موعود پایگاه اینترنتی موعود
شیعه تدوین حدیث را از زمان حضرت پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) آغاز کرد و کتب فراوانی با ویژگی‌های گوناگون تاکنون نوشته است. اما تدوین حدیث اهل سنت از قرن دوم شروع شد و پیش از آن خلفا آن را منع کرده بودند. کتب حدیثی اهل سنت نیز فراوان و در شکل‌های مختلف تدوین شده است.
نوشتار ذیل از سلسله پژوهش‌هایی است که به چگونگی تدوین مصادر حدیث از دو مذهب شیعه و سنی، پرداخته است.
«حدیث» در لغت در برابر «قدیم» و به معنی نو و تازه است. (۱) و در اصطلاح شیعه عبارتست از: «کلامی‌که از قول یا فعل و یا تقریر معصوم حکایت می‌کند و کاربرد آن برای غیر معصوم، مجازی می‌باشد». (۲) اما از نظر اهل سنت حدیث شامل قول، فعل، تقریر، صفت پیامبر و نیز شامل قول، فعل و تقریر صحابه و تابعین و مُخضرم (کسی که جاهلیت و اسلام را درک کرده ولی پیامبر را ملاقات نکرده است) می‌شود. (۳)
اهمیت حدیث و نوشتن آن:
قرآن و احادیث از مهم‌ترین منابع شناخت دین اسلام هستند و احادیث، شارح و مفسرِ خطوط کلّی قرآن می‌باشند (۴) و با کنار گذاشتن آن‌ها شناخت درست اسلام میسر نمی‌شود. به همین جهت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السّلام به فراگیری، حفظ، نوشتن و نشر حدیث تأکید می‌ورزیدند. (۵)
برای نمونه، پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله در مسجد خیف خطبه‌ای خواند و در آن فرمود: «نَضَّرَ اللَّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا ثُمَّ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یسْمَعْهَا…»، خدا شاد و خرم کند بنده‌ای را که سخن مرا بشنود و در گوش گیرد و حفظ کند و به کسانی که نشنیده‌اند برساند». (۶) و درباره نوشتن حدیث نیز می‌فرماید: «قَیدُوا الْعِلْمَ بِالْکتَاب»(۷) با نوشتن، علم را در بند (مهار) کنید.
با توجه به سفارش‌های رسول خدا صلّی الله علیه و آله، گروهی از مسلمانان در زمان حیات آن حضرت، احادیث ایشان را می‌نوشتند و این کار با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت و آثار گوناگون و متنوع حدیثی پدیدار شد.
مختصری از تاریخچه تدوین حدیث:
الف) تدوین حدیث در زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله:
مهم‌ترین آثار حدیثی این دوره توسط حضرت علی علیه السّلام نوشته شده: یکی از آن‌ها معروف به «کتاب علی» است که از آن با عناوینی چون: صحیفه علی، جامعه، صحیفه الفرائض و … نیز یاد شده است.
این کتاب را حضرت علی علیه السّلام با املای پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله به منظور تدوین قانون اسلامی نوشته. این کتاب نزد ائمه معصومین علیهم السّلام یکی پس از دیگری بوده و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخشی‌هایی از آن را برای آنان قرائت فرموده‌اند. (۸)
کتاب دیگر حضرت، «کتاب جفر» بوده است که در آن خبر از همه حوادثی داده شده که اتفاق خواهد افتاد. این کتاب نیز در دست ائمه اطهار علیهم السّلام بود و آن حضرات از این کتاب نیز در روایات متعددی سخن به میان آورده‌اند. (۹)
ب) منع از تدوین و نقل حدیث:
با وجود تأکید رسول اکرم صلّی الله علیه و آله بر اهمیت دادن به نوشتن و نقل حدیث، برخی از صحابه با این کار حتی در زمانی که حضرت در قید حیات بودند، مخالفت کردند؛ چنان که عبدالله بن عمرو گوید: «من هر چه را از رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌شنیدم، می‌نوشتم تا آن‌ها را حفظ کنم، ولی قریش مرا از این کار باز داشتند و گفتند: «هر چه را از پیامبر خدا (ص) می‌شنوی، می‌نویسی در حالی که او بشری است که در حال خشنودی و غضب سخن می‌گوید» من (عبدالله بن عمرو) از این کار دست کشیدم و سخن قریش را به پیامبر صلّی الله علیه و آله گزارش دادم، حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست اوست، چیزی جز حق از آن (دهانم) بیرون نمی‌آید.»(۱۰) منع تدوین حدیث به گونهٔ بدتری نیز رخ داد و آن زمانی بود که حضرت در بستر احتضار به سر می‌بردند و درخواست قلم و کاغذ کرده تا چیزی بنویسند که بعد از ایشان، امت با عمل به آن هرگز گمراه نشود، ولی عمر مخالفت کرد و گفت: «درد بر پیامبر غلبه کرده (که چنین می‌گوید) قرآن نزد شماست پس کتاب خدا ما را بس است.» و بر طبق روایت دیگری گفت: «پیامبر هذیان می‌گوید»(۱۱).
