فرازهایی درس آموز از زندگی امام هادی عليه السلام

در این نوشتار سعی بر آن است که با طرح فرازهایی از سیره ی عملی امام هادی علیه السلام با نحوه ی رفتار آن حضرت در مسائل مختلف آشنا شویم.

فرازهایی درس آموز از زندگی امام النقی(ع)

در این نوشتار سعی بر آن است که با طرح فرازهایی از سیره ی عملی امام هادی علیه السلام با نحوه ی رفتار آن حضرت در مسائل مختلف آشنا شویم …

دهمین مهر سپهر امامت

امام هادی علیه السلام در پانزدهم ذی الحجه سال ۲۱۲ ه . ق. در روستای «صریّا» نزدیک مدینه متولّد شد. (۱)
و در سوم رجب سال ۲۵۴ ه . ق. در سن ۴۱ سالگی در شهر «سامرّا»(۲) بر اثر زهری که با دسیسه ی «معتز» (سیزدهمین خلیفه ی عباسی) توسط «معتمد عباسی» برادرزاده ی «معتز» به آن حضرت خورانده شد، به شهادت رسید. (۳)
مرقد شریف آن حضرت در خانه اش در شهر «سامرّا» واقع در عراق است. (۴)
نام آن حضرت علی، نام مادرش سمانه، کنیه اش اباالحسن و مشهورترین القابش هادی و نقی است.
وی را با لقب های نجیب، مرتضی، عالم، فقیه، امین، مؤتمن، طیّب، متوکّل و عسکری نیز می خواندند. ابوالحسن ثالث و فقیه عسکری نیز از لقب های مشهور وی بود. (۵)

فرازهای درس آموز

در این نوشتار سعی بر آن است که با طرح فرازهایی از سیره ی عملی امام هادی علیه السلام با نحوه ی رفتار آن حضرت در مسائل مختلف آشنا شویم و با تبیین بعضی از فعالیّت های آن حضرت در دوران خفقان و استبداد عباسی که راه را برای فعالیّت آشکار امام علیه السلام مخصوصا در مسائل اجتماعی بسته بودند، زیباترین نمونه ی پایداری و دفاع از دین را معرفی نماییم.
اینک فرازهایی نورانی از زندگی آن حضرت را هرچند به اختصار مرور می‌کنیم.

مبارزه با ستمگران

امام علی النّقی علیه السلام در طول امامت سی و سه ساله اش با شش خلیفه ی عباسی هم عصر بود.
۱ ـ معتصم هشتمین خلیفه ی عباسی (۲۲۰ ـ ۲۲۷ ه . ق.) حدود هفت سال.
۲ ـ واثق پسر معتصم (۲۲۷ ـ ۲۳۲ ه . ق.) حدود پنج سال.
۳ ـ متوکّل برادر واثق (۲۳۲ ـ ۲۴۷ ه . ق.) حدود پانزده سال.
۴ ـ منتصر پسر متوکل، (شش ماه).
۵ ـ مستعین پسر عموی منتصر (۲۴۷ ـ ۲۵۲ ه . ق.) حدود پنج سال.
۶ ـ معتز پسر دیگر متوکّل (۲۵۲ ـ ۲۵۴ ه . ق.) حدود دو سال. (۶)
سرانجام آن حضرت با نیرنگ معتز و به واسطه ی معتمد مسموم شد و به شهادت رسید. (۷)
موضعگیری امام هادی علیه السلام در برابر همه ی آن ها بسیار قاطع بود و هرگز هیچ کدام از آن ها را تأیید نکرد و تسلیم هیچ یک از آنان نگردید. در فرصت های مناسب با کنایه و اشاره و گاهی با صراحت آن ها را طاغوت و ظالم خواند و شیعیان را از هر گونه کمک به آن ها نهی فرمود.

