موعود پایگاه اینترنتی موعود
زیارت ناحیه مقدسه، یکى از زیارات مشهور امام حسین(ع) است. این زیارت در روز عاشورا و غیر آن خوانده مى شود و به اصطلاح، از زیارات مطلقه است. این زیارات، آموزه هایى از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائر به شمار مى رود که در عین مرثیه بودنش مسؤلیت آفرین و حرکت ساز است. این زیارت، از امام زمان(ع) صادر شده است و صحنه کربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زیباترین وجه در مقابل چشمان اشکبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم مى نماید و او را در متن واقعه عاشورا قرار مى دهد. و آنگاه که سراسر وجود انسان را سرشار از عشق و معرفت کرد، جانش را با تولّى و تبرى مأنوس مى سازد و سلام بر حسین و یارانش، و بیزارى از یزید و یزیدیان تاریخ را ورد قلب و زبانش مى نماید.
این زیارت با سلام بر پیامبران الهى و اولیاى دین، ائمه اطهار(ع) آغاز مى شود سپس، با سلام بر امام حسین(ع) و یاران با وفایش ادامه مى یابد. پس از آن، به شرح کامل اوصاف و کردار امام حسین(ع) پیش از قیام، زمینه هاى قیام حضرت، شرح شهادت و مصایب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینى و آسمانى مى پردازد. در پایان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پیشگاه خداوند متعال، پایان مى پذیرد.
مصادر زیارت ناحیه مقدسه
این زیارت مسلماً از سوى امام معصوم(ع) صادر گردیده، و در کتب متقدمان و علماى شیعه از زمانهاى دور تاکنون، ثبت و ضبط شده است. نخستین کسى که از این زیارت در کتاب خویش نام برده، شیخ مفید (م.۴۱۳ق.) است که آن را در کتاب مزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت کرده است. اکنون، این کتاب در دست نیست؛ ولى علامه مجلسى مى نویسد:
قال الشیخ المفید – قدس الله روحه – فى کتاب المزار ماهذا الفظه: زیاره أخرى فى یوم عاشورا بروایه اخرى، إذا أردت زیارته بها فى هذا الیوم فقف علیه (ع) و قل: السلام على صفوهاللَّه…۱ پس از مفید، شاگردش سیدمرتضى علم الهدى (م.۴۳۶ ق.)، از آن در کتاب مصباح الزائر خویش – یا المصباح۲ یاد کرد. این کتاب هم، اکنون موجود نیست و تنها نشانه اى که از آن در دست داریم، عبارات سیدبن طاووس در مصباح الزائر است، که مى نویسد:
زیاره ثانیه بألفاظ شافیه یزاربها الحسین – صلوات اللَّه علیه – زاربها المرتضى علم الهدى – رضوان الله علیه – قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إلیک توجهت…. ثم تدخل القبه الشریفه و تقف على القبر الشریف و قل: السلام على آدم صفوه الله…۳.
علامه مجلسى هم در نقل این زیارت، به کتاب سید مرتضى(ره) اشاره کرده است.۴
سومین کس، ابن المشهدى (م. ۵۹۵ ق.)، شاگرد شاذان بن جبریل قمى، عبدالله بن جعفر دوریستى و ورام بن ابى فراس، و استاد ابن نماحلّى و فخاربن معد حائرى است. ابن المشهدى درباره زیارت ناحیه در کتاب المزار الکبیر، مى نویسد:
زیاره أخرى فى یوم عاشورا لأبى عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیه إلى أحد الأبواب. قال: تقف علیه و تقول: السلام على آدم صفوهالله…۵.
چهارمین عالم شیعه که به نقل آن پرداخته، سیدبن طاووس، رضى الدین على بن موسى بن طاووس حسنى بغدادى (م.۶۶۴ ق.)، است که این زیارت را در مصباح الزائر نقل کرد۶ و پس از این دو کتاب بود که زیارت ناحیه در کتابهاى حدیثى و مزار متأخران نقل گردید، و ترجمه ها و شرحهاى متعدد بر آن نگاشته شد. دراین باره، مى توان به کتابهاى ذیل اشاره کرد:
1. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۱۷ و تحفه الزائر، ص۳۳۳، زیارت چهارم امام حسین(ع)؛
2. محدث نورى، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۳۳۵؛
3. شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى، الصحیفه المهدیه، ص۲۰۳؛
4. محدث قمى، نفس المهموم، ص۲۳۳ و ترجمه کمره اى، ص۱۰۴؛
5. میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج۶، ص۱۱۵؛
6. گروه نویسندگان (زیر نظر آیت الله بروجردى)، جامع أحادیث الشیعه، ج۱۵، ص۴۰۵؛
7. سید محمود، دهسرخى، رمزالمصیبه، ج۳، ص۱۰.
