موعود پایگاه اینترنتی موعود
سید على کاشفى خوانسارى
نام کتاب: هنر مرثیه خوانى
نویسنده: مهدى امین فروغى
ناشر: کتاب نیستان
چاپ اوّل: ۱۳۷۹
شمارگان: ۵۵۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۲۰۰ صفحه
قیمت: ۱۴۰۰ تومان
کتاب هنر مرثیه خوانى به هنر و سنتى مذهبى مى پردازد که از فرط تداول و فراوانى، فراموش شده و کمتر از منظر تحقیقى و علمى به آن پرداخته شده است.
نویسنده در این کتاب مى کوشد ضمن ارایه اطلاعات تاریخى، به برخى آموزش هاى گوناگون و ضرورى که در هنر مرثیه خوانى مدخلیت دارد اشاره کند. وى پس از مقدمه اى تاریخى درباره پیشینه مرثیه خوانى، در گفتار اوّل فصل یک، نگاهى گذرا به تاریخ موسیقى ایران دارد و در گفتار بعد به آشنایى مقدماتى با ردیف موسیقى ایران پرداخته است. فصل دوم به نشانه ها و قواعد خط موسیقى اختصاص دارد. فصل سوم گزیده اى از نوحه هاى قدیمى به همراه نت موسیقیایى آن است. اصول صحیح تنفس و تقویت اندام هاى گفتار و شیوه تلفظ صحیح حروف گفتارهاى بعدى فصل سوم است. پایان بخش کتاب تمرین هایى براى مرثیه خوانان است.
مرثیه خوانى از آداب و سنن نهادینه در فرهنگ بومى – مذهبى ایرانیان و فراتر از آن، سنتى تاریخى در وجدان عمومى شبه قاره، آسیاى میانه، قفقاز و خاورمیانه است. این آداب که ریشه در باورهاى مذهبى دارد و غایت آن غایتى مذهبى است، پیوند عمیقى با هنرهایى چون موسیقى، خطابه، ادبیات، تبلیغ و حتى نمایش دارد.
آداب تعزیت مذهبى در جاى جاى گسترده بوم ایران با تنوع فراوان رواج داشته و هر خرده فرهنگ و هر بوم زاد به شکلى در این باور ملى و عمومى مشارکت و همدلى خویش را به نمایش مى گذاشته است.
متأسفانه امروز از سویى به دلیل رواج رسانه هاى جمعى و نقش یکسان ساز آن در عرصه فرهنگ و از سوى دیگر به دلیل حکومتى شدن برخى شعائر مذهبى شاهد زوال بسیارى از سنت هاى تعزیه دارى و رنگ باختن تنوع آداب و مراسم هستیم. امروز دیگر از مکاتب متنوع روضه خوانى کمتر مى توان سراغ گرفت و رسانه ها عمدتاً به نوع خاصى از روضه خوانى و مرثیه گویى – که ظاهراً پیوند خورده با خاطرات گرانقدر دفاع مقدس و بسیج است – تبلیغ و ترویج مى شود و سایر شیوه ها به مرور از رونق مى افتند. این موضوع خاص تهران نیست. در شهرستان ها و حتى در مناطق غیر فارسى زبان هم روضه خوانانى اقبال دارند که شبیه فلان مرثیه خوان تهران نشین و مورد عنایت رسانه ها بخوانند. و اینجاست که برخلاف تصور اولیه که پژوهش در حوزه مرثیه خوانى را به دلیل رونق و فراوانى بى دلیل مى داند، ثبت و ضبط تنوع سبک ها چه از نظر تاریخى و چه از منظر دین، هنر، مردم شناسى و… ضرورت تام مى یابد.
اهمیّت و ارزش کتاب مورد بحث از این منظر آشکار مى شود. مقدمه کتاب که گزارشى از پیشینه سنت مرثیه خوانى در سالیان گذشته است و به برخى از روضه خوانان مشهور گذشته و سنن و آداب از یاد رفته مى پردازد، ارزشى مضاعف و افزون از ذى المقدمه دارد. در این فصل تاریخ اقامه عزادارى سید الشهدا در ایران از زمان آل بویه تاکنون – به روشى علمى و مستند و به دور از اغراق و تعصب ورزى و با اتکا به جستجوهاى تحسین برانگیز مؤلف در کتب تاریخى مختلف، اسناد، سفرنامه ها و خاطرات و… شرح شده است. این اطلاعات از زمان حکومت قاجار با تفصیل بیشتر نقل شده و نام بسیارى از مرثیه خوانان، تکیه ها، شیوه ها، اشعار و شاعران، آداب و… ذکر گردیده است. گرچه حجم این مقدمه در مجموعه بسیار اندک است (۲۴ صفحه) ولى به دلیل تازگى و اهمیّت مطالب آن سبب ارزش بخشیدن به کل کتاب شده است.
