موعود پایگاه اینترنتی موعود
در حالی که همگی خالص برای خدا باشید و هیچ گونه همتایی برای او قائل نشوید و هرکس همتایی برای او در نظر بگیرد، گویی از آسمان سقوط کرده و پرندگان او را می ربایند و یا تندباد او را به جای دور دستی پرتاب می‌کند.
خاستگاه عید
عیدهای اسلامی از جهت «مناسبت» به سه گروه تقسیم می‌شوند:
۱ – به مناسبت «اشخاص» مانند تولد اولیای خداوند
۲ – به مناسبت «اعمال» مانند عید فطر و قربان
۳ – به خاطر «رویدادها»؛ اعم از وقایع اجتماعی و… مانند عیدغدیر، مبعث و آغاز امامت ها – که معمولاً تحت تأثیر مراسم شهادت امام قبل قرار می‌گیرد و انجام نمی‌شود – و وقایع فرعی مانند ازدواج حضرت علی علیه السلام فاطمه علیها السلام
خاستگاه عید قربان رویدادی است که برای حضرت ابراهیم علیه السلام رخ داد امّا باید دانست که مراسم قربانی در حج – که در مراحل پایانی اعمال حج. انجام می‌شود – به منزله قبولی اعمال مذکور و اثبات تسلیم بودن شخص در برابر خواست پروردگار متعال است. بر این اساس که نوعی نظیرسازی (۲) بین دو عمل حضرت ابراهیم علیه السلام و حاجی صورت می‌گیرد و مسلمانان به دلیل موفقیت در این آزمون شایستگی دریافت اجر و پاداش الهی را می‌یابند.
آری، به این خاطر است (یک سانی در نتیجه اعمال) که حاجی به مقام تسلیم شدگان می رسد و لیاقت می‌یابد مورد بشارت حق قرار گیرد. که نتیجه چنین توفیقی، عید، مبارک و فرخنده بودن چنین روزی خواهد بود و سخنان معصومان علیهم السلام به همین حقیقت اشاره دارد.
۱ – قال المعصوم علیه السلام «الاعیاد اربعه: الفطر، والاضحی، والغدیر و یوم الجمعه»؛ (۳) عیدها چهار تاست، فطر، قربان، غدیر و روز جمعه.»
۲ – قال المعصوم علیه السلام:«هل للمسلمین عید غیر الاضحی و الفطر»؛ (۴) آیا برای مسلمانان غیر از قربان و فطر عیدی هست؟»
۳ – امام صادق علیه السلام فرمود: «اذا کان یوم القیامه زفّت اربعه ایام الی اللّه عزّوجلّ کما تزفّ العروس الی خدرها؛ یوم الفطر و یوم الاضحی و یوم الجمعه و یوم الغدیر»؛ (۵) وقتی روز قیامت شود، چهار روز خود را برای خدای عزوجل مانند آرایش کردن عروس برای شوهر، می آرایند؛ روز فطر، روز اضحی (قربان)، روز جمعه و روز غدیر.»
« (برنامه حج را انجام دهید) در حالی که همگی خالص برای خدا باشید و هیچ گونه همتایی برای او قائل نشوید و هرکس همتایی برای او در نظر بگیرد، گویی از آسمان سقوط کرده و پرندگان او را می ربایند و یا تندباد او را به جای دور دستی پرتاب می‌کند.
