نخستین مجتهدی که حق طلاق را در مواردی خاص به زن داده است (به مناسبت سالروز وفات این فقیه)

جرأت و جسارت آیت الله محمدحسین کاشف‌الغطاء در ابراز رأی فقهی‌ای که آن را مبتنی بر حجت شرعی و تأیید عقلی می‌دید، مثال زدنی است. وی نخستین مجتهدی است که حق طلاق را در مواردی خاص به زن داده است.

محمدحسین کاشف‌الغطاء از مراجع تقلید شیعه و اهل عراق است. وی از خاندان شهیر کاشف الغطاء است که اصل این خاندان به مالک اشتر نخعی بر می‌گردد. محمدحسین کاشف‌الغطاء زاده۱۲۹۴، محله عماره نجف [۱] و درگذشته۱۳۷۳ کرند (نزدیکی کرمانشاه، از روحانیان شیعه اهل عراق بود. جد او شیخ جعفر کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۲۲۸) سرشناس‌ترین و پرآوازه‌ترین فرد این خاندان است. پدرش شیخ علی کاشف‌الغطاء (متوفی ۱۳۲۰) نیز از مراجع تقلید بلندپایه عراق بود.[۲]
پانزده ساله بود که کتاب «العبقات العنبریه» را نوشت
در ده سالگی وارد حوزه علمیه نجف شد. ادبیات عرب، حساب، نجوم، فقه و اصول را فراگرفت. در کنار تحصیل علوم حوزوی، به مطالعه عمیق در ادبیات عرب پرداخت. ذوق ادبی خوبی داشت. محمدحسین از ابتدای نوجوانی به سرودن شعر و نویسندگی پرداخت. پانزده ساله بود که کتاب «العبقات العنبریه…» را درباره خاندان خود نوشت.
از اساتید وی در حوزه علمیه نجف می‌توان به مصطفی تبریزی، میرزا محمدباقر اصطهباناتی، احمد شیرازی، علی محمد نجف‌آبادی، ملا علی‌اصغر مازندرانی، رضا همدانی، میرزا محمدتقی شیرازی و علامه حسین نوری (محدث نوری) اشاره کرد.[۳] او چند دوره در درس خارج فقه و اصول سید محمدکاظم طباطبایی یزدی و آخوند خراسانی شرکت کرد[۴] تا توانست به درجه اجتهاد برسد. وی شرحی بر کتاب «العروه الوثقی» نوشته سید محمدکاظم طباطبایی یزدی نگاشت که نخستین شرحی است که بر این کتاب نوشته شده‌است. این شرح چهار جلد است.[۵]

کاشف‌الغطاء در طول سالیان دراز تدریس، شاگردان بسیاری تربیت نمود. سید محسن حکیم، محمدجواد مغنیه (نویسنده معروف) و شهید قاضی طباطبایی (امام جمعه تبریز) از جمله شاگردان اویند. تولیت مدرسه علمیه «معتمد» با پیشینه یک قرن بر عهده خاندان کاشف الغطاء بود. این مکان که زمانی رونقی چشمگیر داشت، به مرور زمان رو به خرابی نهاد، اما وی آن را بازسازی کرد.[۶] کتابخانه مدرسه کاشف‌الغطاء از کتابخانه‌های بزرگ نجف بود که کتاب‌های خطی کمیابی در آن وجود داشت. کاشف‌الغطاء هر روز به مدرسه می‌آمد و بیشتر دیدارهای سیاسی او و گفتگوهای علمی‌اش با نویسندگان و دانشمندان عراق در مدرسه صورت می‌گرفت. وی هماره در اندیشه حل مشکلات طلاب بود و با زحمات فراوان توانست برای طلاب مدرسه، معافیت تحصیلی بگیرد.[۷]