پس، این زیارت، سابقه اى هزار ساله دارد، و در کتابها و گفتارهاى عالمان شیعه مشهور بوده است.
صدور زیارت ناحیه
اصل صدور زیارت ناحیه از سوى امام معصوم(ع)، در کتب قدما پذیرفته شده بود. علماى بزرگ شیعه آن را به عنوان یک زیارت مأثور و حدیث مشهور، در کتابهاى خویش ذکر کرده اند. شیخ مفید (م.۴۱۳ق.) در مزار خود، مى نویسد:
زیاره أخرى فى یوم عاشورا بروایه اخرى.
از این جمله معلوم مى شود که این روایت، مروى بوده و از جمله احادیث صادره از معصوم به شمار مى رفته است۷.
سید مرتضى (م.۴۳۶ ق.) به هنگام زیارت امام حسین(ع)، نخست این زیارت را مى خواند و سپس زیارت دیگر را قرائت مى کرد. سیدبن طاووس در مصباح الزائر مى نویسد:
زاربها المرتضى علم الهدى – رضوان الله علیه.۸
و هم، در نسخه خطى کتاب المزار – از نویسنده اى کهن و نامعلوم، که نسخه آن به شماره ۴۲۶ در کتابخانه آیت الله مرعشى قم موجود است – نوشته شده است:
زیاره أخرى تختص بالحسین – صلوات الله علیه – و هى مرویه بأسانید مختلفه و هى أوّل زیاره زاربها المرتضى علم الهدى – رضوان الله علیه.۹
و معلوم است که تا زیارتى مروى از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقیهى بزرگ و عالمى سترگ مانند سید مرتضى، آن را بر زیارات دیگر – مانند زیارت عاشورا – مقدم نمى داشته و نمى خوانده است.۱۰
ابن المشهدى (م.۵۹۵ق.) هم صریحاً مى نویسد:
زیاره أخرى فى یوم عاشورا لأبى عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیه إلى أحد الابواب۱۱.
از این جمله، به صراحت روشن مى شود که زیارت ناحیه، از سوى امام زمان(ع) صادر گردیده و به یکى از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طریق راویان بعدى به دست شیخ مفید رسیده و از ایشان به سید مرتضى و راویان پس از وى، منتقل شده است. از همین رو، اسناد این زیارت به امام زمان(ع) در کتب متأخران، بدون هیچ شک و شبهه اى بوده است.
شیخ ابراهیم بن محسن کاشانى هم در الصحیفه المهدیه مى نویسد:
زیاره صدرت من الناحیه المقدسه إلى أحد النواب الأربعه.۱۲
محدث قمى در نفس المهموم مى نویسد:
فکان کما وصفه ابنه الإمام المهدى.۱۳
آیت الله سیدمحمد هادى میلانى هم مى نویسد:
ونجد فى زیاره الإم المهدى – صلوات الله و سلامه علیه – وصفاً دقیقاً لما جرى على جده الحسین (ع).۱۴
در کتاب حماسه حسینى استاد شهید مرتضى مطهرى هم بخشهایى از این زیارت نقل شده است.۱۵
اسناد زیارت ناحیه
این زیارت سند دارد؛ به طورى که با اسناد محکم، به شیخ مفید، سیدمرتضى و ابن المشهدى مى رسد. احتمالاً با سند در کتاب مزار شیخ مفید و مصباح سیدمرتضى روایت شده، اما با فقدان این دو کتاب، و حذف اسناد زیارات در مزار ابن المشهدى – به دلیل اختصار – سند این زیارت هم مفقود شده است. خود ابن مشهدى در آغاز کتابش، تصریح مى کند که این زیارات با سند متصل به من رسیده است. او مى نویسد:
فإنّى قد جمعت فى کتابى هذا من فنون الزیارات…. ممّا اتصلت به من ثقات الرواه إلى السادات.۱۶
اما ابن المشهدى براى اختصار کتابش و اطمینانى که به صدور زیارات از معصوم داشت، آنها را حذف کرد. علامه مجلسى پس از نقل عبارت ابن مشهدى، مى نویسد:
فظهر أنّ هذه الزیاره منقوله مرویه.۱۷
در نسخه کتاب المزار – که به شماره ۴۶۲ در کتابخانه آیت الله مرعشى موجود است (ورق ۱۴۶) – درباره این زیارت چنین آمده است:
»و هى مرویه بأسانید مختلفه«.
در مستدرک الوسائل نیز این عبارت بدون واژه »مختلفه« آمده است۱۸. شیخ مفید هم در کتاب مزار و در وصف این زیارت، چنین نگاشت:
زیاره أخرى فى یوم عاشوراء بدرایه أخرى.۱۹
مسلّم است تا این زیارت داراى سند عالى و استوار نباشد، شیخ مفید و سیدمرتضى آن را در کتابشان نمى آوردند، و سید مرتضى آن را بر زیارات دیگر – مانند زیارت عاشورا، که داراى سندى محکم و متعدد است – مقدم نمى داشت و نمى خواند.
پس، زیارت ناحیه داراى سند صحیح و معتبر است، که از امام زمان(ع) صادر شده و از طریق یکى از نایبان خاص آن حضرت، به راویان اخبار، از آنان به شیخ مفید، سپس به ابن المشهدى و از او به سیدبن طاووس، علامه مجلسى و دیگران رسیده است.
زیارت ناحیه ثانیه (رجبیه)
یکى دیگر از زیارات ناحیه، زیارتى است که سیدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت کرد. این زیارت مشتمل بر نام شهیدان کربلاست، و با جمله: »السلام على اول قتیل من نسل خیر سلیل« آغاز مى شود۲۰ نیز، پیش از سیدبن طاووس این زیارت در مزار شیخ مفید۲۱ و مزار کبیر ابن المشهدى۲۲ آمده است. این زیارت با اضافاتى، شامل زیارت امام حسین(ع). على اکبر(ع) و دیگر شهدا – بدون ذکر نام یکایک آنان -، بنابر نقل شیخ مفید و سیدبن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نیمه شعبان هم تکرار شده و معروف به »زیارت رجبیه« است۲۳. سیدبن طاووس در پایان نقل این زیارت مى فرماید:
قد تقدم عدد الشهداء فى زیارت عاشورا بروایه تخالف ماسطرناه فى هذا المکان، و یختلف فى أسمائهم ایضاً و فى الزیاده و النقصان، و ینبغى أن تعرف – أیدک الله بتقواه – إننّا تبعنا فى ذلک ما رأیناه او رویناه، و نقلنا فى کل موضع کما وجدناه«.
سند زیارت ناحیه ثانیه
سید – و هم ابن المشهدى در مزار خود – به سند متصل خویش از جدّش، شیخ طوسى، از ابو عبدالله محمدبن احمدبن عیاش، از ابومنصور بن عدالمنعم بن نعمان بغدادى نقل مى کند که در سال ۲۵۲ق، از ناحیه مقدسه به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانى، این زیارت خارج شد. متن عبارت، چنین است:
خرج من الناحیه سنه اثنتین و خمسین و مأتین على ید الشیخ محمد بن غالب الإصفهانى.
با این که سند این زیارت در کمال اتقان و اعتبار است، اما پرسشهاى چندى مطرح مى شود:
1. کلمه ناحیه، اشاره به کدام امام دارد؟
2. آیا این سال، صحیح است؟
محققان از علما درباره این جمله، چند احتمال داده اند:
1. علامه مجلسى مى فرماید:
و اعلم أنّ فى تاریخ الخبر إشکالا لتقدمها على ولاده القائم (ع) بأربع سنین. لعلّها کانت اثنتین و ستین و مأتین و یحتمل أن یکون خروجه عن ابى محمد العسکرى(ع).۲۴
2. ملا عبدالله بن نورالله بحرانى مى نویسد:
هکذا فى جمیع النسخ إلاّ أنّ هذا التاریخ لا یناسب ولاده و غیبه الإمام المهدى(ع) بفصل عده سنوات فیحتمل تصحیف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسکرى(ع).۲۵
3. حاج میرزا ابوالفضل تهرانى مى نویسد:
و ظاهراً، مراد به ناحیه، حضرت امام حسن عسکرى است؛ چنانچه در کثیرى از اخبار، این اطلاق شایع است، چه این تاریخ سابق بر ولادت امام زمان است.۲۶
4. حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله مى نویسد:
گویند: تاریخ خبر خالى از اشکال نیست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال ۲۵۶ است و خروج این زیارت، چهار سال قبل از میلاد است، و احتمال دارد که از امام عسکرى باشد و نساخ اشتباه کرده باشند.۲۷
5. محمد ابراهیم آیتى مى گوید:
در زیارت ناحیه مقدسه که در اقبال سیدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذکر شده است. و این زیارت، که تاریخ صدور آن از ناحیه مقدسه سامراء، سال ۲۵۲ق. مى باشد، باید از ناحیه مقدسه امام حسن عسکرى(ع) شرف صدور یافته باشد، نه از ناحیه مقدسه امام زمان(ع). چه در این تاریخ؛ یعنى سال ۲۵۲ق، هنوز امام زمان تولد نیافته بود، و هشت سال دیگر؛ یعنى تا سال ۲۶۰ق. پدرش امام یازدهم(ع) زنده بود.۲۸
بنابراین، اگر سال ۲۵۲ را صحیح بدانیم و احتمال تصحیف – که در متون خطى قدیم بسیار است و اشباه و نظایر فراوان دارد – ندهیم، مراد از ناحیه، امام عسکرى(ع) است. اما اگر این سال را نادرست بدانیم و مانند علامه مجلسى و ملا عبدالله بحرانى، احتمال تصحیف بدهیم و صحیح آن را »ستین« بدانیم، مراد از ناحیه، ناحیه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود.
اما در زیارت رجبیه – که در بخشى از آن با زیارت ناحیه، شباهت به چشم مى خورد -، احتمال فراوان است که زیارت جداگانه و مروى از یکى از امامان (ع) بوده باشدکه با توجه به فقدان اصل مزار شیخ مفید و عدم سند، نمى توانیم به گوینده آن پى ببریم.
پى نوشتها:
× برگرفته از: مجله مسجد، ش۶۶.
1 . محمدباقرمجلسى، بحارالانوار، ج ۹۸، ۳۱۷.
2 . ر.ک:سیدمحمد امین، اعیان الشیعه، ج ۸، ۲۱۹.
3 . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۲۲۱.
4 . بحارالانوار، ج۹۸، ۳۲۸.
5 . ابن المشهدى، المزار الکبیر، ۴۹۶ – ۵۱۹.
6 . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۱۹۲.
7 . بحارالانوار، ج ۹۸، ۳۱۷، ح ۸؛ میرزاحسین نورى، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ۳۳۵، ح ۱۶؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۵، ۴۰۵، ح ۱۶ و ۱۷.
8 . ابن طاووس، مصباح الزائر، ۲۲۱.
9 . نامعلوم، المزار، ورق ۱۴۶.
10. ر.ک: مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ۳۳۵، ح ۱۷.
11. ابن المشهدى، المزار الکبیر، ۴۹۶.
12. ر.ک: کاشانى، الصحیفه المهدیه، ۲۰۳.
13. شیخ عباس قمى، نفس المهموم، ۲۳۳.
14. میلانى، قادتنا کیف نعرفهم، ج ۶، ۱۱۵.
15. مرتضى مطهرى، حماسه حسین، ح۱، ۱۹۱.
16. المزار الکبیر، ۲۷.
17. بحارالانوار، ج ۹۸، ۳۲۸.
18. مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ۳۳۵، ح۱۷.
19. بحارالانوار، ج۹۸، ص۳۱۷، ح۸.
20. بحارالانوار، ج ۹۸، ۲۷۴-۲۶۹.
21. همان، ج۹۸، ۲۷۴.
22. المزار الکبیر، ۱۶۲ – ۱۶۴.
23. بحارالانوار، ج۹۸، ۳۴۱-۳۳۶.
24. همان.
25. بحرانى، عوالم العلوم، ج ۶۳ (مخطوط)، ص۷۸۷، تحت عنوان: الأخبار، الائمه، القائم اوابیه.
26. تهرانى، شفاءالصدور، ج ۱، ۲۴۳.
27. معتمدالدوله، قمقام زخار، ۶۷۷.
28. آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، ۱۲۳
موعود شماره چهل و دو