۴ – امام سجادعلیه السلام نیز در پاسداشت این روز می فرماید: «اللّهمّ هذا یوم مبارک میمون و المسلمون فیه مجتمعون فی اقطار ارضک یشهد السّائل منهم والطّالب والرّاغب والرّاهب و انت النّاظر فی حوائجهم فاسئلک بجودک و کرمک و هو انّ ما سألتک علیک ان تصلّی علی محمّد و آله…»؛ (۶) خدایا! این روزی بابرکت و فرخنده است و مسلمانان در آن، در اطراف زمین تو اجتماع کرده‌اند و برای عبادت) و درخواست کننده (آمرزش) و طلب کننده (نعمت) و خواهنده (پاداش) و ترسنده (از عذاب) حاضر می‌شوند و تو ناظر نیازهای آنان هستی. پس به سبب بخشش و نیکی است و آسان بودن برای تو، آن چه را که از تو می خواهم، از تو درخواست می‌کنم که بر محمّد و آل محمد درود فرستی و…»
زینت عید قربان
آن گونه که گفتیم، عنصر رسیدن به مقام تسلیم و دست یافتن به مقام تقوای الهی موجب شده که بنده استحقاق پاداش یابد؛ به عبارت دیگر از لحاظ محتوایی، امری تعالی بخش موجب عید می‌شود، به همین ترتیب در مقام نکو داشت آن روز، اعمالی شایسته است که هم خوان با آن محتوا باشد و بر این اساس است که تأکید فراوانی در بیان اذکاری چون: لا اله الا اللّه، اللّه اکبر و… که همه نشان از آن محتوای والا و مقام تسلیم بنده دارند، شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله خود در این باره می فرمود: «زینوا العیدین (فطر و قربان) بالتهلیل و التکبیر و التحمید و التقدیس»؛ (۷) دو عید (فطر و قربان) را با لا اله الا الله، اللّه اکبر، الحمدللّه و سبحان اللّه زینت دهید.» همین طور کارهایی مانند: خوشبو کردن خود، رعایت پاکیزگی (۸)، شاد کردن دیگران (۹) و… در این روز نیز در همین راستا قابل تأمل است.
آمادگی ورود به عید قربان
برای انجام موفقیت آمیز اعمال روز عید، لازم است، مدّتی قبل از عید برای ورود به آن آماده شد. «شب عید» بهترین، طبیعی ترین و نزدیک ترین زمان برای این کار است. زیرا به محض آمادگی شب، به روز عید وصل می‌شود، کمترین خلل ممکن است برای از بین بردن زمینه های موفقیت در اخذ پاداش و اجر پیش آید. از این رو رسول اکرم صلی الله علیه وآله می فرمود:
«خداوند از هرچه که آفرید تعدادی را برای خود برگزید. از میان شب ها: شب های جمعه، شب نیمه شعبان، شب قدر و شب های عیدفطر و قربان را برگزید و از میان روزها: روزهای جمعه و عید را انتخاب کرد.» (۱۰)
امام علی علیه السلام نیز می فرمود:
شایسته می دانم آدمی در سال چهار شب دست از کار بکشد به عبادت مشغول باشد: شب عید فطر، شب عید اضحی، شب نیمه شعبان و شب اوّل رجب.» (۱۱)
ائمه علیهم السلام خود نیز در عمل چنین بودند و این شب را به عبادت و بندگی می‌گذراندند و از کار دست می‌کشیدند «یفرغ نفسه لیله النحر و لیله الفطر» (۱۲) رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «من احیاء لیله العید لم یمت قلبه یوم یموت القلوب؛ (۱۳) کسی که شب عید بیدار بماند، روزی که قلب ها می میرد، قلبش نمی میرد.»
اعمال ویژه ای نیز برای این شب بیان شده است که برخی از آن ها عبارتند از:
۱ – شب زنده داری
۲ – زیارت امام حسین علیه السلام
۳ – دعای یا دائم الفضل علی البریه… (۱۴)
حاجیانی که در مشعر هستند، در این شب سنگ های لازم را برای رجم شیطان در روز دهم آماده می‌کنند و با تضرّع و دعا قلب خود را آماده پذیرش رحمت الهی در روز عید می‌گردانند.
میرزا جواد ملکی تبریزی پیرامون اهمّیت این شب می نویسد: «در فضیلت و ارجمندی این شب، همین بس که روایت شده حضرت امیر در چهار شب یکسره خویش را وقف خدا می‌کرد و با هیچ چیز، حتّی چیزهای مباح و روا از خدا و یاد خدا غافل نمی‌شد.» (۱۵)
و این شب یکی از آن هاست.
