موعود پایگاه اینترنتی موعود
قبل از پرداختن به جواب لازم به ذکر است که سجده کردن بر خاک و گیاه و امثال آنها به معنای پرستش آنها نیست بلکه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حد افتادن بر خاک بر این امور انجام می‌شود.
همانگونه که اصل یک عبادت باید از جانب شرع مقدس بیان شود شرایط، اجزاء و کیفیت آنها نیز باید از طرف شارع به وسیله پیامبر گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ بیان شده باشد و خود حضرت فرمود: «همانگونه که من نماز می خوانم شما هم مانند من نماز بخوانید».[۱]
اینک به فرازهایی از احادیث اسلامی‌که بیانگر سیره و سنت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ است می پردازیم که همگی حاکی از آن است که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ، بر خاک و بر روئیدنی های مانند حصیر سجده می نموده است و از سجده بر لباس و پارچه و امثال آن نهی نموده است، درست به همان شیوه ای که شیعه بدان معتقد است.
الف) گروهی از محدثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را بازگو کرده‌اند که آن حضرت زمین را به عنوان سجده گاه خود معرفی نموده است، آنجا که می فرماید: «و جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً[۲]» از کلمه جعل که در اینجا به معنای تشریع و قانونگذاری است به خوبی روشن می‌شود که این مسأله یک حکم الهی برای پیروان آیین اسلام بوده است و بدین سان زمین که شامل خاک و سنگ و دیگر اجزای تشکیل دهنده سطح آن می‌باشد، از طرف شارع مقدس سجده گاه قرار داده شده است و لازمه آن این است که بر چیزهایی که از اجزاء زمین شمرده نمی‌شود، سجده جایز نیست.
ب) رفتار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در این مورد گواه روشن دیگری است. وائل بن حجر می‌گوید: من پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را دیدم هنگامی‌که سجده می‌کرد، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد.[۳]
انس بن مالک و ابن عباس و برخی دیگر مانند عایشه و ام سلمه، گروه بسیاری از محدثان روایت کرده انند که: «پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بر حُمزه که نوعی حصیر بود و از لیف خرما ساخته می‌شد سجده می نمود.»[۴]
ابوسعید خُدری از اصحاب رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌گوید: بر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ وارد شدم و دیدم که حضرت بر حصیری نماز می خواند.[۵]
براء بن عازب نقل می‌کند که ما پشت سر رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ نماز می‌گذاردیم، پس آنگاه که حضرت سرش را از رکوع بر می داشت احدی را ندیدم که خم شود تا این که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پیشانیش را بر زمین می نهاد، سپس آنان که پشت سر او بودند به سجده می افتادند.[۶]
ابوسعید خدری در حدیث دیگری چنین می‌گوید: هر گاه رسول خدا با مردم نماز می خواند آثار خاک و غبار زمین بر پیشانی و بینی حضرت آشکارا دیده می‌شد.[۷]
ج) دسته ای از روایات بر این نکته دلالت دارند که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک به هنگام سجده فرمان می دادند، چنانکه ام سلمه همسر آن حضرت روایت می‌کند که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: رخسار خود را برای خدا به خاک بگذار.[۸]
د) در دسته ای از روایات از سجده بر لباس و پارچه نهی شده است. در روایتی وارد شده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ مردی را در کنار خود دید که عمامه او پیشانیش را پوشانده بود، آن حضرت شخصاً اقدام نمود و عمامه را از پیشانی او بالا زد.[۹]
یا در روایت دیگری چنین آمده است که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ مردی را دید که بر اطراف و کناره های عمامه خود سجده می‌کند حضرت با دست مبارک به او اشاره کرد که عمامه ات را بالا ببر و پیشانی را بر زمین بگذار.[۱۰]
بدیهی است که اگر سجده بر پارچه و فرش و مانند اینها جایز بود لزومی نداشت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ شخصاً اقدام کند یا با اشاره به نماز گزار بفهماند که پیشانی را بر زمین بگذارد. پس در واقع این دستور و رفتار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ برای آن بود که به همه بفهماند که در موقع سجده باید پیشانی بر زمین قرار بگیرد نه بر مثل پارچه و فرش و امثال اینها.
لذا خود صحابه هم این موضوع را می دانستند و درموقع سجده بر زمین یا اجزاء و مصادیق آن که خوراکی و پوشاکی هم نبودند سجده می نمودند. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نماز ظهر می‌خواندیم، مشتی سنگریزه برگرفتم و در دست نگه داشتم تا خنک شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود.[۱۱] بعد راوی می افزاید: اگر سجده بر لباسی که بر تن داشت جایز بود از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آن آسان تر بود.
ابوامیه نقل می‌کند که به من خبر رسیده است که ابوبکر صدیق بر زمین سجده می نمود یا نماز می خواند در حالیکه پیشانی اش را به سوی زمین می‌کشید تا روی زمین سجده کند.[۱۲] و عمر بن خطاب دستور داد تا کف مسجد النبی ـ صلی الله علیه و آله ـ را با ریگ فرش کنند تا نمازگزاران بر آن سجده کنند.[۱۳] حتی نقل شده است که بعضی تابعین به تبعیت از اصحاب پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در موقع مسافرت ها با خود گل خشکیده ای حمل می‌کردند تا در موقع نماز بر آن سجده کنند. ابن سعد متوفای ۲۰۹ در کتاب خود می نویسد: مسروق بن اجدع به هنگام مسافرت خشتی را با خود بر می داشت تا در کشتی بر آن سجده کند.[۱۴]
از مجموع دلایل یاد شده به روشنی معلوم می‌گردد که نه تنها روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بر تعیین سجده نمودن بر زمین و آنچه از زمین می روید، در صورتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد دلالت دارد بلکه اصل اولی در روایات اهل سنت که برگرفته از سنت و سیره رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ و صحابه آن حضرت است اتصال پیشانی بر زمین و چیزهایی است که از آن می روید و اگر هم در روایاتی سجده بر غیر آنها جایز شمرده شده است، در شرائط اضطراری و در حال عذر گرما یا سرما و امثال آنها بوده است.
منابع
[۱] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، الوفا، ج۷۹، ص۳۳۵. [۲] . بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، کتاب الصلاه، نشر داراحیاء العربی، حدیث۴۲۸. [۳] . جصاص حنفی، احکام القرآن، بیروت، ج ۳، ص ۲۰۹، باب السجود علی الوجه. [۴] .بیهقی، السنن الکبری، کتاب الصلاه، باب الصلاه علی الخمره، ج۲، ص۴۲۱. [۵] . همان، [۶] . همان. [۷] . ابی داود، سنن، حدیث ۸۹۴، به نقل کتاب مهر نماز، تالیف عطائی اصفهانی، نشر حضرت عباس ـ علیه السلام ـ، ص ۲۷. [۸] . متقی هندی، کنز العمال، نشر حلب، کتاب الصلاه، السجود و ما یتعلق به، ج ۷، حدیث ۱۹۸۰۹. [۹] . سنن بیهقی، ج ۲، ص ۱۰۵، باب الکشف عن الجبهه فی السجود. [۱۰] . همان. [۱۱] . همان، ج ۱، ص ۴۳۹، کتاب الصلاه. [۱۲] . کنز العمال، ج ۸، ص ۱۳۱. [۱۳] . ابن سعد، الطبقات، ج ۳، ص ۲۸۴. [۱۴] . طبقات ابن سعد، طبعه بیروت در احوال مسروق بن اجدع، ج۶، ص۷۹.
