موعود پایگاه اینترنتی موعود
با مطالعه دقیق تاریخ اسلام درمی‌یابیم که هر جا مسلمانان بر شهادت طلبی تکیه کرده‌اند، با وجود کمبودها به پیروزی‌های درخشانی دست یافته‌اند، ولی هرگاه به تعداد نفرات و تجهیزات مغرورشده‌اند، طعم تلخ شکست را چشیده و از پیروزی بازمانده‌اند.
اشاره:
در فرهنگ اسلامی، «شهادت» از عمیق ترین مفاهیمی‌است که در طول تاریخ پر فراز و نشیب اسلام، صحنه‌های بی مانند و شگرف را آفریده است. قرآن کریم، در سوره‌های متعددی از جمله توبه، بقره، مزّمل، انفال، نساء، حج، عنکبوت، آل‌عمران، صف، مائده و ممتحنه به شهادت و ارزش و اهمیت والای آن اشاره کرده است.
اولین شهیدی که قرآن از آن نام برده، هابیل است. پس از او به نمونه‌های دیگری نیز اشاره شده است که از آن جمله‌اند: شهادت‌طلبی حضرت ابراهیم (ع) و نترسیدن از آتش‌افروزی دشمن، شهادت‌طلبی حضرت اسماعیل (ع) در برابر فرمان خداوندی برای ذبح وی، شهادت‌طلبی حضرت موسی (ع) و ساحرانی که به وی تسلیم شدند در برابر تهدیدات فرعون و نیز شهادت طلبی حضرت زکریا (ع) و حضرت یحیی (ع) و حضرت عیسی (ع) و اصحاب کهف و غیره . مسلمانان صدر اسلام نیز با توجه به چنین آموزه‌هایی، شهادت‌طلبی را به عنوان آرمان و آرزو برای خود پذیرفته و رشادت‌های عظیمی در جنگ‌های مختلف مانند بدر، اُحد، موته، حنین، خندق و … از خود نشان داده‌اند.۱
تاریخ اسلام و شهادت طلبی یاران دیرینه
یافته‌ها و دستاوردهای تاریخی از صدر اسلام تاکنون، بیانگر این واقعیت شگرف است که فرهنگ شهادت‌طلبی به عنوان کارآمدترین و مؤثّرترین عنصر در حفظ اسلام و پیشبرد اهداف مقدّس آن عمل می‌کند و در ذرّه ذرّه فرهنگ شهادت‌طلبی، زندگی موج می‌زند.همین فرهنگ سبب شده است که اسلام ناب محمدی(ص) از صدر اسلام و با وجود تعداد اندک مسلمانان، ولی با ایمان و برخوردار از روحیه شهادت‌طلبی، به سرعت گسترش و سیر صعودی یابد.
اهمیت و نقش بی نظیر این فرهنگ تا آنجا امتداد می‌یابد که حفظ و بقای اسلام در بسیاری از صحنه‌ها به شهادت‌طلبی و جانبازی رهروان راستین این شریعت وابسته می‌شود. آن هنگام که مشرکان درصدد به شهادت رساندن پیامبر (ص) بودند و ایشان برای رهایی از این خطر قصد هجرت به مدینه کردند، از علی (ع) خواستند تا به جای ایشان در بسترش بخوابد.
