیات و قراین عقلی و نقلی، تفسیر ناقص است یا تفسیر نیست. به عبارت دیگر مفسر زمانی می‌تواند مدلول آیه را به خداوند نسبت دهد که کلیه قراین و شواهد مربوط به موضوع آیه را، ببیند و تحلیل کند وگرنه نمی‌تواند آن را به صورت قطعی به خداوند نسبت دهد.

اگر این تحلیل را در باره این آیات (آیاتی که قرآن را هدایتگر، معرفی می‌کنند) بپذیریم، تمام آیات قرآن، حتی فواتح سور در قلمرو تفسیر تربیتی قرار می‌گیرند. برای نمونه درباره فواتح سور دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد[۲] و یکی از آنها این است که این واژه‌ها رمزی بین خداوند و پیامبر(ص) است.[۳] اگر مفسری این دیدگاه را در باره فواتح سور پذیرفت. نکته تربیتی‌اش این می‌شود که باید اسرار را حفظ نمود و در اختیار دشمن قرار نداد.

نکته دوم [۴]
«تربیت» در پژوهش‌های آموزشی و تربیتی جهان امروز به ابعاد متعددی همچون: تربیت جسمانی، عاطفی، عقلانی، اخلاقی، دینی، معنوی، اعتقادی، اقتصادی، سیاسی، جنسی، اجتماعی و… تقسیم می‌شود. اگر بخواهیم از این زاویه به قلمرو تفسیر تربیتی بنگریم و آیات قرآن را از این زاویه نگاه کنیم، می‌بینیم بازهم تمام آیات قرآن قابل تفسیر تربیتی است. در ذیل برخی از این آیات را بررسی می‌کنیم.

تربیت جسمانی

(یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ * قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ) (اعراف/ ۳۱ ـ ۳۲)؛ «اى فرزندان آدم! زیور[هاى‏]تان را در هر مسجدى برگیرید؛ وبخورید و بیاشامید، و[لى] زیاده‏روى نکنید که او اسرافکاران را دوست نمى‏دارد * [اى پیامبر] بگو: «چه کسى زیور[هاى‏] الهى را که براى بندگانش پدید آورده، و روزى‏هاى پاکیزه را حرام کرده است؟!» بگو: «این[ها] در زندگى پست (دنیا)، براى کسانى است که ایمان آورده‏اند؛ (اگر چه دیگران نیز از آنها استفاده مى‏کنند، ) در حالى که در روز رستاخیز مخصوص (مؤمنان) خواهد بود.» این گونه آیات (خود) را براى گروهى که آگاهند، شرح مى‏دهیم».

(کُلُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَلاَ تَطْغَوْا فِیهِ )(طه/۸۱)؛ «(و گفتیم:) از [خوراکى‏هاى‏] پاکیزه (از) آنچه به شما روزى داده‏ایم، بخورید، و در (مورد) آن طغیان مَکنید».این گونه آیات به تربیت جسمانی اشاره دارند و از این زاویه قابل تفسیر تربیتی‌اند.

تربیت عاطفی

بسیاری از آیات قرآن به تربیت عاطفی اشاره دارند و قابل تفسیر تربیتی در بعد عاطفی‌اند. از جمله این آیه شریفه:

(وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضَهُمْ أَولِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِکَ سَیَرْحَمُهُمْ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ) (توبه/۷۱)؛ «مردان مؤمن و زنان مؤمن برخى از آنان یاوران (و دوستان) برخى [دیگر]اند. به [کار] پسندیده فرمان مى‏دهند، و از [کار] ناپسند منع مى‏کنند؛ و نماز را به پا مى‏دارند؛ و [مالیاتِ] زکات را مى‏پردازند؛ و از خدا و فرستاده‏اش اطاعت مى‏کنند؛ آنان، خدا بزودى مورد رحمت قرارشان مى‏دهد؛ بدرستى که خدا شکست‏ناپذیرى فرزانه است». این آیه، در صدد شکوفا سازی عواطف و احساسات متدینان است و با اشاره به این نکته که مؤمنان یار و یاور یکدیگرند، می‌خواهد نوع دوستی را در آنان شکوفا سازد.

تربیت اجتماعی

بخش زیادی از آیات قرآن، به تربیت اجتماعی اشاره دارند از قبیل این آیات: (یَاأَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَأُنثَى‏ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ)؛ (حجرات/۱۳)؛ «اى مردم! در واقع ما شما را از مرد و زنى آفریدیم و شما را نژادها و قبیله‏هایى قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا خودنگهدارترین (و پارساترینِ) شماست؛ براستى که خدا داناى آگاه است».