روز عید قربان
برای روز عید نیز. اعمالی در نظر گرفته شده است که مسلمان را بیش از پیش در مسیر دریافت رحمت و مغفرت الهی قررا می دهد. این اعمال عبارتند از: طهارت (غسل)، نماز عید، دعاهای مخصوص مانند دعای چهل و هشت و چهل و شش صحیفه سجادیه، دعای ندبه و قربانی کردن، خواندن تکبیر و… ما به اختصار به دو مورد اشاره می‌کنیم:
۱ – نماز عید قربان
این نماز، یکی از مظاهر شکوه و بزرگی امّت اسلامی در بین ملل جهان است – در کشور ما چنان که شایسته آن است، بدان پرداخته نمی‌شود – در اهمّیت این بعدِ، نماز عید، تنها کافی است به روایت امام صادق علیه السلام بسنده کنیم که فرمود: «قیل لرسول اللّه یوم فطر او یوم اضحی لو صلّیت فی مسجدک. فقال انّی لاحبّ ان ابرز الی آفاق السّماء»؛ به رسول اللّه پیشنهاد شد کاش روز فطر یا قربان در مسجد خود نماز می خواندید! فرمود: دوست دارم که به آفاق آسمان نظر بیافکنم.» (۱۶) و روایات دیگری تأکید دارد: «لا صلاه یوم الفطر و الاضحی الّا مع امام…»؛ (۱۷) نمازی در روز فطر و اضحی نیست، مگر با امام.»
تأکید بر امام نه صرفاً به خاطر جماعت که به خاطر ارزشی و مکتبی بودن این مراسم است. مراسمی‌که دقیقاً از شئون رهبری و حکومتی است و باید به دست صالحان اقامه شود. لذا از امام باقرعلیه السلام می خوانیم که: «ما من عید للمسلمین اضحی و لافطر الّا و هو یجد فیه لآل محمّد حزن و قیل لم ذلک؟ قال: لانّهم یرون حقّهم فی ید غیرهم»؛ (۱۸)
عیدی برای مسلمان ها؛ از اضحی و فطر، نیست مگر این که برای آل محمّد غم و اندوه، تجدید می‌شود، پرسیده شد چرا این گونه است؟ فرمود: چون آل محمّد حق خود را در دست دیگران می‌بینند.»
شکوه نماز عید
اوج شکوه نماز عید با حضور امام معصوم علیه السلام را باید در نمازی دید که قرار بود به امامت امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام بر پا شود! حرکتی که هراس در دل مأمون انداخت و امام را وادار کرد نماز را اقامه نکنند. یاسر خادم وریان بن صلت می‌گویند. «وقتی امام موضوع خلافت را نپذیرفت. مأمون او را وادار به پذیرش ولایت عهدی کرد. امام سرانجام با شرایطی پذیرفت… علی ان لا آمر و لا انهی و لا اُفتی و لا أقضی ولا اولّی ولا اغیر شیئا مما هو قائم و تعفیفی من ذلک کلّه؛ به این شرط که امر و نهی نکنم، فتوا ندهم، قضاوت نکنم، ولایت ندهم، عزل نکنم و چیزی را که هست تغییر ندهم و از همه این ها مرا معاف کنی…»
مأمون نیز شرایط امام را پذیرفت. تا این که روز عید قربان فرا رسید. یاسر خادم می‌گوید: «مأمون شخصی را نزد امام فرستاد و پیام داد که سوار شود و به نماز عید حاضر شود و نماز عید و خطبه را اقامه کند.