ایمان علی (ع) و تأسی وی از فرهنگ شهادت‌طلبی، باعث این ایثار بزرگ شد؛ چرا که احتمال شهادت او به جای حضرت رسول(ص) بسیار زیاد بود، ولی حضرت، شهادت را با آغوش باز پذیرفت.این تنها یک نمونه از شجاعت‌ها و دلیری‌های شیر خدا امیرالمؤمنین(ع) است؛ زیرا که تاریخ نمی‌تواند دلاور مردی‌ها و ایمان عظیم او را در جنگ‌ها و غزوات متعدد نادیده بگیرد. حضرت علی (ع) در اهمیت جهاد و شهادت می‌فرماید: همانا مشتاق لقای پروردگار خویشم و دوستدار شهادتم.۲
تاریخ اسلام و به ویژه تشیّع، از آغاز پیدایش، شهیدان بزرگواری مانند یاسر و همسرش سمیه و فرزندش عمار، حمزه سیدالشهداء عموی گرامی حضرت پیامبر (ص) و شهیدان بدر و احد و دیگر غزوات و بعد از آن حُجر بن عدّی، یار باوفای حضرت علی (ع) و رُشَید هَجَری و میثم تمّار و ابن السّکیت اهوازی و مسلم بن عقیل و برتر از همه این‌ها، حضرت سیدالشهداء امام حسین بن علی (ع) و هفتاد و دو تن از خویشان و یاران آن حضرت و صدها شهید خونین کفن ایران اسلامی را فدا کرده است.در حقیقت، سرسلسله همه شهداء، حضرت علی (ع) و ده تن فرزندان آن حضرت هستند که همه در راه دین و ایمان و فضیلت، جان‌ها را نثار دوست کردند و به رضوان و لقاء الهی نائل آمدند.۳
نبرد نابرابر و سلاح ایمان
از نمونه‌ها و جلوه‌های بارز فرهنگ شهادت‌طلبی، نخستین جنگ مسلمانان است. در جنگ بدر تعداد رزمندگان مسلمان ۳۱۳ تن ذکر شده است و با وجود اینکه سپاه مشرکان از هر نظر؛ چه سلاح، چه اسب و چه امکانات و نفرات از مسلمانان بسیار بیشتر بودند، نتوانستند سپاه اسلام را از پا در بیاورند. در این جنگ، مسلمانان با توکل به خدا و با تکیه بر ایثار و شهادت، خود را به سلاح ایمان مجهّز کردند و چنان با قدرت در مقابل مشرکان ظاهر شدند که تا امروز، در تاریخ به نیکی از این جنگ یاد می‌شود.
میوه ممنوعه در مسیر شهادت
با مطالعه دقیق تاریخ اسلام درمی‌یابیم که هر جا مسلمانان بر شهادت طلبی تکیه کرده‌اند، با وجود کمبودها به پیروزی‌های درخشانی دست یافته‌اند، ولی هرگاه به تعداد نفرات و تجهیزات مغرور و خودباخته شده‌اند، طعم تلخ شکست را چشیده و از پیروزی بازمانده‌اند.یکی از جنگ‌هایی که در آن از روح ایثار و شهادت و فداکاری تخطّی شده و مسلمانان به فکر جمع آوری غنائم افتاده‌اند، جنگ اُحد است.
مسلمانان در این جنگ چنان شکستی متحمل شدند که در باورشان نمی‌گنجید. جنگ احد، جنگی بود که نخست با پیروزی سپاه اسلام همراه بود، ولی بلافاصله بعد از اینکه دیگران را فراموش کردند، فرهنگ ایثارگری کمرنگ شد و به فکر جمع‌آوری مال و متاع دنیا افتادند، از نصرت الهی بی‌بهره مانده و طعم تلخ شکست را چشیدند.
شهادت حضرت فاطمه (س) و ائمه معصومین (ع) در عصرحضور امام
عصر حضور امام از رحلت پیامبر(ص) در سال ۱۱ه.ق آغاز و تا شروع دوره غیبت؛ یعنی سال ۲۶۰ ه.ق، به طول میانجامد. تلاش ائمه معصومین (ع) در این عصر، نیروسازی و ترویج مبانی شیعی است.۴ در این عصر، گاهی شیعیان با محنت روبه‌رو بوده‌اند و گاهی با عزّت و عظمت؛ ولی هرگز اجازه نداده‌اند که پایه‌های اسلام سست شود.