همچنین است فصل سوم کتاب که در حقیقت متن اشعار نوحه خوانى هاى دوره قاجار براى سینه زنى است که با کوشش و جست وجوى مؤلف توسط ریش سپیدان و گیس سپیدان و همچنین پیر غلامان و نوحه خوان هاى قدیمى براى نخستین بار ثبت شده و توسط مؤلف آواى آن به خط موسیقى پیاده شده و ثبت گردیده است.
فصل ۳ شامل اطلاعاتى ناب و ارزشمند درباره نوع نگاه پیشینیان به واقعه عاشورا و ادب جارى در کلام و منش ایشان نسبت به معصومین(ع) و همچنین تلقى عرفانى و حماسى آنان از این واقعه عظیم است. برخلاف برخى روضه خوان هاى کم مایه امروز که با هر گونه توهین و تحقیر به آل الله، علیهم صلوات الله اجمعین و ارواحنا لهم فدا، قصد بازار گرمى و ریختن اشک مستمعین را دارند.
اشعار گرد آمده در فصل ۳ از تنوع وزن و تنوع دستگاه هاى موسیقى برخوردارند و در این فصل مى توان نوحه هایى در ابوعطا، افشارى، دشتى، چهارگاه، گوشه عراق و… یافت. هر چند که آن گونه که پیشینیان گفته اند تنوع نوحه ها و روضه ها بیشتر از این بوده و تقریباً مى شود گفت تمام گوشه ها و نغماتى که امروزه به ما رسیده و در طول تاریخ اسلامى محفوظ مانده به نوعى در سنت هاى موسیقى مذهبى کاربرد داشته است.
جا دارد مؤلف محترم طى پژوهش جامعى به تکمیل اطلاعات خود که در مقدمه و فصل ۳ آمده بپردازد و چه بهتر که مراکز پژوهشى مذهبى – هنرى و تاریخى و یا مردم شناسى با حمایت از این پژوهش، امکان ثبت هر چه دقیق تر آواها و نواهاى مذهبى ایرانى را که به سرعت برق و باد به دلیل گزند زمانه رو به فراموشى اند فراهم آورند.
فصل تاریخ موسیقى ایران و معرفى ردیف موسیقى ایرانى در عین ایجاز و صحت مبحث تازه اى ندارد و در کتاب هاى دیگر به شکل جامع تر به آن پرداخته شده است. هر چند که اگر مخاطبان این کتاب را علاقه مندان به فراگیرى مرثیه خوانى فرض کنیم که آن ها را از مراجعه به دیگر کتب بى نیاز مى سازد. همین نکات درباره فصل ۲ (تئورى موسیقى) نیز صادق است. مسائل پایه تئورى موسیقى و سلفژ به شکلى مختصر درس داده شده است. هر چند که کسى که با قواعد نظرى و عملى موسیقى آشنایى ندارد با صرف مطالعه این فصل قادر به کشف وزن و ملودى قطعات مکتوب موسیقى (مثل قطعات ارایه شده در فصل ۳) نخواهد بود. از طرف دیگر توصیه به علاقه مندان مرثیه خوانى به فراگیرى موسیقى نظرى و نفت خوانى کمى آرمانگرایانه به نظر مى رسد؛ چرا که بسیارى از خوانندگان موسیقى سنتى نیز به شکل سماعى ردیف ها را آموخته اند و اگر نوحه خوانان و روضه خوانان به شکل شنیدارى (مثلاً بر اساس ردیف هاى موسیقى موجود استاد کریمى یا استاد دوامى) با موسیقى سنتى آشنا شوند و از این تکرارى خوانى، غلط خوانى و خارج خوانى رها شویم بسیار مطلوب است.
بخش هاى آخر کتاب که به دستگاه صوتى انسان، اصول تنفس و روش هاى تربیت و تقویت صدا و فنّ بیان مى پردازد نیز به نوبه خود خواندنى است. گرچه کم و بیش این نکات را در کتاب هاى مربوط به بازیگرى مى شود یافت، اما کار مؤلف تنها یک گردآورى یا ترجمه محض نبوده و بسیارى از مثال ها به شیوه اى عملى، تجربى و متناسب با فرهنگ و شرایط ایران بیان شده است.