با اصرار وادار شد که رساله عملیه چاپ کند
برخی از مقلدان سید محمدکاظم طباطبایی یزدی که پس از فوت او، از کاشف‌الغطاء تقلید می‌کردند، نزدش آمدند و با اصرار از او خواستند که رساله عملیه خود را چاپ کند. «شرح تبصره المتعلمین» و «وجیزه الاحکام» نوشته اوست که در پی اصرار مقلدانش نوشته شده‌است. حاشیه بر «سفینه النجاه» نوشته برادرش، حاشیه بر «مجمع الرسائل» که حاوی فتواهای مراجع تقلید مشهور است، «مناسک حج» و… از کتب فقهی وی و «سؤال و جواب» و «زاد المقلدین» پاسخ استفتائات مقلدان اوست.[۸]
تدریس در «الازهر» بزرگترین حوزه علمیه اهل سنت جهان
از آغاز جوانی، بسیار سفر می‌کرد و همین سفرها، موجب فزونی آگاهی او از جوامع و محیط‌های متفاوت و ارتباط یافتن با شخصیت‌های دینی، سیاسی، اجتماعی و فکری و برقراری گفت و گوی انتقادی میان وی و این شخصیت‌ها و گاه ایجاد زمینه فعالیت مشترکشان گردید. وی در سفر حج با دانشمندان اهل‌سنت حجاز به گفتگو نشست و آنها را به وحدت فرا خواند. «نزهه السمر و نهزه السفر» سفرنامه حج اوست. در سوریه و لبنان، مسلمانان را با ترفندهای استعمارگران و راه‌های مبارزه با آنها آشنا کرد. با علمای شیعه و سنی سخن گفت. پرهیز از اختلاف و همکاری دانشمندان شیعه و سنی از سخنان اوست که با اندیشمندان در میان می‌گذاشت. وی در لبنان ازدواج کرد. پس از ماه‌ها اقامت در لبنان که به گفتگو با دانشمندان برجسته شیعه، سنی و مسیحی، نقد مقاله‌ها و فعالیت‌های تبلیغی و علمی‌گذشت، به مصر رفت و به تدریس در «الازهر»، بزرگترین حوزه علمیه جهان اهل سنت پرداخت. او که نفوذ مسیحیت در مصر را احساس می‌کرد، با کشیشان درباره انجیل و مسیح (ع) سخن گفت و اسلام را به آنها معرفی کرد. «التوضیح فی بیان ما هو الانجیل و من هو المسیح» نوشته اوست که جلد اول آن در سال ۱۳۳۱ در «صیدا» چاپ شد.
منادی وحدت اسلامی
کاشف‌الغطاء تفرقه را بیماری امت و وحدت را داروی این بیماری می‌داند:«دارویی که همواره اصلاح را به ارمغان آورده و می‌آورد، اتفاق و وحدت و همدردی و ترک نزاع و طرد انگیزه‌های کینه و حسد است».وی حصول و تحقق وحدت را در آن سوی الفاظ و خطبه‌ها و مقالات و عبارات و در عالم واقعیت می‌جست و معتقد بود:«وحدت و اتحاد، با لفاظی‌های میان تهی و سخنان بلیغ و رسا و… به دست نمی‌آید. ملاک اتحاد و حقیقت توحید در اینجا صفای نیت و اخلاص عمیق و جدیت و فعالیت است».
وی هفتاد سال پیش طرحی را برای تقویت اتحاد میان شیعه و سنی پیشنهاد کرد و آن برگزاری همایش‌های سالانه یا دوسالانه عقلا و علمای مسلمان از دور و نزدیک برای شناسایی متقابل و گفت و گو پیرامون مسائل اسلام بود. وی مهم‌تر از این همایش را همایش سران کشورهای اسلامی می‌دانست تا آنان دستی واحد شوند و در مقابل خطرهایی که جهان اسلام را تهدید می‌کند، از آن دفاع کنند.

