مبدأ ظهور تشيّع در گذر تاريخ

شیعه در لغت، به گروهی که پیرو شخصی هستند گفته می‌شود و همچنین به مجموعه‌ای که پیرو یک هدف و عقیده‌اند.در «قرآن مجید» نیز به همین معنا آمده است؛ مانند: «وَ اِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لابْراهِیم»۱ و همچنین آیه شریفه «… فَوَجَدَ فِیهَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیْعَتِهِ وَ هَذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ…» در میان روایات اهل سنّت، روایات زیادی وجود دارد که دلالت دارد بر آنکه رسول خدا(ص) لفظ شیعه را برای پیروان امیرمؤمنان، علی(ع) قرار داده‌اند.

«شیعه» در لغت و اصطلاح

شیعه در لغت، به گروهی که پیرو شخصی هستند گفته می‌شود و همچنین به مجموعه‌ای که پیرو یک هدف و عقیده‌اند.
در «قرآن مجید» نیز به همین معنا آمده است؛ مانند: «وَ اِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لابْراهِیم»۱ و همچنین آیه شریفه «… فَوَجَدَ فِیهَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیْعَتِهِ وَ هَذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَی الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ…»۲

استفاده از لفظ شیعه برای پیروان حضرت امیرمؤمنان، علی(ع)
در میان روایات اهل سنّت، روایات زیادی وجود دارد که دلالت دارد بر آنکه رسول خدا(ص) لفظ شیعه را برای پیروان امیرمؤمنان، علی(ع) قرار داده‌اند.
از آن جمله‌اند روایاتی که سیوطی در تفسیر آیه شریفه «اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّهِ»۳ آورده است:
ابن عساکر از جابر بن عبدالله نقل کرد: ما خدمت پیامبر بودیم که علی به آنجا آمد. پس از آن پیامبر(ص) فرمودند:
«سوگند به آنکه جان من به دست اوست! این (علی(ع)) و شیعیانش همان رستگاران روز قیامتند» و آیه «اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّهِ»۴ نازل شد.
ابن عدی نیز از ابن عبّاس نقل کرد که او گفت:
زمانی که آیه «اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّهِ» نازل شد، پیامبر(ص) به علی فرمود: «آن رستگاران روز قیامت، تو و شیعیان هستید. شما خوشحال و خشنودید و خدا هم از شما راضی و خشنود است.»۵
ابن مردویّه از علی(ع) نقل کرد که او گفت: «رسول خدا(ص) به من فرمود:
«آیا این کلام الهی را که می‌فرمایند: «اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّهِ» را نشنیده‌ای؟ منظور تو و شیعیانت هستند، وعده‌گاه من و شما (کوثر) در زمانی که مردمان برای حساب و کتاب جمع می‌شوند و من می‌آیم، حوض (کوثر) است؛ در حالی که رو سفید و شناخته شده‌اید، فراخوانده می‌شوید.»۶

شیعه در میان صحابه
به دلیل وجود سخنانی از رسول اکرم(ص) درباره لفظ شیعه و نسبت دادن آن به پیروان امیرمؤمنان، علی(ع) عدّه‌ای از بزرگان صحابه توجّه ویژه‌ای به امیرمؤمنان، علیّ بن ابی طالب(ع) نموده و در همان زمان هم، نام شیعه علیّ بن ابی طالب(ع) را با خود همراه داشتند.
عبدالعزیز دهلوی که کتابش سرشار از نسبت‌های ناروا و تهمت‌ها به مکتب تشیّع است، آغاز تاریخ پیدایش تفکّر شیعی را در میان صحابه پیامبر اکرم(ص) جست‌وجو کرده و چنین می‌نویسد:
فایده اوّل: اوّل کسی که به شیعه ملقّب شد، جماعتی از مهاجران و انصار و تابعان ایشان هستند که مشایعت و متابعت حضرت مرتضی نمودند و وقتی که ایشان خلیفه شدند، ملازمت و صحبت ایشان اختیار کردند و با محاربان ایشان جنگ نمودند و مطیع اوامر و نواهی ایشان ماندند و اینها را شیعه مخلصان گویند.۷
شمس الدّین ذهبی نیز در «میزان الاعتدال» در جواب اینکه چرا ابان بن تغلب را توثیق کرده با اینکه وی شیعی مذهب می‌باشد، می‌نویسد:
اگر بخواهیم هر کسی را که منسوب به تشیّع است حذف کنیم، باید تعداد زیادی از احادیث نبوی را کنار بگذاریم که این کار، فساد آشکاری خواهد بود.۸
از نوشته این عالم رجالی اهل سنّت، چنین فهمیده می‌شود که در میان صحابه و تابعانِ آنها، تعداد زیادی از شیعیان با همین نام وجود داشته‌اند و برای حفظ سنّت نبوی ناچار نباید عقیده آنها را در وثاقت آنها دخالت داد.