امام از پذیرش آن امتناع کرد و موضوع شروط ولایت عهدی را یادآور شود. مأمون اظهار کرد که تنها برای اطمینان قلبی مردم و شناخت برتری تو می خواهم چنین کنی. امّا امام همچنان نمی پذیرفت تا این که مجبور شد. آن گاه فرمود:… ان لم تعفنی خرجت کما خرج رسول الله علیه السلام وامیرالمؤمنین علیه السلام؛ اگر نمی پذیری، من آن گونه خارج می‌شوم برای نماز که رسول خداصلی الله علیه وآله و امیرمؤمنان علیه السلام خارج می‌شدند…
مأمون پذیرفت و اعلام کرد هر گونه که صلاح می دانی، عمل کن. طبق دستور او مردم صبح زود درِ خانه امام اجتماع کردند. سرداران، سپاهیان، مردم از بزرگ و کوچک، زن و مرد و پیر و جوان همه در کوچه ها و معابر گرد آمدند، عدّه ای هم به ناچار به پشت بام ها رفتند. تا این که طلوع خورشید، آسمان مرو را روشن کرد. امام در این لحظه غسل کرد؛ عمامه سفیدی از پنبه بر سرگذاشت و یک سر آن را به روی سینه و سر دیگرش را در میان دو شانه‌انداخت؛ دامن به کمر زد و به همه پیروانش نیز فرمود مثل او عمل کنند. آن گاه عصای پیکان داری به دست گرفت و بیرون آمد. ما در آن لحظه پیشاپیش حضرت بودیم. او پابرهنه بود و… وقتی که حرکت کردیم، سر به سوی آسمان برداشت و چهار بار تکبیر گفت. ما گمان بردیم که آسمان و در و دیوار همه هماهنگ با او اللّه اکبر… می‌گویند. ارتشی ها و کشوریان با نظم ویژه ای صف در صف منتظر بودند تا این که امام از خانه بیرون آمد. دم در ایستاد و فرمود «اللّه اکبر، اللّه اکبر، اللّه اکبر. [اللّه اکبر] علی ما هدانا. اللّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمه الانعام و الحمدللّه علی ما ابلانا» همه جمعیت با حضرت هم نوا شدند. سراسر مرو یکپارچه به گریه، شیون و فریاد تبدیل شد. هنگامی‌که سرداران… دیدند امام با پای برهنه و لباس هایی بی آلایش حرکت می‌کند، از مرکب های خود پایین آمدند و پا برهنه، همراه امام حرکت کردند. حضرت در هر ده قدم می ایستاد و سه بار تکبیر می‌گفت و زمین و زمان با او همراهی می‌کردند.
به مأمون گزارش کردند. فضل بن ذوالریاستین گفت: ای امیرمؤمنان! اگر رضا با همین وضع به مصلی برسد، مردم مفتون و شیفته او خواهند شد. بهتر این است او را برگردانید.
مأمون نیز چنین کرد و امام کفش و لباسش را پوشید و سوار شد و برگشت.» (۱۹)
آری، این است آثار شکوه علوی در نمازهای عید: امری که مؤمنان باید بر آن حسرت بخورند و آه از نهاد خود برکشند. همان گونه که عارفان شیعی در آثار خود، این احساسات پاک ار به نمایش گذاشته‌اند. میرزا جواد ملکی تبریزی در این باره می نویسد: «سپس نماز عید را به جای آور و چه خوب است نماز را روی خاک بگذاری تا با خضوع و خاکساری بیشتری همراه باشد و پس از نماز دعاهای ویژه ای را که روایت شده بخوان. به ویژه دعای ندبه را از یاد مبر؛ دعایی که به ما می آموزد در این روزگار؛ روزگار غیبت امام زمان (عج) باید چگونه باشیم، انتظار و امیدمان به فرج و ظهور او تا چه پایه باشد و اندوه و افسوس مان از دوری و غیبت او تا چه زمان؟…» (۲۰)
۲ – قربانی
برای حاجی بعد از رمی جمره عقبه و برای مردم شهرها بعد از نماز عید، نوبت به قربانی می رسد.