منع از تدوین حدیث پس از رحلت پیامبر گرامی صلّی الله علیه و آله، شدت بیش‌تری یافت تا آنجا که ابوبکر (۱۲) و عمر (۱۳) احادیث نبوی را سوزاندند و این ممانعت ادامه یافت تا اینکه عمر بن عبد العزیز اموی، ممنوعیت تدوین حدیث را لغو کرد و دستور داد تا احادیث پیامبر صلّی الله علیه و آله گردآوری و نوشته شود؛ ولی او در سال ۱۰۱ مُرد و این دستور اجرا نشد، تا اینکه سال‌ها پس از مرگ او در سال (۱۴۳) تدوین حدیث توسط علمای سنّی رسماً شروع شد. (۱۴)
اما علمای شیعه به رهبری امامان معصوم علیهم السّلام به ممنوعیت تدوین حدیث بهایی نداده و هیچ گاه دست از تدوین حدیث نکشیدند.
ج) تدوین کتب حدیثی شیعه:
چنان که گذشت حضرت علی علیه السّلام اولین گردآورنده حدیث می‌باشند. شیعیان آن حضرت هم به پیروی از ایشان اقدام به جمع‌آوری حدیث کردند و کتاب‌هایی تدوین کردند از جمله این افراد: سلمان، ابوذر غفاری و بعدها علی بن ابی رافع، برادرش عبدالله (از کاتبان امام علی علیه السّلام) و سلیم بن قیس و …می‌باشند. (۱۵)
این کار در زمان امامان دیگر نیز ادامه یافت و اوج آن در دوران امام باقر و امام صادق علیهما السّلام بود که در این زمان، کتاب‌ها و آثار روایی به دست شاگردان آن‌ها تدوین شد که به اصول أربعمأه معروف گردید (۱۶) و بعدها عالمان شیعی این کتب را جمع آوری، مرتب و باب بندی کردند و به صورتی روشمند، کتاب‌های بسیاری را به جهان علم عرضه داشتند.
یادکردی از مهم‌ترین کتاب‌های روایی شیعی:
کتاب‌های اربعه: این چهار کتاب بعد از قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، مهم‌ترین کتاب‌های شیعه هستند و عبارت‌اند از:
۱. کتاب «الکافی» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفی ۳۲۸ یا ۳۲۹)، معاصر نواب خاص امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت صغری است، همه علمای رجال او را توثیق کرده‌اند.
این عالم بزرگ، کتاب الکافی را ظرف ۲۰ سال نوشته است. این کتاب دارای ۲ جلد اصول، ۵ جلد فروع و یک جلد روضه است و مجموع روایات آن ۱۶۱۹۹ روایت می‌باشد.
۲. کتاب «من لا یحضره الفقیه» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) (متوفی ۳۸۱) و مشتمل بر ۹۰۴۴ حدیث است.
۳ و ۴. کتاب‌های «تهذیب» (تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید) و «استبصار» (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار)؛ مؤلف این دو کتاب مرحوم شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی (متوفی ۴۶۰) است. مجموع احادیث کتاب تهذیب ۱۳۵۹۰ در ۳۹۳ باب است و احادیث کتاب استبصار ۵۵۱۱ حدیث در قالب ۹۲۵ باب می‌باشد.
بنابر آمار مذکور مجموع روایات کتب أربعه بالغ بر ۴۴۳۴۴ حدیث می‌شود که قسمت مهم آن‌ها روایات فقهی است. (۱۷)
جوامع حدیثی ثانویه
بعد از قرن ۴ و ۵ کارهای حدیثی مهم و اساسی صورت نگرفته، تا اینکه در دوران حکومت صفویه آثار حدیثی مهمی تألیف شد که جوامع حدیثی ثانویه هستند و عبارت‌اند از:
۱. «الوافی» این کتاب را محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) تألیف کرده است و ویژگی آن این است که تمام روایات کتب اربعه را آورده و با افزودن آیات، روایات دیگر، توضیحات لازم و إعمال اصلاحاتی سعی کرده است تا کمبود کتب أربعه را برطرف کند؛ این جامع حدیثی مشتمل بر ۱۴ کتاب و یک خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حدیث می‌باشد. (۱۸)
۲. تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تألیف مرحوم شیخ محمد بن الحسن الحر العامِلی (متوفی ۱۱۰۴) است و از مشهورترین جوامع حدیثی شیعه به شمار می‌آید. ویژگی مهم آن این است علاوه بر دربرداشتن تمام روایات کتب أربعه از کتاب‌های دیگر نیز روایت نقل کرده و ترتیب آن از سایر جوامع روایی بهتر است و در خاتمهٔ آن، فوائد رجالی را ذکر کرده که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود و مؤلف این کتاب طی ۲۰ سال آن را نوشته است و …؛ (۱۹) تعداد روایات این کتاب مطابق با شماره گذاری روایات آن ۳۵۸۴۳ روایت می‌باشد.
۳. بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السّلام، این کتاب تألیف علامه محمد باقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۱) بزرگ‌ترین جامع روایی است که کتابی نظیر آن نوشته نشده است؛ مؤلف در این کتاب به روایات فقهی به جهت وجود آن‌ها در کتب معروف و رایج که خطر از بین رفتن آن‌ها را تهدید نمی‌کند، کم‌تر پرداخته است و بیش‌تر به روایات اخلاقی، عقیدتی، تاریخی و … اهتمام ورزیده است. از امتیازات مهم این کتاب این است که در آغاز عناوین، آیات مربوطه را آورده و سپس روایات مرتبط را ذکر کرده و در بسیاری از موارد به تناسب نیاز به شرح روایات پرداخته است این کتاب با چاپ جدید ۱۱۰ مجلّد می‌باشد. (۲۰)
آنچه ذکر شد اشاره ای گذرا به جوامع روایی مهم شیعه بود و کتب روایی فراوان دیگری هم وجود دارد که به شکل‌های مختلف جامع نگاری، اربعینی‌ات، موضوع نگاری و … نوشته شده‌اند که امکان معرفی همه آن‌ها وجود ندارد.
د) تدوین کتب حدیثی توسط اهل سنت:
اهل سنت به خاطر ممنوعیت نقل و نوشتن حدیث، حدود یک قرن و نیم از این نعمت محروم بودند؛ ولی پس از رفع ممنوعیت، در مرحله اول به جمع آوری محفوظات رُوات پرداختند و در مرحله بعدی آن روایات را سامان دهی کردند و سپس مصنّفات (۲۱) فقهی و به دنبال آن مُسند (۲۲) نویسی شکل گرفت.
مهم‌ترین مجموعه‌های حدیثی اهل سنت:
۱. الموطأ: این کتاب اولین کتاب از جوامع حدیثی اهل سنت است که توسط رئیس مذهب مالکی، مالک بن أنَس بن ابی عامر اصبحی مدنی (متوفی ۱۶۹ یا ۱۷۹) طی چهل سال به نگارش در آمده است. مجموع روایاتی که از پیامبر صلّی الله علیه و آله، صحابه و تابعین در آن آمده ۱۷۲۰ اثر است (۲۳) و قاضی ابوبکر بن عربی در شرح تِرمذی درباره‌اش چنین گفته: «موطأ، اصل اول باب و صحیح بخاری، اصل دوم در این باب (حدیث) می‌باشد و بقیه مؤلفان حدیثی، مانند مسلم و تِرمذی کتب خود را بر اساس این دو کتاب بنیان کرده‌اند»(۲۴) این کتاب را مالک در سال ۱۴۸ نوشته است. (۲۵)
۲. مُسند احمد: این کتاب توسط احمد بن حنبل (امام حنبلی‌ها) و متوفی ۲۴۱ نوشته شده است (۲۶) و گفته شده چهل هزار حدیث را در بر دارد. (۲۷) ابن تِیمِیه امام حنبلی‌ها بعد از احمد درباره‌اش گفته است: «او (احمد) خیلی از احادیثی را که ضعیف بلکه به اتفاق علما، ساختگی می‌باشد، روایت کرده است. (۲۸)
۳. صِحاح سِتّه (ششگانه): «در میان جوامع حدیثی اهل سنت، شش کتاب از اعتبار خاصی برخوردارند که از آن‌ها تعبیر به «صحاح ستّه» می‌کنند و احادیث آن را صحیح و دور از ضعف می‌دانند». (۲۹)
معرفی اجمالی صحاح ستّه:
الف) صحیح البخاری: تألیف محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶) این کتاب را بخاری طی شانزده سال تنظیم کرده است. (۳۰) درباره عدد احادیث این کتاب اختلاف است؛ در یک قول ۲۷۶۱ و در قول دیگر ۲۵۱۳ حدیث ذکر شده. (۳۱) با اینکه ادعا شده علمای اهل سنت اتفاق بر صحت تمام روایات این کتاب دارند، عده‌ای از علمای منصِف اهل سنت معتقدند: در این کتاب اشکالات زیادی وجود دارد و یکی از آن‌ها این است که بخاری در این کتاب از هشتاد نفر راوی غیر ثقه و ضعیف روایت نقل کرده است. (۳۲)
ب) صحیح مسلم (الجامع الصحیح): تألیف مسلم بن الحجاج بن مسلم القشیری النیشابوری (متوفی ۲۶۱). بعضی از علمای اهل سنت بر این کتاب اشکالاتی دارند، از جمله این که: نووی، شارح این کتاب معتقداست: مسلم در این کتاب احادیث زیادی را آورده که در صحّت آن‌ها اختلاف است. (۳۳) ابن تیمیه نیز معتقد است مسلم احادیث مشکل دار زیاد دارد. (۳۴) حافظ ابو زرعه رازی، مسلم را جزء افراد فاقد صلاحیت کار حدیثی و ریاست طلب دانسته است. (۳۵)
ج) سنن ابن ماجه: اثر محمد بن یزید قزوینی، (متوفی ۲۷۳). این کتاب از نظر اعتبار در حد صحاح دیگر نیست و اصلاً برخی این کتاب را جزء صحاح نمی‌شمارند و کتب صحاح را پنج کتاب می‌دانند، نه شش کتاب و بعضی دیگر هم کتاب «موطأ» مالک را به جای آن، جزء کتاب صحاح دانسته‌اند. (۳۶)
د) سنن ابی داود: نوشته ابو داوود، سلیمان بن اشعث سجستانی (متوفی ۲۷۵). دارای ۴۸۰۰ روایت است. (۳۷)
ه ) سنن التِرمذی (الجامع الصحیح): مؤلف این کتاب محمد بن عیسی بن سوره التِرمذی (متوفی ۲۷۹) می‌باشد. تِرمذی برای اولین بار حدیث را به صحیح، حسن و ضعیف تقسیم کرد و در این کتاب نوع هر حدیثی را هم مشخص کرد. (۳۸)
و) سنن النسائی: نویسنده این کتاب، احمدبن شعیب النسائی، (متوفی ۳۰۳) می‌باشد. عالم سنی ابن کثیر معتقد است در این کتاب رجال مجهول و روایات ضعیف وجود دارد. (۳۹)
تذکر: کتاب‌های معرفی شده، کتب مهم شیعه و سنی است و علاوه بر این، کتاب‌های فراوان دیگری هم وجود دارد که با استفاده از منابعی که معرفی خواهد شد می‌توان اطلاعاتی پیرامون بقیه کتاب‌ها به دست آورد.
نتیجه:
شیعه تدوین حدیث را از زمان حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله آغاز کرد و کتب فراوانی با ویژگی‌های گوناگون تاکنون نوشته است. اما تدوین حدیث اهل سنت از قرن دوم شروع شد و پیش از آن خلفا آن را منع کرده بودند. کتب حدیثی اهل سنت نیز فراوان و در شکل‌های مختلف تدوین شده است.
پاورقی:
۱. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، بی جا، دفتر نشر الکتاب، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق، ص ۱۱۰. احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۳۶.
۲. شیخ بهایی، الحبل المتین، قم، مکتبه بصیرتی، ۱۳۹۸ ق، ص ۴.
۳. قربانی، زین العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۳۷۸، ص ۲۰.
۴. «بِالْبَیناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ» (نحل ۴۴)
«وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیک الْکتابَ إِلاَّ لِتُبَینَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ وَ هُدی وَ رَحْمَهً لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ» (نحل ۶۴)
۵. «عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَوْلَ اللَّهِ جَلَّ ثَنَاؤُهُ- الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ- قَالَ هُوَ الرَّجُلُ یسْمَعُ الْحَدِیثَ فَیحَدِّثُ بِهِ کمَا سَمِعَهُ لَا یزِیدُ فِیهِ وَ لَا ینْقُصُ مِنْه» الکافی، ج ۱، ص: ۵۱
۶. الکافی، ج ۱، ص: ۴۰۳
۷. بحار الانوار، همان، ج ۷۴، ص ۱۴۱.
۸. عسگری، سید مرتضی، معالم المدرستین، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۴ ق، ج ۲، ص ۳۹۴ ـ ۴۰۰.
۹. همان، ص ۴۰۱ ـ ۴۰۶.
۱۰. محمد بن محمد حاکم نیشابوری، مستدرک الحاکم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص ۱۰۶. ر.ک: همان، ص ۱۰۴.
۱۱. محمود ابوریه، اضواء علی السنه المحمدیه، بی جا، دار الکتاب الاسلامی، بی تا، ص ۵۵. معالم المدرستین، همان، ص ۴۷ ـ ۴۸.
۱۲. مؤدب، سید رضا، تاریخ حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص ۱۷۹.
۱۳. همان، ص ۱۸۲ ـ ۱۸۳.
۱۴. معالم المدرستین، همان، ص ۶۴ ـ ۶۷.
۱۵. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص ۵۰ ـ ۵۲.
۱۶. تاریخ حدیث، همان، ص ۷۶ ـ ۷۷.
۱۷. مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۱، ص ۹۴ ـ ۹۹.
۱۸. آقا بزرگ، طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق، ج ۲۵، ص ۱۳ ـ ۱۴.
۱۹. همان، ج ۴، ص ۳۵۲ ـ ۳۵۵.
۲۰. طباطبایی، سید محمد کاظم، آشنایی با تاریخ و منابع حدیث، قم، حوزه علمیه واحد خواهران، ۱۳۸۳، ص ۶۷ ـ ۷۲.
۲۱. مصنّف، کتاب حدیثی است که به ترتیب ابواب و بر اساس کتب فقهی تدوین شده و شامل احادیث مرفوع و موقوف نیز هست (تاریخ حدیث، همان، ص ۲۲۶).
۲۲. در مُسندها، روایات هر صحابه اعم از صحیح یا غیر صحیح و تام و یا ناقص گردآوری می‌شد و بر اساس الفبا یا اعتبار آن‌ها طبقه بندی می‌گردیدند. (همان، ص ۲۲۳).
۲۳. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص ۳۳۸.
۲۴. همان، ص ۴.
۲۵. همان، ص ۲۹۸.
۲۶. علم حدیث و …، همان، ص ۳۴۰.
۲۷. اضواء علی السنه المحمدیه، همان، ص ۲۹۹.
۲۸. همان، ص ۳۲۵.
۲۹. علم حدیث و …، همان، ص ۳۴۱.
۳۰. اضواء علی السنه المحمدیه، همان، ص ۲۹۹.
۳۱. همان، ص ۳۰۷.
۳۲. همان، ص ۳۰۲ ـ ۳۰۶.
۳۳. همان، ص ۳۰۸.
۳۴. همان.
۳۵. همان، ص ۳۰۹.
۳۶. علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب حدیث، همان، ص ۳۴۱ و ۳۴۵ ـ ۳۴۶.
۳۷. اضواء علی السنه المحمدیه، همان، ص ۳۱۷.
۳۸. همان، ص ۳۱۸.
۳۹. همان، ص ۳۱۹.
_____
حوزه