مرحوم سیّد عبدالحسین شرف الدّین در کتاب «فصول المهمّه» بیش از دویست تن از صحابه رسول خدا(ص) را به ترتیب حروف هجاء ذکر می‌کند که همگی گرایش و تفکّر شیعی داشته‌اند.۹
مرحوم سیّد علی خان حسینی هم در «الدّرجات الرفیعـ［ فی طبقات الشّیعـ［» حدود ۷۰ تن از صحابه را به عنوان طبقه اوّل از طبقات شیعه عنوان می‌کند.
احمد امین در کتاب «فجر الاسلام» تعدادی از صحابه پیامبر(ص) را که تفکّر شیعی داشته‌اند، ذکر می‌کند. ۱۰

ریشه تفکّر و اعتقادات شیعه
محتوای عقاید شیعه در اعتقاد به افضل بودن امیرمؤمنان(ع) و جانشینی آن حضرت و ضرورت پیروی از اهل بیت(ع) در کنار قرآن مجید، خلاصه می‌گردد که همگی برگرفته از سخنان رسول اکرم(ص) بوده و درکتاب‌های اهل سنّت نیز وجود دارد. ۱۱
به دیگر سخن، شیعیان معتقدند که بعد از کتاب الهی و پیامبر خاتم(ص)، باید متمسّک به
اهل بیت و خلفای منصوب از طرف آن حضرت بود؛ در حالی که اهل سنّت با توجّه به احترام و علاقه‌ای که به اهل بیت(ع) نشان می‌دهند، چنین نظری را قبول ندارند؛ بلکه همه صحابه رسول خدا(ص) را عادل می‌دانند و به گفتار و رفتار آنها پایبندند.
همان گونه که اشاره شد، شیعیان، اعتقادات خود را از کلمات
رسول خدا(ص) گرفته‌اند، آن هم کلماتی که مورد اتّفاق هر دو فرقه است تا جایی که نسبت به بعضی از احادیث، ادّعای تواتر هم شده است و از آن جمله‌اند:
الف) حدیث ثقلین: «إنّی تارکٌ فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی و أنهما لم یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض»۱۲ این حدیث شریف به طور آشکار هدایت مسلمانان را تا روز قیامت تضمین کرده است؛ به شرطی که کتاب خدا در کنار اهل بیت(ع) آن حضرت باشد. علاوه بر این، تصریح می‌کند که این دو، جدا شدنی نیستند. مفهوم این جمله آن است که هر کس به یکی از آن دو به تنهایی عمل کند، بر ضلالت و گمراهی خواهد بود؛
ب) حدیث غدیر: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه»؛ ۱۳
ج) حدیث سفینه: «اَلا إنّ مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح من قومه؛ من رکبها نجا و مَن تخلّف عنها غرق»؛ ۱۴
د) حدیث منزلت و وصایت: «أنت منّی بمنزله هارون من موسی»؛ ۱۵
ه‍) حدیث اَمان «…و أهل بیتی أمان لامّتی من الاختلاف…» ۱۶
و) احادیث ائمه اثنی عشر: «لا یزال الدّین قائما حتّی تقوم الساعه أو یکون علیکم اثنی عشر خلیفه کلّهم من قریش». ۱۷
در این حدیث شریف نیز، پیامبر(ص) تعداد جانشینان خود را دوازده تن معرفی کرده است. ۱۸

پندارهای غیر واقعی در مورد شیعه
چنان‌که تا اینجا معلوم شد، تاریخ پیدایش و ظهور عقاید و بنیان تفکّر شیعی، در زمان رسول اکرم(ص) و از سخنان آن حضرت راجع به امیرمؤمنان، علیّ بن ابی طالب(ع) و امامان بعد از او شکل گرفته، نقطه اوج آن در سقیفه بوده است و در جریان حکومت امام اوّل ـ سال‌های ۳۵ تا ۴۰ ه‍ .ق.