با این تفاوت که این عمل برای حجاج واجب و برای مردم امری مستحب است.
ما ابتدا به موضوع قربانی از منظر قرآن کریم (حج آیات ۳۰ تا ۳۷) به صورتی گذرا اشاره می‌کنیم:
۱– دعوت به پاس داشتن برنامه های خدا
«ذلک و یعظّم حرمات اللّه فهو خیر له عند ربه»؛ « (مناسک حج) این است و هرکس برنامه های الهی را پاس دارد، برای او نزد پروردگارش بهتر است.»
۲ – خالص بودن
«حنفاء للّه غیر مشرکین به و من یشر باللّه فکانّما خرّ من السّما...»؛ « (برنامه حج را انجام دهید) در حالی که همگی خالص برای خدا باشید و هیچ گونه همتایی برای او قائل نشوید و هرکس همتایی برای او در نظر بگیرد، گویی از آسمان سقوط کرده و پرندگان او را می ربایند و یا تندباد او را به جای دور دستی پرتاب می‌کند.»
۳ – شعائر خدا
«ذلک و من یعظم شعائر اللّه فانّها من تقوی القلوب»؛ «این است (مناسک حج) و هر کس شعائر الهی را بزرگ بداند، پس آن از تقوای قلب ها است.»
۴ – نشانه تقوا
«… من یعظم شعائر الله فانّها من تقوی القلوب»؛ «هرکسی شعائر خدا را بزرگ بدارد پس آن از تقوای قلب ها است.»
۵ – دل کندن از منافع در لحظه موعود
«لکم فیها منافع الی اجل مسمّی ثمّ محلّها الی البیت العتیق»؛ «در آن حیوانات قربانی، برای شما منافعی است تا زمان معین (زمان ذبح) پس محل آن خانه قدیمی و گرامی [کعبه] است.»
۶ – فراگیر بودن امتحان با قطع علایق
«و لکم امه جعلنا منسکا لیذکروا اسم اللّه علی ما رزقهم من بهیمه الانعام»؛ «برای هر امتی قربان گاهی قرار دادیم تا نام خدا را بر چهار پایانی که به آنان روزی داده ایم، ببرند.»
۷ – تسلیم در برابر خدا
«فالهکم واحد فله اسلموا»؛ «خدای شما یکی است پس تسلیم او شوید.»
۸ – بشارت به تسلیم شوندگان
«و بشر المغبتین»؛ «متواضعان و تسلیم شوندگان را بشارت بده.»
۹ – ویژگی تسلیم شوندگان
«الّذین اذا ذکر اللّه وجلت قلوبهم والصّبرین…»؛ «کسانی که وقتی نام خدا برده شود. دل هایشان پر از خوف می‌شود و در مقابل مصیبت هایی که به آن ها می رسد، صابر هستند و نماز را به پا می دارند و از آن چه روزی شان کردیم انفاق می‌کنند.»
۱۰ – ایثار از بهترین
«والبدن جعلناها لکم من شعائر اللّه…»؛ «شترهای چاق را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم.»
۱۱ – قربانی موجب خیر و برکت:
«لک فیها خیر»؛ «برای شما در آن خیر و برکت است.»
۱۲ – آداب قربانی (با نام خدا شروع شود.)
«فاذکروا اسم اللّه صوافّ»؛ «نام خدا را ببرید در حالی که به صف ایستاده‌اند…»
۱۳ – اطعام فقیران از گوشت قربانی
«فاذا وجبت جنوبها فکلوا منها واطعموا»؛ «وقتی پهلوهایشان آرام گرفت، از گوشت آن ها بخورید و بخوارنید.»
۱۴ – فراگیر بودن اطعام
«اطعموا القانع و المعتر»؛ «مستمندان قانع و مستمندان اعتراض کننده را اطعام کنید.»