بعد از رحلت پیامبر(ص)، بنا بر اتمام حجت پیامبر (ص) با مسلمانان در غدیر، حضرت علی (ع) امیرالمؤمنین بود، ولی متأسفانه با کارشکنی منافقان مسلمان‌نما روبه‌رو شد. این سال‌ها، سال‌های محنت شیعه بود و در این میان فاطمه(س) در مقابل حکومت مقاومت کرد۵ و تا پای جان ایستاد. فاطمه (س) یکی از مظاهر ایثار و جانبازی برای پاسداری از حرمت اسلام است که چند ده روزی بیشتر بعد از پدر دوام نیاورد و به مقام شهادت نائل شد.
در سال‌های حکومت حضرت علی(ع) که پنج سال و اندی ( ۳۵ تا ۴۱ ه.ق) به طول انجامید، تشیّع رونق گرفت و شیعه توانست پس از ۲۵ سال، آزادانه اصول خود را تبلیغ کند. در این روزگار، شیعیان پی در پی مشغول مبارزه با عناصر فاسد داخلی (مانند جنگ جمل) بودند و می‌توان این دوره را اوج جهاد و شهادت‌طلبی شیعه دانست.
یکی از پیامدهای دوره حاکمیت تشیّع، به شهادت رسیدن بزرگان شیعه خصوصاً در جنگ صفین بود. در این جنگ امام علی (ع)، شیعیانی چون عماریاسر، خزیمه بن ثابت (ذوشهادتین)، عبدالله بن بدیل، سعد بن حارث، هاشم مرقال، ابوقتاده انصاری و سهل بن حنیف را از دست داد. هر چند این فقدان، خسارتی جبران ناپذیر برای شیعیان بود، ولی اندیشه مبارزه و شهادت در تشیع و رؤیارویی شیعه با امویان، شکلی تازه به خود گرفت که در طول تاریخ، شجره طیبه مبارزه، از همین سرچشمه سیراب می‌شد.۶
قیام امام حسین (ع) و یارانش در کربلا
شهادت‌طلبان؛ زندگی عزّتمند را برای خود و جامعه در رأس اندیشه‌های‌شان قرار داده‌اند و مبنای تمام حرکاتشان، رسیدن به یک زندگی ایمانی به همراه عزّت و سربلندی برای خود و دیگر افراد جامعه است. در طول تاریخ هر جا که با حرکتی ایثارگرانه روبه‌رو می‌شویم، در دنباله آن عزم برای تغییر و تحول در زندگی و ساختن آینده‌ای بهتر برای دیگران به شدّت به چشم می‌آید و اصلاً نمی‌توان متصور شد که آنان برای رهایی از زندگی و ترک آن، جان خود را نثار کرده باشند. قیام امام حسین(ع) و یارانش نمونه روشن و آشکاری از ایثارگری است.
امام حسین (ع) در دفاع از دین خدا و پایداری اسلام عزیز، می‌فرماید: اگر دین جدّم محمد (ص) جز با شهادت من پایدار نمی‌ماند، ای شمشیرها مرا دریابید.۷ هنگامی‌که امام حسین(ع) با اهل‌بیت خویش از مدینه به سوی کوفه هجرت کرد، در مسیر کوفه، علت قیام خود را حاکمیت ضدارزش‌ها و نابودی ارزش‌ها اعلام فرمود و روشی را که برای احیای ارزش‌ها انتخاب کرد، شهادت بود:
آیا نمی‌بینید به حق عمل نمی‌شود و از باطل روی گردان نیستند؟ این جاست که مؤمن برای لقا و شهادت الهی باید از خود تمایل نشان دهد و به همین سبب من مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز فلاکت نمی‌بینم.۸از زمان ظهور اسلام و بعد از قیام امام حسین (ع) و هفتاد و دو تن از یاران و خانواده حضرت، همواره تمایل به شهادت با روح و ذات ناب زندگی گره خورده و پیوسته تمایز خود را با مرگ‌طلبی که همواره از شور زندگی خالی است و به نوعی یأس و سرخوردگی می‌رسد، به رخ انسان‌ها کشیده است.
قیام مختار در خونخواهی شهادت امام حسین(ع)
گاهی فرد یا افرادی یک تنه به میدان آمده‌اند و غمبارترین و شادترین حوادث را در مقاطعی خاص از تاریخ آفریده‌اند. قیام مختار بن ابی عبیده ثقفی، قیامی‌نشأت گرفته از قیام و نهضت عاشوراست. او این حرکت را با ندای «یالثارات الحسین» آغاز کرد. مختار نقطه شروع این حرکت خویش را کوفه قرار داد. او مردی قهرمان و مرید امام (ع) بود که شعارش را با نام خدا آغاز کرد و راهش را راه خدا برگزید و پایان کار را لقاءالله می‌دید و برای تاریخ شیعه، ورق زرّین دیگری را آفرید. وی در ملاقات با سران شیعه کوفه، هدف قیام خود را این چنین بیان کرد: «من برای اقامه شعار اهل‌بیت و زنده کردن مرام آنان و گرفتن انتقام خون شهیدان، به سوی شما آمده ام».
در آغاز سال ۶۵ هجری، شهر کوفه با ورود مختار رنگ دیگری به خود گرفت. مردم بسیار شاد و امیدوار بودند؛ چون عامل ابن‌زیاد و بنی‌امیه را بیرون کرده بودند. شیعیان کمترین اعتنایی به نمایندگان ابن‌زبیر در کوفه نداشتند و همه، دل به این مرد انقلابی بسته و چشم امیدشان به سوی او بود. وقتی شیعیان از هدف مختار آگاه شدند، با وی بیعت کردند که در این میان می‌توان به عبدالرحمن شریح و ابراهیم بن مالک اشتر اشاره کرد. مختار رسماً فرمان قیام را صادر کرد و به هریک از یاران خود مأموریتی داد و به یکی از آنان به نام سعید فرمان داد: برو در نی‌ها آتش بیفکن و آن مشعل‌ها را برای اعلام قیام به مسلمانان برافراز. شعار مختار را اولین بار مسلمین در جنگ بدر به کار بردند و آن عبارت بود از: «یا منصور اَمِتْ»؛ ۹ ای پیروز بمیران.
عصر مرجعیت و مقاومت شیعه
پس از شهادت امام حسین(ع)، شیعیان همواره مترصّد ظهور حضرت مهدی(عج) بودند و با شهادت امام یازدهم (ع) مطلع می‌شوند که حضرت مهدی (عج)، فرزند امام یازدهم است، اما شیعیان به جای قیام باید سیاست صبر و انتظار را در پیش بگیرند.شیعه در این دوره با هوشمندی الهی و آگاهی‌های غیبی رهبری، آمادگی کامل برای این بحران پیدا کرده بود تا بتواند با تمام قدرت در مقابل حوادث غیبت بایستد و به خود متکی باشد و با روحیه ایثار و شهادت طلبی، همچنان مستحکم و مقاوم برای دفاع از اسلام و ائمه معصومین (ع) جان فشانی کند.
انتظار شیعه برای ایجاد حکومتی عادلانه، او را آرمان گرا کرده است و همین آرمان گرایی، به شیعه روحیه ای بخشیده که در طول تاریخ غیبت، پرچمداری انقلاب را همیشه به دست گرفته است. از زمان غیبت امام عصر (عج)، شیعه به شدّت تحت فشار و ظلم و ستم‌های ناروا قرار گرفت. در سطور بعد ی با بخشی ا ز آنها آشنا خواهیم شد.