ـ کاملاً ملموس و آشکار شد.
ولی ظاهراً عدّه‌ای به دلیل قبول نکردن این موضوع یا نداشتن آگاهی‌های ابتدایی یا غرض‌ورزی‌ها، شیعه را مولود مسائل دیگری می‌دانند.
مهم‌ترین نظریّه‌ها و پندارها در این باره عبارتند از:
ـ پیدایش شیعه بعد از جریان سقیفه رخ داده است؛
ـ تشیّع، مولود جنگ صفّین است؛
ـ افکار فردی یهودی به نام عبدالله بن سباء، نقطه آغاز تفکّر شیعی است؛
ـ شیعه متأثّر از افکار زرتشتی و ایرانیان آن زمان است؛
ـ شیعه در زمان آل بویه و صفویّه ایجاد شده است.
کسانی که پیدایش شیعه را به جریان سقیفه پیوند می‌دهند، بر این باور نیستند که گروهی ـ بنا بر سخنان پیامبر اکرم(ص) ـ
حضرت علی(ع) را افضل از دیگران می‌دانستند؛ آنها معتقدند در بحران به وجود آمده پیرامون انتخاب خلیفه، این فکر ناگهان به اذهان بعضی مثل زبیر، سلمان، مقداد و ابوذر خطور کرد که ایشان هم پسر عمّ و داماد پیامبر(ص) را برای خلافت معرفی کنند؛ ولی با توجّه به آنچه مطرح شد، چنین تحلیلی از پیدایش یک تفکّر و مکتب، سطحی به نظر می‌آید که بیش از این هم در جواب آن، سخن گفتن روا نیست.
امّا اینکه بعضی دیگر، تشیّع را مولود جنگ صفّین دانسته‌اند، به خاطر اشتباهی است که بین «پیدایش» و «ظهور» یک مکتب شده است. تشیّع در زمان رسول خدا(ص) و از سخنان آن حضرت پدید آمده و طبیعی است زمانی که امیرمؤمنان(ع) ـ در سال ۳۵ ه‍ .ق. ـ به خلافت رسید، شیعه رشد یافته و ظهور پیدا کرد؛ به خصوص در جنگ صفّین که شیعیان آن حضرت از هواداران معاویه به طور واضح جدا می‌شوند.
رایج‌ترین مطلبی که در این مورد ذکر شده، پیدایش شیعه توسط فردی به نام عبدالله بن سباء است که افکار او را پایه و سرآغاز تفکّر شیعیان می‌دانند و اکثر نویسندگان اهل سنّت مثل ابن اثیر، ابن کثیر، ابن خلدون، احمد امین و رشید رضاء این مطلب را بیان کرده‌اند.

«عبدالله بن سباء» کیست؟
اوّلین تاریخ نویسی که نام عبدالله بن سباء و داستان او را ذکر کرده، طبری است.۱۹ او می‌گوید:
عبدالله بن سباء یهودی زاده‌ای بود که به ظاهر اسلام آورد و بعد به سفر در شهرهای مسلمانان پرداخت و افکار خاصّ خود را که از جمله آنها جانشینی حضرت علیّ بن ابی طالب(ع) از
رسول خدا(ص) بود، در میان مردم منتشر کرد.
بعضی در تحلیل زندگی این فرد گفته‌اند: او برای اینکه جامعه اسلامی را از درون بپوساند، اظهار اسلام کرد و فتنه‌هایی به وجود آورد که منجر به قتل عثمان شد. حرف‌های او تا حدّی فریبنده بود که تعدادی از صحابه و تابعان مثل سلمان، ابوذر، صعصعـ［ بن سوحان و محمّد بن ابی بکر را تحت تأثیر قرار داد.