(إِنَّ اللّهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِى الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ) (نحل/۹۰)؛ «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد، و از فحشا و منکر و ستم نهی می‌کند؛ خداوند به شما اندرز می دهد تا متذکّر شوید».

تربیت عقلانی

بخشی از آیات قرآن به تربیت عقلانی اشاره دارند و در پی رشد قوه عقلانی بشرند. کلیه آیاتی که در آنها از تعقّل، تدبّر، تفکّر، تفقّه، سیر در هستی و مفاهیمی از این دست، سخن به میان آمده، در حقیقت به این بعد از ابعاد تربیت اشاره دارند، مثل: (اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (حدید/۱۷)؛ «بدانید که خدا زمین را بعد از مردنش زنده مى‏کند؛ بیقین نشانه‏هاى (خود) را براى شما بیان کردیم، باشد که شما خردورزى کنید».

(کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) (بقره/۲۴)؛ «و اگر (چنین) نکردید ـ و (هرگز) نخواهید کرد ـ پس [خود را] از آتشى حفظ کنید که هیزم آن مردم و سنگ‏هاست در حالى که براى کافران آماده شده است». (وَسَخَّرَلَکُمُ الَّیْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ) (نحل / ۱۲)؛ «و (منافع) شب و روز و خورشید و ماه را مسخّر شما کرد؛ و (نیز منافع) ستارگان به فرمان (و تدبیر) او مسخّر (شما) هستند؛ قطعاً در آن[ها] نشانه‏هایى است براى گروهى که خردورزى مى‏کنند».

تربیت اخلاقی

بخشی زیادی از آیات قرآن به تربیت اخلاقی انسان‌ها اشاره دارند و در پی پرورش فضیلتی از فضائل اخلاقی یا محو رزیلتی از رزائل اخلاقی در انسان می‌باشند. از جمله آیاتی که به تربیت اخلاقی دلالت دارند، این آیات شریفه‌اند: (وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ )(آل عمران/۱۸۰)؛ «و کسانى که [نسبت‏] به آنچه خدا از بخشش خود به آنان داده، بخل مى‏ورزند، هرگز نپندارند که آن [بخل ] براى آنان خوب است؛ بلکه آن براى شان بد است؛ بزودى در روز رستاخیز، آنچه که به آن بخل ورزیده‏اند، طوق گردنشان خواهد شد».

(إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ‌‌‌ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَهً وَأَجْراً عَظِیماً) (احزاب/۳۵)؛ «در حقیقت، مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان فرمانبردار [فروتن‏] و زنان فرمانبردار [فروتن‏]، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شکیبا و زنان شکیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده، و مردان روزه‏دار و زنان روزه‏دار، و مردانى که دامانشان را (در امور جنسى) حفظ مى‏کنند و زنانى که (دامان خویش را) حفظ مى‏کنند، و مردانى که خدا را فراوان یاد مى‏کنند و زنانى که (خدا را فراوان) یاد مى‏کنند، خدا براى آنان آمرزش و پاداش بزرگى آماده کرده است».

تربیت عبادی

برخی آیات قرآن به تربیت عبادی دلالت دارند، مثل: (وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ‌ دَاخِرِینَ)؛ (غافر/۶۰)؛ «و پروردگار شما گفت: «مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم! در واقع کسانى که نسبت به پرستش من تکبّر مى‏ورزند بزودى با خوارى وارد جهنّم مى‏شوند!»»

نکته سوم

اگر به تفسیر قرآن از زاویه ارکان و عناصر تربیت نگاه کنیم، باز هم تمام آیات قابل تفسیر تربیتی است. توضیح اینکه تربیت دارای ارکان و عناصری همچون: مبانی، (ر.ک. به: مبانی تربیت از دیدگاه قرآن) اصول، روش‌ها، اهداف، مراحل، عوامل، موضوع تربیت (متربی= انسان)… است. حال اگر بخواهیم قرآن را از این زاویه مورد مطالعه قرار دهیم، باز تمام آیات قابل تفسیر تربیتی است و هر آیه‌ای به یکی از ارکان و عناصر تربیت اشاره دارد؛ یا مبنایی از مبانی تربیتی را بیان می‌کند، مثل آیاتی که از هستی شناسی، انسان شناسی و معرفت شناسی سخن می‌گویند یا عهده‌دار تبیین اصلی از اصول تربیتی‌اند، مثل آیاتی که از بایدها و نبایدها سخن می‌گویند، یا روشی از روش‌های تربیتی را بیان می‌کند.

بسیاری از آیات تاریخی قرآن و یا فواتح سور اینگونه‌اند. یا هدفی از اهداف تربیتی قرآن را بازگو می‌کند، یا به مرحله‌ای از مراحل تربیت اشاره دارد، یا به تبیین عاملی از عوامل یا مانعی از موانع تربیت می‌پردازد. ما چند نمونه از این نوع آیات را گزارش و به اختصار بررسی می‌کنیم.

انسان شناسی

تعداد زیادی از آیات قرآن به تبیین ماهیت و ویژگی‌های انسان می‌پردازند و در پی معرفی انسان قرآنی‌اند. این نوع آیات بیانگر مبنایی از مبانی تربیت می‌باشند و از این زاویه قابل تفسیر تربیتی‌اند، مانند: (إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَهِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِن طِینٍ * فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ) (ص / ۷۱ ـ ۷۲)؛ «(یادکن) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «در واقع من آفریننده بشرى از گِل هستم * و هنگامى که اورا مرتب نمودم و از روح خود در او دمیدم، پس براى او سجده‏کنان درافتید».

هستی شناسی

برخی از آیات دیدگاه قرآن را در باره هستی بیان می‌دارند، مانند: (الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللّهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى‏ جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ) (آل عمران / ۱۹۱)؛ «(همان) کسانى که [در حال‏] ایستاده و نشسته، و بر پهلوهایشان [آرمیده‏]، خدا را یاد مى‏کنند؛ و در آفرینش آسمان‏ها و زمین تفکّر مى‏کنند؛ (در حالى که مى‏گویند: اى) پروردگار ما! این‏[ها] را بیهوده نیافریده‏اى؛ منزّهى تو؛ پس ما را از عذابِ آتش، حفظ کن!». (وَمَا خَلَقْنَا السَّماءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا لاَعِبِینَ )(انبیاء / ۱۶)؛ «و آسمان و زمین، و آنچه را در میان آن دوست به بازیچه نیافریدیم». این نوع آیات، نیز قابل تفسیر تربیتی می‌باشند، چرا که در صدد تبیین مبنایی از مبانی تربیت در قرآن (هستی شناسی) هستند.

روش‌های تربیتی

بخشی از آیات قرآن عهده‌دار تبیین روش‌های تربیتی قرآن هستند، مثل آیه ۱۵۹ سوره آل عمران که روش محبت را به عنوان یکی از روش‌های تربیتی قرآن بیان می‌دارد و خطاب به پیامبر اعظم می‌فرماید: (فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ) (آل عمران / ۱۵۹)؛ «و به سبب رحمتى از جانب خدا با آنان نرم‏خو شدى؛ و اگر (بر فرض) تندخویى سخت‏دل بودى، حتماً از پیرامونت پراکنده مى‏شدند».

اهداف تربیت: تعداد دیگری از آیات قرآن، به اهداف تربیتی اشاره دارند. این دسته از آیات نیز فراوان است مانند: (وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُم مَّنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُم مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلاَلَهُ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الْمُکَذِّبِینَ) (نحل / ۳۶)؛ «و بیقین در هر امتى فرستاده‏اى برانگیختیم (تا بگوید) که: خدا را بپرستید؛ و از طغیان‏گر(ان و بت‏ها) دورى کنید. پس، برخى از آنان کسانى هستند که خدا (آنها را) راهنمایى کرده؛ و برخى از آنان کسانى هستند که گمراهى بر آن(ان) ثابت گردیده است. پس در زمین گردش کنید و بنگرید، که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است».

(وَأَنَّ هذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَتَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) (انعام/ ۱۵۳)؛ «و این راه راست من است؛ پس از آن پیروى کنید؛ و از راه‏ها[ى دیگر] پیروى نکنید، که شما را از راه او پراکنده مى‏سازد؛ این‏[ها] است که [خدا] شما را به آن‏[ها] سفارش کرده، تا شاید شما [خود را] حفظ کنید.»

نتیجه

از مجموع مطالب می‌توان نتیجه گرفت که دیدگاه حداکثری در باب قلمرو تفسیر تربیتی قرآن مقرون به صواب است، یعنی تمام آیات قرآن قابل تفسیر تربیتی است و این ادعا از سه راه اثبات‌پذیر می‌باشد؛ یک: آیاتی که قرآن را کتاب هدایت و تربیت معرفی می‌کنند؛ دو: ابعاد و ساحت‌های تربیت؛ یعنی تربیت دارای ساحت‌ها و ابعاد مختلف و گوناگونی است و آیه در قرآن نیست؛ مگر اینکه به یکی از آن ها اشاره دارد. سه: ارکان تربیت که اگر از این زاویه به قرآن نگرسته شود، تمام آیات قابل تفسیر تربیتی است.

پیوست:

[۱] برای نمونه گوستاولوبون، در باره نقش تربیتی قرآن می‌گوید: «هرنوع سیستم تربیت جدید برای بشر سه دوره لازم دارد تا به تدریج از آن بهرمند شوند و در پایان امر برای نسل سوم ثمر بخش شود، ولی قرآن چنان کتابی است که آثار تربیتی‌اش را در همان نسل اول به حد کمال نشان داد و امتی را تربیت کرد که در کمتر از یک قرن، برسه قاره آسیا و آفریقا و اروپا (اسپانیا) حکومت نمود. به هر حال عظمت، شأن و مقام قرآن بالاتر از آن است که در این مقدمه بگنجد، ولی با لحن قاطع می‌توان گفت قرآن کتابی است که چگونه روی زمین زندگی کردن را به بشر آموخته و هم اکنون به سهولت می‌توان چگونه زندگی کردن را به همه یا داد» (فلسفه تربیتی اسلام، ۹). [۲] برای اطلاع بیشتر از دیدگاه‌ها درباره حروف مقطعه، ر.ک. به: التمهید فی علوم القرآن ۵ / ۳۰۸؛ من وحی القرآن ۱ / ۱۰۰ به بعد. [۳] علامه بلاغی در این مورد می‌نویسد: «جای تعجبی نیست که در قرآن، گفتگوهای رمزی و اشاره به اسرار خصوصی که تنها با رسول گرامی و اٌمنای وحی انجام گرفته باشد». (آلاء الرحمن، ۱ / ۶۴). [۴] این نکته در سال ۱۳۸۶ به ذهنم رسید و در کنفرانسی که در کلاس استاد معظم دکتر رضایی اصفهانی داشتم، مطرح کردم که برخی از دوستان حاضر به شدت مخالفت کردند و من از آن دفاع نمودم و در نهایت به دیدگاه واحدی نرسیدیم. تا اینکه در تاریخ ۲۲/۸/۸۷ نشست تخصصی «مبانی و روش شناسی تفسیر تربیتی قرآن» در مدرسه عالی امام خمینی (ره) با حضور اساتید معظم حجه الاسلام و المسلمین اعرافی، دکتر رضایی و دکتر بناری برگزار شد. استاد بناری در این نشست مطلب مورد بحث را شکافت و به تبیین آن پرداخت و گفت: «تربیت دارای سه معنا است۱-) علوم تربیتی؛ ۲-) نظام تربیتی؛ ۳-) فرایند تعلیم و تربیت. اگر «تربیت» را به معنای «فرایند تعلیم و تربیت» بدانیم، آن وقت بحث ساحت‌های مختلف «تربیت» مطرح می‌گردد و در این صورت است که دامنه تفسیر تربیتی بسیار وسیع می‌شود و راه برای ما باز می‌گردد؛ و با این نگاه همه آیات قرآن، قابل تفسیر تربیتی است…». بنا بر این در تبیین این مطلب مدیون فرمایشات استاد معظم بناری هستم.

منابع و مآخذ:

۱. بلاغی، محمد جواد، آلاء الرحمن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی. تا.

۲. بهشتی، محمد، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، سازمان اتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.

۳. الجمالی، محمد فاضل، فلسفه تربیتی اسلام، ترجمه غلام رضا سعیدی، انتشارات بعثت، تهران، ۱۳۵۴.

۴. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۷۶.

۵. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع البیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.

۶. فضل الله، محمد حسین، من وحی القرآن، دار الملاک للطباعه و النشر، بیروت، ۱۴۱۹ق.

۷. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، ۱۴۲۱ق.
________

مجله قرآن و علم شماره ۳