نبرد تا شهادت
در فرهنگ‌های مختلف، شهادت‌طلبی به عنوان یک ارزش انسانی و اجتماعی وجود دارد. در ایران باستان نیز شهادت به عنوان اجرای فرمان خداوند در برابر اهریمنان مطرح بوده است. پس از ورود اسلام به ایران، شهادت‌طلبی ایرانیان صبغه‌ای کاملاً اسلامی‌به خود گرفته است که از آن جمله می‌توان به قیام آل‌بویه، مرعشیان، سربداران، ابومسلم خراسانی و گروه عیّاران و پیروزی انقلاب اسلامی‌ایران و دفاع مقدس اشاره داشت.۱۰
شیعه با همه فرازها و فرودها توانسته است خود را از همه معرکه‌ها و قیام‌های نافرجام، سالم بیرون آورد. شیعیان علی بن‌ابی طالب(ع) که روزی از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‌کردند، در اوایل قرن چهارم به یک اقلیّت قابل ملاحظه و قدرتمند تبدیل شده بودند و در زمانی که دولت عباسیان رو به ضعف نهاد، توانستند در نقاط مختلف جهان اسلام قیام کنند و قدرت سیاسی به دست آورند.دولت شیعه فاطمیان، دولت شیعی آل‌ادریس، دولت شیعی آل‌بریدی، دولت شیعی علویان در شمال ایران و دولت آل‌بویه؛ مهم‌ترین قدرت‌های سیاسی شیعه در عصر مرجعیت است که با مجاهدت و شهادت طلبی مسلمانان حاصل شده بود.
شیعیان؛ قربانی تعصّبات دینی
شیعیان، پس از چند قرن مبارزه خونین علیه امویان و عباسیان، در آغاز قرن چهارم هجری، به قدرت رسیدند و دو دولت عظیم و مقتدر تشکیل دادند. یکی دولت اسماعیلی فاطمی‌بود که قدرتی نیرومند و جهانی بود و دیگری دولت شیعی آل‌بویه بود که در قرن چهارم و پنجم حکومت مقتدر خود را حفظ کردند.در دولت شیعیان، آزادی مذهب رواج داشت و هیچ‌گاه هیچ مسلمانی به خاطر سنی بودن تحت تعقیب قرار نگرفت، اما بعد از انقراض حکومت‌های شیعیان، حکومت‌های سنی مذهب با بدترین شیوه‌ها با شیعیان رفتار می‌کردند. به دلیل اختلاف‌های داخلی رهبران سیاسی شیعی، قدرت حکومت‌های شیعی رو به ضعف نهاد و از این رو غروب قدرت تشیع فرا رسید.
از ابتدای قرن پنجم، هر جایی که ضعف شیعیان احساس می‌شد، اهل سنت آنها را شهید می‌کردند، اما شیعیان همچنان مقاومت می‌کردند و تن به زندگی با ذلّت نمی‌دادند. در سال ۴۰۷ ه.ق به ادعای این که شیعه، عمر و ابابکر را سب می‌کند، ابتدا در قیروان با تحریک فرماندار آنجا شیعیان مورد حمله قرار گرفتند و تعدادی زیاد از آنها کشته و با آتش سوزانده شدند، اموال آنها به غارت رفت و سپس این کشتار در تمام آفریقا جریان پیدا کرد.عده‌ای از شیعیان در قصر منصور، نزدیک قیروان متحصن شدند. اهل سنت آنها را محاصره کردند، گرسنگی بر آنها فشار آورد و چون بیرون آمدند، سنیان آنها را تا آخرین نفر کشتند.۱۱
نابودی مغول و سربداری درقیام سربداران
پس از یکصد و بیست سال استیلای قوم تاتار و مغول بر ایران و بسیاری از مناطق آسیا، قیامی‌مردمی‌در باشتین سبزوار و خراسان علیه ظلم و تعدی حاکمان مغول و عاملان آنان به وقوع پیوست. این نهضت که به قیام سربداران شهرت یافته‌است، از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین و از نظر تاریخی مهم‌ترین جنبش آزادی‌بخش خاورمیانه در قرن هشتم هجری بود. تلاش پیگیر رهبران آزاده این قیام، منجر به تشکیل حکومت مستقل ملی و شیعه مذهب ایرانی در خراسان شد. اولین رهبر آنها یک روحانی به نام شیخ خلیفه بود که سرانجام به شهادت رسید.
بعد از شهادت شیخ خلیفه، شیخ حسن جوری جانشین وی شد و با مریدانش از سبزوار هجرت کرد و به شهرهای مختلف رفت. تعداد یاران و طرفداران شیخ حسن جوری دومین رهبر فکری ناراضیان خراسان، با توجه به تبعید وی از خراسان به عراق و شدت یافتن ظلم و جور و بهره‌کشی توان‌فرسای حکام و مالکان بزرگ محلی از مردم شهرها و روستاییان بی‌نوا، هر روز از روز قبل بیشتر می‌شد.
دولت شیعه‌مذهب سربداران، با برخی از عالمان بزرگ شیعه که در خارج از ایران سکنی داشتند، رابطه برقرار کرد و باب مکاتبه را با مراکز مهم شیعه افتتاح نمود. بر اثر همین دعوت‌ها و مراودات بود که فقیه معروف شهید اول شیخ شمس‌الدین محمد مکی (مقتول به سال ۷۸۶ هجری) کتاب مشهور خود «اللمعه الدمشقیه» را به نام سلطان‌علی مؤید سربداری، آخرین امیر سربداران، تألیف کرده به خراسان فرستاد تا شیعیان آن دیار بر طبق فتاوای او که در آن کتاب مندرج است، عمل نمایند.۱۲
شهید اول نیز قربانی تنگ‌نظری‌های علمای اهل سنت قرار گرفت و یک سال حبس و سپس به اعدام محکوم شد. ابتدا سر مبارکش را قطع کردند و بعد او را به دار کشیدند و سنگسارش کردند؛ سپس جنازه او را به آتش کشیدند.در سال ۷۴۳ ه.ق هنگامی‌که سربداران دامنه حکومت خود را وسعت می‌دادند، در هرات شکست خوردند و شیخ حسن جوری به شهادت رسید.
قیام سربداران جنبشی محلی بود و مدت زیادی دوام نیافت. در سال ۷۸۳ه.ق تیمورخان گورکانی آن را ساقط کرده و سلطان‌علی مؤید که مردی دیندار و پایبند به سنت‌های شیعی بود را اسیر کرد و به شهادت رساند.۱۳ نهضت سربداران تأثیرات سیاسى ماندگارى بر نواحى مجاور خود گذاشت و هم‌چنین در نشر فرهنگ تشیّع در خراسان نقش قابل ملاحظه‌اى داشت.
مرعشیان به دنبال سربداران به شها دت می‌رسند
این قیام در تاریخ ایران اهمیتی ویژه دارد؛ زیرا در پی این قیام و با نیرو گرفتن از پیروزی‌های آن بود که در نقاط دیگر نیز مردم روستاها حق‌خواهی را آغاز کردند. استقرار دولت مرعشیان در مازندران را باید یکی از بارزترین پی‌آمدهای حکومت سربداران دانست. به قول مؤلف روضات‌الجنات، این گروه را از آن جهت سربداران گویند که گفتند: «اگر توفیق یابیم دفع ظلم ظالمان کرده باشیم، والّا سر خود را بردار ببینیم که دیگر تحمل تعدی و ظلم نداریم.»
می‌توان گفت، قیام مرعشیان، محصول و نتیجه قیام سربداران بود که از آمل آغاز شد و این منطقه را نیز زیر چتر خود گرفت. چون شیخ خلیفه، مقتدای مذهبی سربداران از اهالی آمل بوده و پس از سیر و سلوک، راهی سبزوار شد و نطفه قیام سربداران را در آن جا به بار نشاند و بعدها قیام مرعشیان، به عنوان شعبهای از قیام سربداران در مازندران ایجاد شد. ایدئولوژی قیام مرعشیان، شیعه اثنی‌عشری بود که با الهامگیری از آموزه‌های مذهبی – سیاسی رهبران مذهبی سربداران، توانست از آن به عنوان مکتبی برای قیام خود استفاده کند.
یکی از اصول اساسی این قیام، مبارزه با ظلم و ستم تا سرحد شهادت بود. ظلم و ستم در این دوره جنبه اجتماعی، اقتصادی و گاهی سیاسی داشت که بر رعایا اعمال می‌شد. هیچ نوع امنیتی در جامعه وجود نداشت و جامعه جولانگاه خانان و حکّام بود و اینان برای رسیدن به خواستههای خود، رعایا و فرودستان را تحت فشار قرار می‌دادند. سیّدقوام با استفاده از بُعد ستم‌ستیزی و روحیه ایثارگری و شهادت طلبی تشیع توانست بر این حکام ظالم و ستمگر منطقه پیروز شود.
از ویژگیهای دیگر این قیام، بسط عدالت و مساوات اجتماعی بود. فتوت، راستی، صداقت و راست‌کرداری؛ از جمله خصوصیات پیروان سید قوام و در کل، حاکمیت وی بود. اکثر پیروان سید قوام را افراد پیشه‌ور و روستایی و بیشتر رعایا تشکیل می‌دادند. علل فروپاشی این نهضت را بایستی در جنگ‌های متعدد آنان و نیز ظهور امیر تیمور در شرق دانست که به هیچ یک از قیامها و سلسلههای محلی رحم نکرد و گویی وی برای سرکوبی این قیامها آمده بود.۱۴
سنت‌های الهی فراوانند، اما یکی از این سنت‌ها، نوید پیروزی اهل حق بر باطل را می‌دهد، که همواره متجلی است. تاریخ اسلام هیچ گاه فراموش نمی‌کند که هر جا پیروزی و فتحی را ثبت کرده است، امت مسلمان و مستضعفی را نیز به دنبال آن نام برده که اگر دلاورمردی و شهامت برآمده از حس عدالتخواهی این شاهدان نامدار نبود، اسلام رنگ پیروزی و سربلندی را به خود نمی‌دید. شهیدان شهید شدند و با شهادت، فاتح؛ فاتح مظلوم قلوب. و ما ماندیم؛ تنها، بی‌آرام و بی‌یاور…
پی‌نوشت:
۱. نگاهی به شهادت در فرهنگ ایرانی، اسلامی؛ حسین رنجبر؛ سایت ستاد بزرگداشت سرداران و ده‌ها هزار شهید استان مازنداران، نشریه۴۸.
http://www.sabz-sorkh.com/MAIN1.htm
۲. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۶، ص ۱۰۰ ـ ۹۹.
۳. الگوها و اسوه‌های شهادت در تاریخ اسلام و نهضت عاشورا؛ مهدی افتخاری؛ سایت حوزه هنری استان خراسان جنوبی. http://www.artbirjand.ir
۴. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه؛ روح الله حسینیان؛ انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۳۱.
۵. کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۳۵۶.
۶. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه؛ روح الله حسینیان؛ انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۳۴-۳۵.
۷. قرآن، حسین، شهادت؛ محمد جواد مغنیه، ترجمه محمدرسول دریایى؛ تهران: بنیاد قرآن، ۱۳۸۱، ص ۹.
۸. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه؛ روح الله حسینیان؛ انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۴۷-۴۸.
۹. مروری بر قیام مختار؛ علی اصغر صرفه‌جو؛ سایت باشگاه‌اندیشه.
۱۰. نگاهی به شهادت در فرهنگ ایرانی، اسلامی؛ حسین رنجبر؛ سایت ستاد بزرگداشت سرداران و ده‌ها هزار شهید استان مازندران، نشریه ۴۸.
http://www.sabz-sorkh.com/MAIN1.htm
۱۱. الکامل؛ ابن اثیر؛ ج۴، بیروت: دارالفکر، ۱۳۹۹ق، ص۲۹۴.
۱۲. برگرفته از کتاب تاریخ جنبش سربداران و دیگر جنبش‌های ایرانیان در قرن هشتم هجری؛ عبدالرفیع حقیقت؛ تهران: انتشارات علمی، چاپ دوم خرداد ۱۳۶۳.
۱۳. چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه؛ روح الله حسینیان؛ انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۱۶۱-۱۶۶.
۱۴. تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت؛ دکتر عزت‌الله نوذری.
فائزه اسکندری
منبع: ماهنامه فرهنگ پویا شماره ۱۳