درباره این ادّعا دو دسته جواب وجود دارد: دسته اوّل، مربوط به سند این قصّه است و دسته دوم، مربوط به متن این داستان.
الف) سند روایت: طبری این روایت را از سیف بن عمر نقل می‌کند که بیشتر علمای رجالی اهل سنّت او را رد کرده‌اند و او را از زمره جعل‌کنندگان حدیث شمرده‌اند.
ذهبی، نظر علمای رجال را در مورد سیف بن عمر چنین نقل می‌کند:
عبّاس به نقل از یحیی در مورد او گفت:
روایات و احادیث او ضعیف است و مطیّن از یحیی نقل کرد: یک پول سیاه (چیز ناچیز) از او بهتر است. ابوداوود نیز گفت: او چیزی نمی‌داند و ابوحاتم نیز گفت: به احادیث او توجّهی نمی‌شود (بی‌اعتبار است) و ابن حبان گفت: او متّهم به کفر (زندیق کودن) شده است. ابن عدی نیز گفت: بیشتر احادیث روایت شده توسط او نادرست است.۲۰
ب) متن داستان:
چگونه ممکن است یک یهودی تازه مسلمان و اهل «یمن» که از مرکز اسلام (مدینه) هم دور است، بتواند آن‌چنان نفوذی پیدا کند که بزرگانی از صحابه را فریب داده و علیه عثمان فضاسازی نماید تا جایی که عثمان و اطرافیان او از برخورد با او عاجز باشند؟ در صورتی که عثمان با مخالفان خود، اگر چه از صحابه نزدیک پیامبر(ص) هم بودند، به شدّت برخورد می‌کرد.
به نظر می‌رسد که این جریان، چیزی جز یک داستان‌سرایی نیست که برای تضعیف یک مذهب به کار برده‌اند؛ با آنکه نقل این روایت از کسی است که او را جعل کننده حدیث خوانده‌اند.
در مورد خود ابن سباء هم دو نظریّه وجود دارد:
نظریّه اوّل: چنین شخصی با خصوصیّاتی که سیف بن عمر نقل کرده، اصلاً وجود خارجی نداشته است. دکتر طه حسین، به این مطلب اشاره کرده است و همچنین نویسنده‌ای در «عربستان» به نام دکتر حسن الفرحان المالکی گفته است که فردی به نام عبدالله بن سباء وجود خارجی ندارد. از نویسندگان شیعه هم علّامه عسکری کتابی به همین نام «عبدالله بن سباء» تألیف کرده‌اند که بی‌اساس بودن فردی به این نام را اثبات می‌کند.
نظریه دوم: آنانی که می‌گویند فردی به این نام وجود داشته ـ مثل «رجال» کشی و نجاشی ـ امّا در ادامه می‌گویند: او کسی بوده که در حقّ امیرمؤمنان(ع) غلوّ کرده و چون توبه نکرد، حضرت وی را سوزاند و روایاتی از ائمه معصوم(ع) نقل می‌کنند که او در آنها ملعون و مطرود معرفی شده است.
با توجّه به آنچه ذکر شد، راوی داستان فردی است که در کتب عامّه به شدّت تضعیف شده و متن آن هم با شرایط اجتماعی آن عصر سازگاری ندارد؛ به علاوه که وجود چنین فردی، افسانه‌ای بیش نیست و اگر فردی هم به این نام بوده، دلایل موجود حاکی از لعن و طرد و نفی افکار او بوده است. حال چگونه است که تعدادی از نویسندگان برای بررسی و تحلیل یک مکتب و یک تفکّر به خود اجازه می‌دهند که به سراغ عوامل ساختگی و افسانه‌ای که چه بسا با انگیزه‌های سیاسی نگاشته شده است، بروند؟!
افرادی مثل احمد امین مصری، پیدایش تفکّر شیعه را به گونه‌ای دیگر ترسیم می‌کند. او می‌گوید:
ایرانیان، مجوسی بودند و در زمان خلیفه دوم که ایران فتح شد، آنان دیگر جرئت باقی ماندن بر کیش مجوس را نداشتند. بنابراین در ظاهر، اسلام را پذیرفتند؛ ولیکن افکار قبلی خود را در قالب تشیّع و عقاید شیعی حفظ کردند. همان گونه که در ایرانِ مجوسی، خلافت و پادشاهی موروثی بود، این تفکّر هم در میان شیعیان در قالب مسئله امامت شکل گرفت و خلافت یک خاندان را قبول کرده و به طرفداری از آن پرداختند.
در نقد این نظریّه هم چند نکته لازم به ذکر است:
اوّل: مگر مسلمانان پس از فتح ایران، مردم را مجبور به پذیرش اسلام کردند تا ایرانیان چنین واکنشی نشان دهند؟! در حالی که آتشکده‌های زرتشتی تا سال‌ها بعد باقی بود و مسلمانان تعرّضی به آنها نکردند.
دوم: با اندک تأمّلی در تاریخ ایران، این سؤال مطرح می‌شود که مگر ایرانیان از حکومت‌های زرتشتی راضی بودند که برای بقای حکومت، درصدد حفظ آن به شکل جدید باشند؟! آیا علّت اصلی شکست امپراتوریِ بزرگی مثل ساسانیان، ناراضی بودن اکثر مردم نبود؟!
سوم: اگر گویندگان این نظریّه مخالف با مسئله امامت هستند، چرا آن را به مجوس نسبت می‌دهند؟ اگر در این حرف کمی‌بیشتر دقّت می‌کردند، آن را مخالف با قرآن کریم می‌یافتند. آیا قرآن هم که تعدادی از انبیای ابراهیمی را از نسل یکدیگر می‌داند، به نظر این نویسندگان بر روش مجوس گام بر می‌دارد؟! قرآن مجید در مورد آل ابراهیم می‌فرماید:
«اَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی ما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إبْراهِیمَ الکِتاب وَ الحکْمَهَ وَ آتَیناهُمْ مُلْکا عَظِیما».۲۱
در جای دیگر به ذریّه بعضی از انبیاء اشاره می‌کند و می‌فرماید:
«اِنَّ الله اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحا وَ آلَ ابراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلیَ العَالَمِینَ ذُرِّیَّهً مِنْ بَعْضٍ وَ اللهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».۲۲
به نظر می‌رسد بعضی برای تخریب یک مکتب و تفکّر، هر آنچه از تحلیل‌های سطحی سیاسی، اجتماعی به ذهنشان می‌رسد، عنوان می‌کنند، بدون اینکه توجّه به جهات دیگر آن داشته باشند؛ اگر چه در اذهان عامّه مردم، گروهی را به انزوا می‌کشند و ضربه به اسلام و تعالیم قرآنی وارد می‌کنند!
امّا پسندیده آن است که به جای تحلیل‌های سطحی تاریخی و سیاسی برای شناخت یک مکتب، ابتدا از اصول خودشان استفاده کنند و اگر بطلان عقاید آنها توسط قرآن و سنّت و عقل ثابت شد، آنگاه علّت پیدایش آن را در احتمالات و فرضیه‌های به دست آمده از تحلیل‌های افراد و جریان های تاریخی جست‌وجو نمایند.

پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره صافات (۳۷)، آیه ۸۳.
۲. سوره قصص (۲۸)، آیه ۱۵.
۳. سوره بیّنه (۹۸)، آیه ۷.
۴. الدرّ المنثور، ذیل آیه ۷ / البینّه، ج ۶، ص ۶۴۳ و فتح القدیر، ذیل آیه ۷، سوره البیّنه، ج ۵، ص ۴۷۷.
۵. الدرّ المنثور، ذیل آیه ۷ / البینّه، ج ۶، ص ۶۴۳ و سایر تفاسیر اهل سنّت که این گونه روایات را ذکر کرده‌اند، عبارتند از:
الف) طبری، تفسیر جامع البیان، ذیل آیه ۷، البینه، ۱۵/۳۳۵.
ب) آلوسی، روح المعانی، ذیل آیه ۷، البیّنه، ۱۵/۴۳۲.
ج) شوکانی، فتح القدیر، ذیل آیه ۷، البیّنه، ۵/۴۷۷.
کتاب های غیر تفسیری:
الف) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، «ذکر من اسمه عصام»، شماره ۶۷۳۱، ترجمه عصام بن الحکم العکبری، ۱۲/۲۸۹.
ب) الهیثمی، مجمع الزوائد، باب مناقب علی بن ابی طالب، ۹/۱۳۱.
ج) الصواعق المحرقه، الباب الحادی عشر، الفصل الاول: فی الآیات الوارده فیهم، الآیه الحادیه العشره قوله تعالی: «اِنَّ الذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ البَرِیَّه»، ص ۱۶۱.
د) شبلنجی، نور الابصار، فصل فی ذکر مناقب سیدنا علیّ بن أبی طالب، ص ۱۵۸ و ۱۵۹.
ه) ابن مغازلی، مناقب، حدیث ۳۳۵ و ۳۳۹، ص ۲۹۳ و ۲۹۶.
و) خوارزمی، مناقب، الفصل السابع عشر، ح ۲۴۷، ص ۲۶۶.
ز) حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، حدیث ۱۱۲۵ تا ۱۱۴۸ (در مجموع ۲۴ روایت)، ۲/۴۵۹.
ح) گنجی شافعی، کفایه الطالب، الباب الثانی و الستون، ص ۲۴۶.
ط) ابن مردویه، ما نزل من القرآن، ذیل آیه ۷، البینه، ح ۵۷۸ تا ۵۸۱، ص ۳۴۶ و ۳۴۷.
۶. تحفه اثنی عشریه، باب اول، فایده اول.
۷. میزان الاعتدال، ترجمه شماره ۲، ابان بن تغلب ۱/۱۱۸.
۸. ابو محمد الحسن بن موسی النوبختی، الفرق و المقالات، (به نقل از اعیان الشیعه، مقدمه الثانیه، ۱/۲۰).
۹. الفصول المهمّه، ص ۲۶۵ تا ۳۰۸.
۱۰. فجر الاسلام، الباب السابع، الفصل الثانی، ص ۲۶۶ و ۲۶۷.
۱۱. لازم به ذکر است چون بنا بر اختصار است، فقط اشاره ای کوتاه به روایت و یک منبع از کتب عامّه شده است. درحالی که هر کدام بحث مفصّلی را می‌طلبد که در جای خود باید به آن پرداخت.
۱۲. تفسیر القرآن العظیم، ذیل آیه ۲۳، الشوری، ۴/ ۱۱۵.
۱۳. صحیح مسلم، کتاب فضائل الصحابه، باب من فضائل علی بن ابی طالب(ع)، ۴ / ۱۸۷۳.
۱۴. تواتر این روایت، به هیچ وجه قابل انکار نیست و مرحوم علامه امینی در جلد اول الغدیر به منابع این روایت در کتب اهل سنّت اشاره می‌کند.
۱۵. المستدرک علی الصحیحین، کتاب معرفه الصحابه و من مناقب اهل الرسول(ص)، ح ۴۷۲۰ / ۳۱۸، ۳/۱۶۳.
۱۶. صحیح مسلم، باب فضائل الصحابه، باب من فضائل علی بن ابی طالب(ع)، ۴/۱۸۷۰.
۱۷. المستدرک علی الصحیحین، کتاب معرفه الصحابه و من مناقب اهل الرسول(ص)، ح ۴۷۱۵/۳۱۳، ۳/۱۶۲.
۱۸. صحیح مسلم، کتاب الاماره، باب تبع لقریش، حدیث ۱۰ (۱۸۲۲)، ۳/۱۴۵۳.
۱۹. تاریخ الطبری، حوادث سال ۳۵، ۳/۳۷۸.
۲۰. میزان الاعتدال، (حروف السین / سیف)، شماره ۳۶۴۲، ترجمه سیف بن عمر ۳/۳۵۳ و همچنین ر.ک به: تهذیب التهذیب (حرف السین / سیف)، شماره ۲۸۱۹ ترجمه سیف بن عمر ۴/۲۶۸ و الجرح و التعدیل، شماره ۱۱۹۸، ۴/۲۷۸.
‑۲۱. سوره نساء (۴) آیه ۵۴.
۲۲. سوره آل عمران (۳) آیات ۳۳ و ۳۴.