بدیهی است هر یک از چهارده عنوان فوق، خود سرفصلی برای تبیین فلسفه و آثار و آداب قربانی اشت که برای پرهیز از طولانی شدن بحث، خوانندگان محترم را به مطالعه تفاسیر ذیل آیات مذکور فرا می خوانیم و پایان مقاله حاضر را به دعای امام علی علیه السلام هنگام ذبح اختصاص می دهیم. دعایی که در آن نیز مقام تسلیم محض را نظاره گر هستیم.
آری، تمام اعمال حج، تمام اعمال مربوط به عید قربان و تمام اعمال مربوط به خصوص قربانی کردن حتّی نیت و دعای آن نیز در راستای «تسلیم محض بودن» است.
«بسم اللّه وجهت وجهی للّذی فطر السّموات والارض حنیفا مسلما و ما انا من المشرکین. ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی للّه ربّ العالمین لاشریک له و بذلک امرت و انا من المسلمین. اللّهمّ منک و لک بسم اللّه واللّه اکبر. اللّهمّ تقبل منّی؛ به نام خدا، رو به سوی او می‌کنم که آفریدگار آسمان ها و زمین است. او را یگانه و یکتا می دانم. فرمان او را گردن می نهم. برای او هیچ شریک نمی‌شناسم. همانا که نماز من و نیایش من و زندگی من و مرگ من برای خدا، پرودگار جهانیان است و شریکی ندارد و به آن امر شده ام و از تسلیم شدگان هستم. خدایا [این قربانی و همه چیز] از تو و برای تو است. به نام خدا و خدا بزرگتر است. خدایا از من بپذیر!»
منابع
۱) خواننده گرامی! در شماره ۱۲. پیرامون عید فطر مقاله ای به همین قلم ارائه شد که در آن به تقسیم بنده ها، فلسفه ها و ابعاد، آداب و… عید و نیز انواع عیدهای مذهبی و غیرمذهبی پرداختیم. از آن جا که تکرار مباحث شایسته نبود، انتظار می رود برای ارائه بحث جامع به آن مقاله مراجعه فرمایید.
۲) عیدسعید قربان عیدی است که انسان های آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمی می اندازد. قربانگاهی که درس فداکاری و جهاد در راه خدای بزرگ را به فرزندان آدم و اصفیا و اولیای خدا می دهد. امام خمینی، صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۸۷.
۳) بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۲۷۶ و ج ۸۹، ص ۲۷۶ و ج ۹۸، ص ۳۵۱.
۴) همان، ج ۲۷: ص ۱۷۲.
۵) بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۳ و اقبال الاعمال، ص ۴۶۴.
۶) صحیفه سجادیه، دعای ۴۸.
۷) کنزالعمال، ح ۲۴۰۹۴ و ۲۴۰۹۵.
۸) وسایل الشیعه، ج ۵، ص ۱۱۵، اصول کافی، ح ۷۱۴ ص ۱۷۰.
۹) بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۱۸۲.
۱۰) بحار الانوار، ج ۹۱، ص ۱۲۶.
۱۱) بحارالانوار، ج ۹۷، صص ۳۶، ۳۹، ۸۷ و ۸۴ و ج ۹۱، ص ۱۲۸.
۱۲) بحار الانوار، ج ۹۱، ص ۱۲۸.
۱۳) وسایل الشیعه، ج ۵، ص ۱۳۹.
۱۴) مفاتیح الجنان، اعمال روزه دهم ذی الحجه….
۱۵) سلوک عارفان، ص ۳۹۷.
۱۶) اصول کافی، ج ۳، ص ۴۶۰.
۱۷) بحارالانوار، ج ۹۰، ص ۳۵۴.
۱۸) اصول کافی، ج ۳، ص ۱۷۰.
۱۹) اصول کافی، ج ۱، صص ۴۸۹ و ۴۹۰.
۲۰) سلوک عارفان، ص ۴۰۰
ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان
