موعود پایگاه اینترنتی موعود
در باب حوادث آخرالزمان، در بین احادیث به احادیثی برمی خوریم که در آنها از قبیله‌ای به نام «بنی‌کلب» صحبت شده و وقایع مهمی‌به این قبیله نسبت داده شده است. قبیله بنی‌کلب که در روایات از اعضای آن به عنوان «داییان سفیانی» نیز سخن به میان آمده است، نقش مهمی در وقایع آخرالزمان و زمان نزدیک به ظهور بازی می‌کنند.
شناخت تحولات منطقه و جهان و بررسی آنها از دیدگاه روایات اسلامی، از اهمیت بسیاری برخوردار است. این مهم از یک سو ما را گوش به زنگ کرده و متوجه مسئولیتی که در جهت زمینه سازی برای ظهور آقا امام زمان(ع) داریم می‌نماید و از سوی دیگر در مقابله با پیشامدهای سخت آخرالزمان و ایام نزدیک ظهور آن حضرت یاری می‌کند.
- تحرکات داییان سفیانی در آخرالزمان
در باب حوادث آخرالزمان، در بین احادیث به احادیثی برمی خوریم که در آنها از قبیله‌ای به نام «بنی‌کلب» صحبت شده و وقایع مهمی‌به این قبیله نسبت داده شده است. قبیله بنی‌کلب که در روایات از اعضای آن به عنوان «داییان سفیانی» نیز سخن به میان آمده است، نقش مهمی در وقایع آخرالزمان و زمان نزدیک به ظهور بازی می‌کنند.
مطابق روایات، بنی‌کلب گروهی از اشرار آخرالزمان هستند که سفیانی (یکی از دشمنان بزرگ حضرت مهدی(ع)) را در نبرد با حضرت قائم(ع) یاری می‌نماید.۱ روایات بسیاری هستند که خبر از بیعت و همکاری تعداد زیادی از افراد قبیله «بنی‌کلب» با سفیانی ملعون می‌دهند. در زیر به چند نمونه از این روایات و احادیث اشاره می‌گردد:
پیامبراکرم(ص) فرمودند: سفیانی با ۳۶۰ سوار شورش می‌کند تا اینکه به دمشق می‌رسد و در ماه رمضان هم ۳۰۰۰۰ نفر از قبیله بنیکَلب با او بیعت می‌کنند.۲
امیرمؤمنان(ع) ضمن روایتی طولانی نقل شده است: «و آن را نشانه‌ها و علامت‌هایی است و خروج سفیانی با درفش سرخ همراه است و فرمانده آن مردی از قبیله بنی‌کلب است.۳
اصبغ بن نباته از حضرت علی(ع) روایت می‌کند که فرمودند: … و شورش سفیانی، پرچمی قرمز رنگ، فرماندهاش مردی از قبیله کلب است و دوازده هزار نفر از سپاهیانش رو به مکه و مدینه می‌کنند که فرمانده آنها مردی از بنیامیه است که به او «خزیمه» می‌گویند: چشم چپش نابیناست و سفیدی ضخیمی روی مردمک چشمش را پوشانده است. خود را شبیه مردان می‌کند، پرچم خویش را برنمیگرداند تا اینکه در مدینه در خانه شخصی به نام ابوالحسن اموی منزل کند. وی گردانی را به دنبال مردی از خاندان پیامبر(ص) که شیعیان به دور او جمع شده‌اند میفرستد؛ سپاهیان به فرماندهی مردی غطفانی رو به مکه می‌کنند. در میانه راه به بیابان سفیدی که میرسند، در کام زمین فرو میروند و جز دو نفر که بناست نشانه [و عبرتی] برای دیگران باشند، کسی باقی نمیماند که خداوند صورت آن دو را به پشت برگردانده است.»4
همانگونه که ملاحظه شد، تعداد زیادی از روایات مربوط به آخرالزمان، به بنی‌کلب اشاره و نقش مخرّب آنان را در آخرالزمان بیان نموده‌اند.