من اهل سیاستم/ چنین سیاستی از واجبات است
کاشف‌الغطاء هماره در مسایل سیاسی دخالت می‌کرد. وی در پاسخ به آنانی که می‌پرسیدند چرا در سیاست دخالت می‌کند؟ می‌گفت:اگر سیاست به معنای پند، راهنمایی، نهی از فساد، نصیحت و مبارزه با استعمار است، من اهل سیاستم. آری، من تا فرق سر غرق در سیاستم. چنین سیاستی از واجبات است. پدر، پدربزرگ، جد و تمام خاندان من، بیش از سیصد سال رهبری دینی جهان اسلام را بر عهده داشتند. در زیارت جامعه، درباره ائمه معصوم آمده‌است: «انتم ساسه العباد»؛ «شما سیاستمداران مردم هستید». سیاست ما سیاست پیامبر و امامان است.
زمانی هم نامه‎ای به محمدعلی جناح، اولین نخست وزیر پاکستان می‎نویسد و هدف‌های استعماری پیمان‌های نظامی آمریکا را به او گوشزد می‎کند.[۹]فقیهی نواندیش که فراتر از زمان خود می اندیشید
او مجتهدی مجدد و نواندیش بود. گذشته از تبحر علمی، شناخت گسترده‌اش از زبان عربی و اسرار آن، وی بر بلاغت و بیان نیز تسلط داشت. جرأت و جسارت وی در ابراز رأی فقهی‌ای که آن را مبتنی بر حجت شرعی و تأیید عقلی می‌دید، مثال زدنی است. نمونه این آرای فقهی، فتوای او، بیش از هشتاد سال پیش، در باب صحت ازدواج دائم با زنان اهل کتاب است؛ در حالی که دیگر فقهای شیعه تنها ازدواج موقت را با آنان مجاز می‌دانستند و سید ابوالحسن اصفهانی در اواخر حیاتش، نظر کاشف‌الغطاء را پذیرفت.
وی نخستین مجتهدی است که حق طلاق زنی را که شوهرش به بیماری سل مبتلا شده، به خود آن زن سپرده و معتقد است، چنین زنی می‌تواند بدون جلب موافقت شوهر طلاق بگیرد؛ در حالی که طلاق، شرعاً حق مرد است. به نظر می‌رسد که کاشف‌الغطاء این حکم شرعی را با استناد به اصل عدم حرج که مستند به آیه «مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»[۱۰] استحصال و استنباط کرده‌است. براساس این قاعده اصولی، هر حکم شرعی زمانی که دشواری و سختی شدیدی را به همراه داشته باشد، اعتبارش را از دست می‌دهد. کار فقیه این است که میان حکم شرعی اولیه که انحصار حق طلاق برای مرد است و وضعیت دشوار (حرج) که اجبار زن به زندگی با شوهر مسلولش و گرفتاری او و فرزندانش به این ویروس است، توازنی دقیق بر قرار کند. کاشف‌الغطاء در این مورد حکم به مقدم بودن قاعده حرج بر قاعده اولیه به عنوان یک استثناء داده است؛ البته چنین حکمی‌به حدود شصت سال پیش مربوط است که مرض سل به آسانی و شاید جز در کشورهای پیشرفته قابل درمان نبود؛ ولی امروزه به آسانی قابل درمان است و اکنون قطعاً می‌توان بیماری ایدز را به جای آن نشاند و حکمی مشابه صادر کرد.

برخی احکام به مقتضای عقل، منطق ومستلزمات شرعی، تغییر می‌یابد
از دیگر آرای فقهی جسورانه او، حکم به مباح بودن غِنا و موسیقی غیر مبتذل است؛ به عنوان هنری ارزشمند و یکی از عناصر حیات و از موهبت‌هایی که دست‌یابی به آن برای بسیاری مردم دشوار است. ادیب و نویسنده لبنانی محمدعلی الحومانی، در نقل خاطره یکی از دیدارهای خود با کاشف‌الغطاء از وی نقل می‌کند: «غنا، چه همراه با ابزارهای طرب‌انگیز و چه بی آن باشد، تا اندازه‌ای که به سَبُکی شنونده و خروج وی از کمال نینجامد، مباح است».او این نظر فقهی را با شواهدی تثبیت می‌کند و می‌گوید: «اگر در اسلام احکامی هست که در طول زمان نباید تغییر و تبدیل یابد، احکام دیگری هم هست که به مقتضای عقل، منطق و مستلزمات شرعی، باید تغییر بیابد؛ اما بسیاری مجتهدان، سلیقه اجرای این تبدیل و تغییر را ندارند و این گونه احکام، همچنان جامد و بیگانه از هدفی می‌ماند که در شرع لحاظ شده بود».
از دیگر مسائلی که جرأت و شجاعت والای او را نشان می‌دهد، دعوت وی از زنان به سوادآموزی و خارج شدن از دایره تاریک بی‌سوادی در عین پای‌بندی به حقوق زناشویی و تربیت شایسته نسل آینده‌است. اهمیت این دعوت با ملاحظه شرایط اجتماعی و تاریخی آن دوره مشخص می‌شود. در آن دوران، در تمام کشورهای اسلامی، زن به شدیدترین وجه سرکوب می‌شد. کاشف‌الغطاء، مردان را به رعایت احترام زنان که شریک زندگی‌شان و دارای حقوقی برابر با حقوق مردان هستند، دعوت کرده‌است. وی تأکید می‌کند که خداوند عقل و کمال را به مردان منحصر نکرده و زنان را از آن محروم نداشته‌است و روایاتی که از نقصان عقل زن سخن می‌گوید، عقل تجربی را مراد کرده است؛ نه عقل غریزی فطری را و عقل تجربی از راه کثرت معاشرت، معامله و… به دست می‌آید. آیا کسی شک دارد که زن دانش آموخته و عفیف، از مرد جاهل و پست برتر است؟! همین روحیه و اندیشه باز و گشوده او موجب شد تا امیر شکیب ارسلان، در نامه‌ای به ایشان اجتهادات او را موجب تقریب میان شیعه و سنی بداند.

برخی از تالیفات مرحوم کاشف الغطا
شمار تألیف او از هشتاد کتاب و رساله فراتر می‌رود، ولی بیشتر آنها هنوز چاپ نشده‌است. برخی از مهم‌ترین تالیفات منتشر شده و منتشر نشده وی به شرح زیر است:
* کتاب الدعوه و الاسلام یا الدعوه الاسلامیه الی مذهب الامامیه
* المراجعات الریحانیه یا «النقود و الردود» یا «المطالعات و المراجعات»
* الآیات البینات فی قمع البدع و الظلالات
* التوضیح فی بیان ما هو الانجیل و من هو المسیح (به شبهات مبلغان مسیحی پاسخ گفته‌است)
* الفردوس الاعلی (مشتمل بر مجموعه‌ای از مسائل در باب علل برخی احکام شرعی و بیان فواید آنها)
* عین المیزان؛ مقتل الحسین (ع)؛ وجیزهالاحکام؛ مناسک حج(عربی)؛ مناسک حج(فارسی)
* حاشیه برالعروهالوثقی؛ حواشی بر سفینه النجاه، نوشته احمد کاشف‌الغطاء (۴ جلد)
وفات: وی در ۱۸ ذیقعده ۱۳۷۳ در سن ۷۹ سالگی در کرند(نزدیکی کرمانشاه) درگذشت و در قبرستان وادی‌السلام نجف به خاک سپرده شد.[۱۱]

منابع

۱.آوای بیداری (ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی)، فروردین ۱۳۷۲، ص ۱۲.
۲.همان، ص ۱۱، ۱۹ و ۹۴.
۳.همان، ص ۱۲، ۱۵ و ۷۹؛ جنه‎المأوی، مقدمه.
۴.آوای بیداری، ص ۷ و ۱۲.
۵.همان، ص ۳۱.
۶.ماضی النجف و حاضرها، ج ۱، ص ۱۲۸، ۱۲۹، ۱۵۲، ۱۵۳، ۱۶۳ و ۱۶۴؛ موسوعه العتبات المقدسه، جعفر خلیلی، ج ۶، ص ۱۸۲؛ آوای بیداری، ص ۳۲، ۳۳، ۳۴ و ۱۱۷.
۷.شخصیت و اندیشه‎های کاشف‎الغطاء، ص ۸.
۸.راسخون – مقالات موضوعی – زندگی نامهٔ آیت الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء رحمت الله علیه
۹.این است آیین ما، محمدحسین کاشف‎الغطاء، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ص ۸۹ و ۹۰.
۱۰.سوره حج، آیه ۷۸.
۱۱.آوای بیداری، ص ۱۵.
مقالات کنگره بین المللی کاشف الغطاء
شبستان