نقاط ضعف یا کاستى هاى کوچکى هم در کتاب به چشم مى خورد. مثلاً اینکه گفته شده پیش از رواج نفت موسیقى غربى، املاى موسیقى در ایران رایج نبوده، صحیح نیست و به خط و شیوه دیگر از زمان فارابى این بحث وجود داشته هر چند که رواج و عمومیت چندانى نداشته است. نکته دیگر اینکه بیش تر جستجوها و اطلاعات منقول مؤلف مربوط به سنت مرثیه خوانى در تهران است و جا داشت از سنت هاى موسیقى مذهبى در دیگر مناطق و شهرها هم سخن به میان مى آمد. عمده توجه کتاب به دو عنصر اصلى شعر و آواز است، حال آن که مباحثى مثل همخوانى، سازهاى موسیقى مذهبى، پرده، حرکت و نمایش، خطابت و علم بلاغت و… هم مى توانست مورد نظر باشد.
دیگر آن که مؤلف در پیشینه روضه خوانى از وسعت دید محدودى بهره جسته است. نمى توان این سنت را بدون توجه به پیشینه و دیگر اشکال آن همچون تعزیه، نقالى، پرده خوانى، حمله خوانى و… مورد بررسى علمى و دقیق قرار داد.
به طور کلى اطلاعات کتاب آنجا که به اطلاعات دست اوّل و برگرفته از جست وجوهاى شفاهى و معاصر برمى گردد ناب تر است تا اشارات آن به منابع مکتوب؛ چرا که فی المثل در تاریخ ادبیات ایران کتاب هاى فراوانى را درباره قیام امام حسین(ع) یافت که برخى به عنوان روضه، مقتل و مرثیه به کار مى رفته است. از فتوح ابن اعثم (قرن ۴) گرفته تا کتاب هاى جدیدتر مثل شهادت نامه ابن همام شیرازى (قرن ده، هم عصر روضه الشهداء کاشفى) و آتشکده (قرن ۱۱). در قرن دوازده و سیزده با فراوانى چشمگیر مقاتل، روضه ها، اشعار حماسى، مدح و مصیبت نامه هاى حسینى رو به روییم. انوار حسینى، احزان الصدورف فایز، عین البکاء، جنگنامه خامس آل عبا، محرق القلوبف نراقى، سرّ الشهادتین، صحیفیه ذهبیه در قرن ۱۲ و اسرار الابتلاء، الحروب الحسینیه، روضه الحسینیه، معدن الصلحا در بیان سید الشهدا، سعاده الکونین فی بیان فضائل الحسنین، مهیج الاحزان، بلا و ابتلاء، وسیله النجات، روضه الحسینیه، ماتمکده، داستان غم (از دیدگاه اهل سنت) بحر غم، طوفان البکاء، مخزن البکاء، ریاض الاحزان، بیت الاحزان (از دیدگاه شیخیان)، حمله حسینى، لولوه البحرین فی مناقب الحسین، حقایق المضیئه، عمان البکاء، فیض الدموع، تحفه الذاکرین، بحر الحزن، کنز المحن، انوار الشهاده، خصائص الحسینیه، حجه السعاده فی حجه الشهاده (نوشته اعتماد السلطنه)، نجات العاصین، وقایع کربلا، شجاعت حسینى، غمنامه حضرت امام حسین، کربلاى معلا و… در قرن سیزدهم کتاب هایى است که مى توان در تاریخ ادبیات فارسى درباره عاشوراى حسینى یافت. در میان اولین کتاب هاى چاپى به زبان فارسى در ایران نیز چنین کتاب هایى فراوان اند. بنابر مشهور اولین کتاب چاپ شده در تهران محرق القلوب است. در بخش ضمیمه کتاب گنجینه اثر نوشته میرزا عبدالوهاب معتمد الدوله طبع شده به سال ۱۲۸۲ قمرى که عمده کتاب هاى چاپ تهران تا آن تاریخ را فهرست کرده از میان ۳۳۸ کتاب فهرست شده، ۲۱ عنوان کتاب مصیبت (همچون مرثیه مقبل و مرثیه جوهرى) به چشم مى خورد.
تاریخ منظومه هاى حماسى درباره عاشورا نیز مفصل است. این منظومه ها به صورت حمله خوانى (نقالى) در تکیه ها، خانقاه ها، منابر و حسینیه ها اجرا مى شده و قدیمى ترین نمونه شناخته شده آن همان طور که پیشتر گفته شد شهادتنامه ابن همام شیرازى است که سال ۹۰۳ قمرى سروده شده و ۱۲۰۰ بیت دارد. مشهد الشهدا را حسین ندایى یزدى در قرن دهم در ده باب در قالب مثنوى سرود و حمله حسینى سروده محسن تقوى سندى است که ده هزار بیت را شامل مى شود و از منظومه هاى قرن ۱۲ است. داستان حضرت قاسم و حضرت بى بى شهرزاد به طور کامل در منظومه حمله حیدرى راجى کرمانى نقل شده است. باغ فردوس را ملا احمد الهامى کرمانشاهى و روضه الاسرار را محمدعلى سروش اصفهانى در قرن سیزدهم سرودند که دومى حدود ۱۶۰۰ بیت در قالب مثنوى است. داستان على اکبر و قاسم را محمّد بن ابى طالب به سال ۱۲۹۸ قمرى سرود. سراج الصدور را فقیر قهدریجانى در سال ۱۳۳۰ قمرى سرود و صحیفه قاصریه را قاصر کرمانى در پنج مقتل و چهار هزار بیت در همان قرن. غمکده را شخصى به نام وفا و غمناک را عبدالحسین فومنى در عهد قاجار سروده اند. شهنشاه نامه حسینى از خاموش یزدى شامل هشت دفتر از منظومه هاى حسینى مربوط به عصر پهلوى اوّل است و سرایش اشعار حسینى و عاشورایى همچنان با قوت ادامه دارد و فی المثل سالیانه{P () در ایام نمایشگاه بین المللى کتاب سال ۷۹، خانم محترمى در یکى از غرفه ها کتاب خویش را به عنوان اولین منظومه وقایع عاشورا در طول تاریخ معرفى مى کرد و این نشان مى دهد که تا چه حد نسل امروز از پیشینه ادب دینى خویش بى خبر است. P}
شب هاى شعر عاشورا در تهران و شیراز و… برپا مى شود. البته وقتى بحث از ادب عاشورایى پیش مى آید نمى توان از مختارنامه هاى فراوان و مکرر تاریخ ادبیات کشورمان چشم پوشى کرد.
غرض از این توضیحات طولانى و ملال آور این بود که بحث تاریخ ادب عاشورایى بسیار مفصل تر از آن است که در بدو امر تصور مى رود.
به هر حال همچنان که عرض شد کتاب حاضر کتابى ارزشمند و مغتنم درباره این هنر و آداب مذهبى است. کتاب هایى که پیشتر به این مقوله پرداخته اند بسیار اندکند. تأملى در باب مداحى رنجبر گل محمدى (انتشارات کیهان، ۱۳۷۵) بیشتر به شعر پرداخته و کتاب هایى چون باور مداران، مدعیت پردازان و تذکره عشاق که همگى از سوى حوزه هنرى منتشر شده اند، مصاحبه هایى با مداحان و روضه خوانان معاصرند. در جزوه هاى »دفتر ادبیات آیینى« که رسمى ترین مرکز آموزشى و پژوهشى در این حوزه است کتابى مشابه کتاب فوق نمى توان یافت. جزوه هاى نماد خادمان ولایى نوشته غلامحسین رفیعا به اخلاق مرثیه خوانى پرداخته و ادبیات آیینى نوشته على معلم هم به تاریخ ادبیات و اشعار. جزوه هاى آداب و هنر مداحى نوشته غلامحسین سازگار هم بحث و روش شناسى روضه هاى مختلف است و در مجموع کمتر جزوه و کتابى درباره موسیقى مرثیه خوانى سراغ داریم.
در کنار محاسن مذکور کتاب از برخى اشکالات فنى آسیب جزیى خورده است. بى دقتى هایى جزیى در تنظیم فهرست و نسخه پردازى و صفحه آرایى به چشم مى خورد و بارها پانوشت هاى صفحات مختلف ناتمام رها شده اند و از ادامه آن اثرى یافت نمى شود.
به هر صورت کتاب فوق نوید بخش شکل گیرى جریانى جوان، پویا، علمى نگر، و نگران سنت و تاریخ در حوزه سنن و آداب تعظیم شعائر مذهبى و عزادارى سید الشهدا، علیه آلاف تحیه و الثنا، است. ان شاء اللَّه الرحمان.
منابع
۱. حماسه سرایى دینى، احمد گلچین معانى، نشریه آستان قدس رضوى.
۲. تاریخ ادبیات فارسى بر مبناى تألیف استورى، ترجمه برگل، ترجمه به فارسى گروه مترجمان.
۳. فهرست کتب دینى کتابخانه سلطنتى.
۴. فهرستواره کتابهاى فارسى، جلد سوم، احمد منزوى.
۵. مقاله »نگاهى به دو فهرست« سید فرید قاسمى، جهان کتاب، شماره ۱۱۵ – ۱۱۸ (دى و بهمن ۷۹).
ماهنامه موعود شماره ۳۱