- بنی‌کلب کیستند؟
بنی‌کلب قبیله‌ای بودند که در عصر معاویه نصرانی بوده و بعدها ظاهراً به یکی از فرق اسلامی‌گرویدند. معاویه با زنی از این قبیله وصلت کرد که حاصل این ازدواج، تولد یزید ـ علیه اللعنـ［ ـ بود. این طایفه، قرن‌ها بعد از ازدواج معاویه با مادر یزید، به فرقه «دروزی» گرویدند.۵ گرچه این فرقه ادعا می‌کند که یکی از فرق اسلامی است، امّا عقایدی کاملاً انحرافی دارد. افراد این فرقه، پیرو شخصی به نام «درزی» هستند و عنوان طریقت خود را موحّدون نامیده‌اند که اساس عقیدهشان بر حلول و تناسخ روح است. (مسئله ای که از نظر اسلام کاملاً مطرود است.)۶
این طایفه مدت زمانی پیرو خلفای فاطمی مصر بودند تا اینکه در ایام خلیفه ششم فاطمی‌به دعوت «نشتگین دروزی» به باطنیه ملحق شدند. «دروزیه» در اعتقاد خود به «الحاکم بامر الله» (که به عقیده دیگران کشته شده است)، متوقف گشته و می‌گویند که وی غیبت کرده و به آسمان بالا رفته و دوباره به میان مردم باز خواهد گشت.۷
عمده طوایف دروزی که اکثراً منتسب به قبیله بنی‌کلب هستند، در منطقه رمله (بیابان شرقی فلسطین)، بیابان غربی اردن، جنوب غربی سوریه و بخش‌هایی از لبنان سکنا گزیده‌اند.۸ البته تعداد زیادی از دروزی‌ها نیز به کشورهای اروپایی، آمریکا و استرالیا مهاجرت کرده‌اند. به طور کلی تخمین زده می‌شود که حدود یک میلیون دروزی در سراسر جهان زندگی می‌کنند؛ ۹ امّا هسته اصلی این طایفه در مناطق مرزی مابین چهار کشور اردن، سوریه، لبنان و فلسطین اشغالی می‌باشد. لازم به ذکر است که تعداد دروزی‌های کشورهای سوریه و لبنان بیش از بقیه مناطق است.
با توجه به این مطلب، به طور خلاصه می‌توان گفت که افرادی که امروزه با نام دروزی‌ها شناخته می‌شوند، همان کسانی هستند که در روایات از آنها با عنوان بنی‌کلب یاد شده است.
بنابراین روایاتی که درباره تحرکات بنی‌کلب یا داییان سفیانی در آخرالزمان بیان شده است، مربوط به احوال قوم دروز می‌باشد. نکته دیگر اینکه علت انتساب عبارت داییان سفیانی به بنی‌کلب، این است که سفیانی ملعون از نسل یزید بن معاویه می‌باشد، به صورت تلویحی بنی‌کلب یا دروزی‌های کنونی، داییان سفیانی هستند؛ زیرا جده سفیانی از قبیله بنی‌کلب می‌باشد.۱۰
چنان‌که گفته شد، در روایات خباثت‌های فراوانی به قبیله بنی‌کلب در آخرالزمان نسبت داده شده است. عجیب اینکه دروزی‌های امروزی نیز حرکت‌های شیطنت‌آمیز و خباثت‌آلودی در عرصه تحولات منطقه انجام می‌دهند. گرچه تعدادی از آنان اهل شرّ نیستند و با بقیه مسلمانان در صلح و صفا زندگی می‌کنند، امّا تعداد زیادی از آنان دشمنی آشکاری با بقیه مسلمانان ـ به خصوص شیعیان ـ دارند. جالب اینکه روایات نیز به همراهی تعداد کثیری از آنان با سفیانی اشاره می‌نمایند، ولی هرگز از اینکه تمامی اعضای طوایف بنی‌کلب، سفیانی را همراهی می‌کنند، سخنی به میان نمی‌آورند. این مسئله، خود تأیید دیگری بر انطباق دروز بر طوایف بنی‌کلب است؛ زیرا امروزه نیز اکثر دروزی‌ها با مسلمانان و شیعیان، دشمنی آشکاری دارند. ولی تعداد اندکی از آنان نیز با بقیه مسلمانان و شیعیان زندگی مسالمت‌آمیزی را سپری می‌کنند؛ همانگونه که در روایت زیر نیز، ملاحظه می‌گردد، اکثر افراد طایفه بنی‌کلب ـ نه همه آنها ـ سفیانی را همراهی می‌نمایند: پیامبر اکرم(ص) در این رابطه فرمودند:
«سفیانی با ۳۶۰ سوار شورش می‌کند تا اینکه به دمشق می‌رسد. در ماه رمضان هم سی‌هزار نفر از قبیله بنی‌کلب با او بیعت می‌کنند.»11
بنابراین همانگونه که ذکر شد، به جز تعداد اندکی از دروزی‌ها، بقیه آنها در شرارت‌های آخرالزمان، نقش کلیدی دارند.عجیب اینکه در حال حاضر نیز ردپای دروزی‌ها در بسیاری از فتنه‌های منطقه خاورمیانه ملاحظه می‌گردد. گرچه در حال حاضر سفیانی خروج نکرده است، و بالطبع بزرگ‌ترین فتنه بنی‌کلب (دروزی‌ها) به وقوع نپیوسته است، امّا به نظر می‌رسد تحرکات سیاسی و نظامی دروزی‌ها در حال حاضر، به سمتی پیش می‌رود که در صورت خروج سفیانی و آغاز حرکت ضدّ شیعی توسط او، همراهی و بیعت دروزی‌ها با او دور از انتظار نیست. نکته عجیب تر اینکه محل زندگی دروزی‌ها، بسیار نزدیک به محلّ خروج سفیانی (وادی یابس یا شام) است که این مسئله نیز انطباق بنی‌کلب بر دروزی‌ها و احتمال بروز فتنه از سوی آنها را دوچندان می‌نماید.
حال با توجه به مطالبی که ذکر شد، به بررسی تحرکات سیاسی ـ نظامی دروزی‌ها بنی‌کلب در حال حاضر می‌پردازیم:
- دروزی‌ها در سوریه
در حال حاضر دروزی‌ها در سوریه جمعیتی معادل هشتصدهزار نفر دارند و نقش مهمی در معادلات سیاسی و نظامی آن کشور بازی می‌کنند. به نحوی که در زمان کنونی تعداد زیادی از افسرهای دروزی در ارتش بعثی سوریه، خدمت می‌کنند. بیشتر ساکنان دروزی سوریه در منطقه «جبل الدروز» و در بخش جنوب غربی سوریه زندگی می‌کنند.۱۲
- دروزی‌ها در اردن
در کشور اردن بیست‌هزار دروزی زندگی می‌کنند که این افراد عمدتاً در منطقه «حوران» و در بخش شمال غربی اردن «هم مرز با سوریه، لبنان و فلسطین اشغالی» ساکنند.۱۳ در حال حاضر این طایفه در اردن از وزنه مهم سیاسی و نظامی‌برخوردار نیستند؛ امّا به احتمال زیاد در وقایع و فتنه‌های آخرالزمان نقش مهمی‌بازی خواهند کرد؛ زیرا «وادی یابس؛ دره خشک» ذکر شده در روایات، همان وادی «حوران» است۱۴ و در اصل کلمه «حوران» نیز به معنی سرزمین خشک می‌باشد.۱۵
- دروزی‌ها در لبنان
دروزی‌های لبنان، نقش بسیار مهمی در موازنه سیاسی و نظامی داخلی این کشور دارند و متأسفانه ردّپای آنان در بسیاری از جنایات و فتنه‌های این کشور، دیده می‌شود. دو طایفه عمده در لبنان رهبری دروزی‌ها را بر عهده دارند که عبارتند از:
۱. طایفه جنبلاط
۲. طایفه ارسلان
جمعیت دروزی‌های لبنان، بالغ بر سیصدهزار نفر است و عمده این طوایف در منطقه «شوف» واقع در «جبل لبنان» زندگی می‌کنند.۱۶ این منطقه در مجاورت مرز سوریه واقع شده است.
در حال حاضر، رهبری اصلی دروزی‌ها بر عهده «ولید جنبلاط» می‌باشد. وی که اصالتاً از نژاد کرد می‌باشد، رهبری اعراب دروزی لبنان را بر عهده گرفته است۱۷ و از دشمنان سزسخت شیعیان لبنان، جنبش‌های شیعی امل و حزب الله و شخص سید حسن نصرالله می‌باشد. وی از نظر شخصیتی دچار تزلزل جدی و بیمارگونه است و حتی اخیراً ـ ۲۰۰۷ م. ـ سخنان توهین‌آمیزی را نسبت به رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران و نیز شخص سید حسن نصرالله بیان کرده است.۱۸ درباره تزلزل شخصیت وی همین بس که مشهور است که او فقط به دلیل اینکه تصویر نبیه بری (رئیس جنبش شیعی امل)، چند ثانیه بیشتر از وی بر روی صفحه تلویزیونی لبنان قرار گرفت، جنگی به راه‌انداخت که در طیّ آن، ده‌ها نفر زخمی و کشته شدند. نیروهای اسلحه به دست تحت امر وی جنایات بیشماری را در طول جنگ‌های داخلی لبنان، علیه شیعیان و مسیحیان مارونی انجام دادند. نکته دیگر اینکه وی یکی از متهمان اصلی پرونده‌های اقتصادی در لبنان است که در طیّ آن با سوء استفاده از کمک‌های مالی خارجی به لبنان، میلیاردها دلار به جیب زده است. همسر او پیش‌تر، یکی از نمایشگرهای ملکه زیبایی در لبنان به شمار می‌رفت و اکنون همسر جنبلاط، مسئولیت مراسم جشنواره فاسد رقص و موسیقی را در منطقه دروزی نشین بیروت در «بیت الدین» بر عهده دارد.۱۹ جنبلاط در طیّ سال‌های اخیر، یکی از متحدان و حامیان حزب حاکم فاسد لبنان و «جریان چهارده مارس» بوده و جهت گیری‌های او همواره علیه شیعیان لبنان بارز و جدی بوده است؛ به نحوی که در جریان جنگ ۳۳ روزه لبنان و اسرائیل، و اعتصابات ملی سراسری بعد از جنگ که علیه حزب حاکم لبنان انجام شده بود، جنبلاط و دروزی‌های تحت امر او، برخلاف اراده ملی اکثر لبنانی‌ها ـ اعم از شیعه، سنی و مسیحی مارونی ـ به مخالفت با حزب الله و حمایت از حزب حاکم پرداختند.۲۰ ولید جنبلاط که رییس حزب سوسیالیست ترقی‌خواه لبنان می‌باشد، رابطه نزدیکی با «فواد سینیوره» دارد. وی همچنین رابطه دوستانه ای با دولت اردن و اسرائیل برقرار کرده است.
در اسفند ۱۳۸۶ (مارس ۲۰۰۸ م.)، ولید جنبلاط نماینده خود «رامی الریس» را به صورت شبه مخفیانه از طریق اردن ـ از کشورهای عربی هم‌پیمان با اسرائیل ـ برای مذاکره با مقامات رژیم صهیونیستی راهی اسرائیل کرد. عجیب‌تر اینکه الریس مورد استقبال گرم «ایهود اولمرت» نخست وزیر اسرائیل قرار گرفت؛ به نحوی که اولمرت ضیافت شامی را به افتخار او در رستوران «الی اولی» شهر «تل آویو» برگزار نمود.۲۱
این حرکت جنبلاط و دروزی‌های لبنان، چند نکته را اثبات می‌نماید:
۱. با توجه به آشفتگی اوضاع داخلی لبنان و لزوم حفظ وحدت در این کشور، حرکت فتنه انگیزانه جنبلاط و دروزی‌های طرفدار او، و اعزام نماینده ای از سوی آنان به اسرائیل، نشان دهنده تلاش آنان برای فتنه انگیزی بیشتر در جهت خدمت به اسرائیل و خیانت به لبنان است.
۲. با توجه به بسته بودن مرزهای لبنان و اسرائیل، فرستادن نماینده جنبلاط از طریق مرز اردن به اسرائیل، نشان دهنده ارتباط حسنه جنبلاط و دروزی‌های لبنان با دولت سفاک و خائن اردن می‌باشد.
۳. استقبال اولمرت از نماینده جنبلاط، آن‌هم در زمانی که اکثر گروه‌های لبنانی، اعم از شیعه، سنی و مسیحی، حمایت خود را از حزب الله و خصومت خود را با اسرائیل اعلام نموده‌اند، نشان می‌دهد که جنبلاط و دروزی‌های لبنان، از معدود گروه‌هایی هستند که روابط بسیار نزدیکی با رژیم اشغالگر قدس دارند. این مسئله خود مهم‌ترین سند بر شرارت جنبلاط و دروزی‌های تحت امر وی می‌باشد.
در حال حاضر جنبلاط به فتنه انگیزی سیاسی، قناعت نکرده؛ بلکه بارها تهدید نموده است که در صورت لزوم، به درگیری نظامی‌با حزب الله و سایر مخالفان دولت نامشروع لبنان، دست خواهد زد؛ تا آنجا که طیّ یک ادعای احمقانه، جنبلاط مدعی شد که موشک‌های حزب الله را به چنگ خواهد آورد. همان موشک‌هایی که اسرائیل در طی ۳۳ روز جنگ، نتوانست به دست بیاورد.۲۲
بدین ترتیب همانگونه که ملاحظه فرمودید، دروزی‌های لبنان به رهبری جنبلاط، نقش بسیار زیادی در اغتشاشات لبنان و منطقه دارند و یکی از جدی ترین موانع برقراری صلح داخلی در این کشور می‌باشند.
- دروزی‌ها در اسرائیل
در حدود یکصد و بیست هزار دروزی در اسرائیل زندگی می‌کنند۲۳ که عمده این دروزی‌ها در منطقه رمله ـ بیابان شمال شرقی فلسطین اشغالی ـ ساکن هستند۲۴ و نقش مهمی در معادلات سیاسی و نظامی این کشور بازی می‌کنند.
گرچه در اکثر مناطق، دروزی‌ها به عنوان اعراب دروزی شناخته می‌شوند، امّا دروزی‌های اسرائیل، خود را از اعراب مسلمان جدا کرده و خود را یک گروه مستقل معرفی می‌نمایند.۲۵ دروزی‌های اسرائیل، چه در صحنه‌های سیاسی و چه در صحنه‌های نظامی این کشور، نقش مهمی‌بازی می‌کنند؛ به نحوی که در عرصه نظامی، دروزی‌ها تنها اعرابی هستند که می‌توانند در ارتش اسرائیل خدمت کنند و حتی به مقام فرماندهی ارشد نیز برسند. نکته عجیب اینکه حتی در جنگ‌های سال ۱۹۴۸ منطقه فلسطین اشغالی که به رانده شدن اعراب مسلمان فلسطینی از سرزمینشان منجر شد، دروزی‌ها هم‌پیمان اسرائیلی‌ها بودند و علیه اسرائیلی‌ها می‌جنگیدند.۲۶ در بین سال‌های ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۶، خدمت اعراب دروزی در اسرائیل اختیاری بوده است؛ امّا از آن زمان به بعد، خدمت دروزی‌ها در اسرائیل اجباری شده است.۲۷ مقام و منصب سربازان و ارتشیان دروزی، مشابه با سربازان و ارتشیان یهودی اسرائیل است.۲۸ این مسئله نشان دهنده ارتباط بسیار قوی دروزی‌ها با دولت فاسد و اشغالگر اسرائیل می‌باشد. خیانت دروزی‌های اسرائیل به مسلمانان ـ به خصوص شیعیان ـ تا حدی است که دروزی‌های اسرائیل، افتخار خود را به شهادت رساندن بیست رزمنده حزب الله در طیّ جنگ ۳۳ روزه ۲۰۰۶ می‌دانند و ادعا می‌کنند که در این جنگ، آنها هیچ کشته ای ندادند.۲۹ این مسئله حقد و کینه دروزی‌های اسرائیل را نسبت به شیعیان لبنان نشان می‌دهد. نکته دیگر اینکه درسال ۱۹۹۶ «عظام» یک تاجر دروزی اسرائیل به جرم جاسوسی در مصر دستگیر شد و به هشت سال زندان محکوم گشت۳۰ که این مسئله شاهد دیگری بر ارتباط دروزی‌های اسرائیل با دولت فاسد این کشور است. به پاس خوش‌خدمتی دروزی‌ها به دولت اسرائیل، این دولت بنای یادبودی را در منطقه «دلیات الکرمل» برای بزرگداشت ۳۵۵ دروزی کشته شده در ارتش اسرائیل بنا کرده است که این مسئله نشان می‌دهد که اسرائیلی‌ها همواره از دروزی‌ها به عنوان یک متحد همیشگی خود یاد می‌کنند.۳۱
بدین ترتیب در دوره کنونی دروزی‌های ساکن در کشورهای مختلف، به مناصب مهمّ سیاسی و نظامی دست یافته‌اند و در اکثریت مواقع، از این قدرت خود، در جهت فتنه انگیزی و خصومت با مسلمانان و به خصوص شیعیان بهره جسته‌اند. بنابراین گرچه در حال حاضر هنوز سفیانی خروج نکرده است، امّا با توجه به جهت گیری‌های دروزی‌ها به نظر می‌رسد که در صورت خروج سفیانی ملعون، دروزی‌ها یکی از متحدان مهمّ سفیانی خواهند بود؛ زیرا مانند سفیانی، تشنه به خون شیعیان بوده و ارتباط نزدیکی با اسرائیل دارند. نکته قابل توجه اینکه مطابق روایات اسلامی، سفیانی نیز از سوی یهود حمایت می‌گردد.۳۲
نکته دیگر اینکه مطابق برخی از روایات، فرماندهی لشکر سفیانی در بسیاری از جنگ‌ها بر عهده شخصی از بنی‌کلب یا همان دروزی‌های امروزی می‌باشد.۳۳ عجیب اینکه در عصر کنونی، بسیاری از دروزی‌ها در لبنان، سوریه، اردن، و بالاخص اسرائیل، مناصب مهمّ نظامی دارند و بسیاری از آنها به مقام فرماندهی ارشد رسیده‌اند. بنابراین هیچ بعید نیست که در صورت خروج سفیانی از منطقه شام ـ نه صرفاً سوریه ـ، این فرماندهان دروزی بخواهند به لشکر سفیانی پیوسته و او را در جنگ علیه شیعیان یاری نمایند.
به خصوص این امکان وجود دارد که دولت اسرائیل (حکومت یهودی) که مطابق روایات یکی از هم‌پیمانان مهمّ سفیانی است، ۳۴ بخواهد تعدادی از لشکرهای ارتش خود را که از سربازان و فرماندهان دروزی تشکیل شده است، به کمک سفیانی بفرستد؛ به ویژه اینکه دروزی‌ها زبانشان عربی است و مطمئناً بیش از سربازان یهودی اسرائیلی می‌توانند با سپاه سفیانی که عمدتاً آنها نیز عرب زبان هستند، تعامل و ارتباط برقرار کنند.
توجه به پیشگویی‌های آخرالزّمان و رصد دقیق وقایع منطقه و جهان، می‌تواند در گوش به زنگ بودن و آمادگی ما و شیعیان برای ظهور منجی(ع) تأثیرگذار باشد. حتی در بسیاری از این موارد، این انطباق‌ها می‌تواند به جهت گیری‌های دقیق‌تر نظامی و سیاسی نظام اسلامی و نیز سایر شیعیان جهان در مقابل اشرار آخرالزمان کمک نماید.
ماهنامه موعود شماره ۹۳
پی‌نوشت‌ها:
۱. مجتبی الساده، شش ماه پایانی، ترجمه محمود مطهری‌نیا، صص ۱۲۳-۱۲۴؛ محمد فقیه، سفیانی و نشانه‌های ظهور، ترجمه سید شاهپور حسینی، ص ۶۲.
۲. یومالخلاص، ص ۶۷۱؛ بیانالائمه، ج ۲، ص ۵۸۶.
۳. علی کورانی عاملی، عصر ظهور، ترجمه مهدی حقی، ص ۱۱۶.
۴. بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۲۷۳؛ إلزام الناصب، ج ۲، ص ۱۱۹؛ بشار＼ الإسلام، ص ۵۸؛ یوم الخلاص، ص ۶۷۷.
۵. شش ماه پایانی، ص ۱۹۲.
۶. همان.
۷. همان
۸. همان.
۹. همان.
۱۰. همان.
۱۱. همان.
۱۲. http://en.wikipedia.org/wiki/Druze
۱۳. همان.
۱۴. عصر ظهور، ص ۱۲۳.
۱۵. http://en.wikipedia.org/wiki/Hawran
۱۶. http://en.wikipedia.org/wiki/Druze
۱۷. http://en.wikipedia.org/wiki/Walid_Jumblatt
۱۸. http://www.refahnews.
۱۹. همان.
۲۰. همان.
۲۱. http://www.shia-online.ir
۲۲. همان
۲۳. http://www.mehrnews.com
۲۴. شش ماه پایانی صص ۱۲۳ـ۱۲۴.
۲۵. http://en.wikipedia.org/wiki/Druze
۲۶. همان.
۲۷. همان.
۲۸. همان.
۲۹. همان.
۳۰. همان.
۳۱. همان.
۳۲. عصر ظهور، صص ۱۵۲ـ۱۵۳.
۳۳. همان، ص ۱۱۶؛ شش ماه پایانی، ص ۱۹۲.
۳۴. عصر ظهور، صص ۱۵۲ـ۱۵۳.