دو نمونه

۱ـ متوکّل عبّاسی، پی درپی کاخ می ساخت، تا جائی که تعداد آن ها به بیست کاخ رسید، و هر کدام از آن ها نام مخصوصی داشت.
یکی از مهمترین کاخ های متوکّل به نام «عماره الجعفری» بود که دو میلیون دینار خرج آن شد. (۸)
امام هادی علیه السلام، در حالی که این کاخ را می ساختند، از کنار آن عبور کرد، به یکی از همراهان فرمود: «هذَا الطّاغِیَهُ یُقْتَلُ بِهذَا البِناءِ، قَبْلَ اَنْ یَتِمَّ، عَلی یَدِ فِرْعَوْنٍ مِنْ فَراعِنَهِ الاَْتْراک؛ (۹)
این طاغوت (اشاره به متوکّل) قبل از تکمیل این ساختمان به دست فرعونی از فراعنه ی ترک ها کشته می‌شود.»
امام هادی علیه السلام در این گفتار کوتاه، از طرفی هم متوکّل را طاغوت خواند و هم کشنده اش را که یکی از افسران ترک به تحریک پسر متوکّل بود، فرعون معرّفی نمود. و از طرف دیگر به صورت معجزه آسا از آینده خبر داد و فرمود قبل از اتمام این کاخ متوکّل خواهد مرد.
۲ ـ ابوهاشم؛ یکی از اصحاب امام هادی علیه السلام می‌گوید: «زمانی که امام هادی علیه السلام بیمار بود، به نزدش رفتم. فرمود: ,ای ابوهاشم! فردی از دوستان ما را به «حائر حسینی» بفرست تا برای (شفای) من دعا کند.،
بیرون آمدم تا فردی را پیدا کنم، به «علی بن بلال» برخوردم. موضوع را با او در میان گذاشتم و از او خواستم به «کربلا» رود و برای امام علیه السلام دعا کند.
«علی» شگفت زده شد و گفت:, به جان و دل حاضرم ولی به اعتقاد من امام هادی علیه السلام برتر از «حائر حسینی» است زیرا او در شمار صاحب حرم است و دعای آن حضرت برای خود بهتر از دعای من برای اوست.،
بازگشتم و آنچه «علی بن بلال» گفته بود، به اطّلاع امام علیه السلام رساندم.
فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله برتر از «کعبه» و «حجر الاسود» بود. با این حال به گرد «خانه» طواف می‌کرد و «حجر الاسود» را استلام می نمود. برای خدا در روی زمین بقعه هایی است که لازم است خداوند در آن بقعه ها خوانده شود. و دعای افراد در این گونه جاها مستجاب است و «حائر حسینی» از جمله ی این بقعه هاست. »(۱۰)
در روایت دیگر آمده است که:… امام فرمود: «با مال من گروهی را به «حائر حسینی» بفرستید (تا برای شفای من دعا کنند)…. »(۱۱)
آیا این اقدام امام هادی علیه السلام صرفا یک مسأله ی شخصی و فردی بود؟ شاید استنباط یاران امام علیه السلام مثل «ابو هاشم» و «علی بن بلال» در همین حدّ بوده است و همین امر موجب تحیّر و شگفتی و در نهایت پرسش آنان از حکمت و فلسفه ی این اقدام شده است. در صورتی که امام علیه السلام با این عمل به دیگران آموخت که «حائر حسینی» دری از درهای رحمت الهی و کعبه ی عشق و اخلاص و ایثار و اسطوره ی پایداری و مقاومت برای شکستن بت های زر و زور و تزویر بوده، احیای آن به اهتزاز در آوردن پرچم حق و عدالت و آزادی برفراز قلّه ی انسانیّت است.
به نظر می آید این حرکت امام علیه السلام پیش از آن که یک حرکت فردی باشد، یک حرکت اعتقادی، سیاسی و مبارزاتی بود.

در شرایطی که حکمرانان عبّاسی به ویژه متوکّل از «حائر حسینی» به عنوان پایگاهی خطرناک برای ادامه ی حکومت ستمگرانه شان یای می‌کردند، متوکّل آن جنایت بی سابقه را نسبت به «حائر حسینی» مرتکب شد و اطراف آن را خراب کرد و شخم زد و در پی نابودی آن قدم بر می داشت، امام هادی علیه السلام به این حرکت لازم دست زد، و در پوششی حکیمانه، در برابر تلاش های مذبوحانه ی دشمن موضع گرفت و افکار را به سوی خاطره انگیزترین، ستم سوزترین و الهام بخش ترین پایگاه امامت؛ یعنی، کربلا جلب نمود.

جهاد فرهنگی

یکی از کارهای مهمّ امام هادی علیه السلام همچون امامان معصوم دیگر علیهم السلام حفظ خط فکری و فرهنگی تشیّع و جلوگیری از القاءات مخالفان بود. و این کار نیاز به تشکیل حوزه ی علمیّه و تدریس فقه و عقائد و اصول و تربیت شاگردان برجسته و فعّال داشت.
در عصر امام باقر وامام صادق علیهماالسلام به طور عمیق و گسترده به تقویت حوزه های تحصیل و دانش پرداخته شد. سپس امامان دیگر حتّی در شرائط بسیار سخت به نحوی آن را دنبال کردند.
امام هادی علیه السلام نیز در این راستا، قدم های بزرگی برداشت و شاگردان برجسته ای چون، عبدالعظیم حسنی، خیران الخادم، ابن سکّیت اهوازی، ابوهاشم جعفری، حسین بن محمد مدائنی، جعفر بن سهیل، اسماعیل بن مهران و… تربیت کرد. شاگردان برجسته ی پدر و جدّش را دور خود جمع کرد و حوزه ی علمیه ی فعّال و پر تلاشی در مدینه به وجود آورد. (۱۲)
بعضی تعداد شاگردان امام هادی علیه السلام را ۱۷۸ نفر و شیخ طوسی رحمه الله ۱۸۵ نفر ذکر کرده است. (۱۳)
امام علی النّقی علیه السلام در تحکیم و استواری فقه و عقاید و فرهنگ تشیّع، همّتی عالی و تلاشی وسیع نمود. به سؤالات امثال یحیی بن اکثم (عالم و فاضل بزرگ اهل تسنّن) پاسخ داد و در این راستا کتاب ها و رساله هایی نوشت:

۱ـ رساله ای در ردّ جبر وتفویض.
۲ ـ رساله ای در اثبات عدل والمنزله بین المنزلتین.
۳ ـ رساله ای در جواب به پرسش های یحیی بن اکثم.
۴ ـ رساله ای در احکام دین
۵ ـ تفسیر صحّه الخلقه (تبیین تندرستی)
۶ ـ تبیین مسائل فقهی و پاسخ به سؤالاتی در این زمینه که به طور پراکنده در کتب فقه و حدیث شیعه ثبت گردیده است. و مجموعه ای از نامه ها که در کتاب «مکاتبات الرّجال عن العسکریین علیهماالسلام جمع آوری گردیده است. (۱۴)

تجلیل از علما

امام علی النّقی علیه السلام نسبت به علما و پژوهشگران راستین احترام خاصّی قائل بود و دوستانش را به احترام از آن ها ترغیب می نمود. آن ها را به عنوان برترین انسان ها بر می‌شمرد و می فرمود:

«لَوْلا مَنْ یَبْقی بَعْدَ غَیْبَهِ قائمکُمْ مِنَ الْعُلَماءِ الدّاعینَ اِلَیْهِ، والدّالّینَ عَلَیْهِ، وَالذّابّینَ عَنْ دینِهِ بِحُجَجِ اللّهِ والْمُنْقِذینَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّهِ مِنْ شُبّاکِ اِبْلیس وَ مَرَدتِهِ، وَ مِنْ فِخاخِ النّواصِبِ، لَما بَقِیَ احَدا اِلاّ ارْتَدَّ عَنْ دینِ اللّهِ وَلکِنَّهُمُ الّذینَ یمْسِکُونَ اَزِمّه قُلُوبِ ضُعَفاءِ الشّیعه، کما یُمْسِکَ صاحِبُ السَّفینَهِ سُکّانَها اُولئِک هُمُ الأْفْضَلُونَ عِنْداللّهِ؛ (۱۵)

اگر بعد از غیبت قائم شما، دانشمندانی در صحنه نباشند که مردم را به سوی قائم ـ عجّل اللّه تعالی فرجه ـ فرا خوانند، و بر او دلالت و راهنمایی کنند و با حجت های الهی از حریم دین او دفاع نمایند و بندگان ضعیف خدا را از القائات شیطان و هواداران او و ترفندها [و دام های [ناصبی ها نجات دهند، احدی باقی نخواهد ماند مگر این که از دین خدا مرتد شود. ولی همین دانشمندان زمام قلوب ضعفاء شیعه را [که از نظر عقیده و اندیشه ضعیف هستند [به دست گرفته [و آن ها را از غرق شدن در غرقاب گمراهی نجات می‌بخشند [چنان که کشتیبان، سکان کشتی را به دست می‌گیرد. این دانشمندان در پیشگاه خدا برترین انسان ها هستند. »

همنشینی با اهل باطل ممنوع!

یکی از شاگردان و اصحاب برجسته ی امام هادی علیه السلام ابو هاشم جعفری است. روزی امام علیه السلام او را دید و به او فرمود: «چرا تو را همنشین عبدالرّحمان ابن یعقوب می‌بینم؟
ابوهاشم گفت:, عبدالرّحمان، دایی من است.،
امام علیه السلام : ,عبدالرّحمان درباره ی خدا، سخن نادرست می‌گوید، و ذات پاک خدا را به صورت جسم، و دارای نشانه های جسم، توصیف می‌کند، یا با او همنشین شو و ما را واگذار و یا با ما باش و او را واگذار.،
ابو هاشم گفت:, او هرچه می خواهد بگوید، وقتی که من عقیده به گفتارش نداشته باشم، نسبت به من چه زیانی دارد؟،
امام علیه السلام :, آیا نمی ترسی که عذابی بر او فرود آید، تو را نیز فرا گیرد؟. آیا داستان آن شخصی را که خود از یاران موسی علیه السلام بود و پدرش از اصحاب فرعون بود، نشنیده ای؟ آن جا که وقتی لشگر فرعون (در تعقیب سپاه موسی علیه السلام به کنار دریا آمد، آن پسر، از لشگر موسی علیه السلام جدا شد و نزد پدر رفت تا با نصیحت کردن پدر، او را از فرعونیان جدا کند و به سوی موسی علیه السلام بیاورد. هنگامی‌که با پدرش ستیز می‌کرد و او را به راه هدایت دعوت می نمود، با هم کنار دریا آمدند ناگهان عذاب الهی فرا رسید و لشگر فرعون غرق شدند. آن پدر و پسر نیز که در کنار لشگر فرعون بودند غرق شدند. از حضرت موسی علیه السلام سؤال کردند که پدر مستحقّ عذاب بود پسر چرا؟ موسی علیه السلام فرمود:
«,هُوَ فی رَحْمَهِ اللّهِ وَلکِنَّ النَّقِمَهُ إذا نَزَلَتْ لم یَکُنْ لَها عَمَّنْ قارَبَ الْمُذْنِبَ دِفاعٌ؛ ، آن پسر در رحمت خدا بود، ولی وقتی که عذاب فرا رسید، از آن که نزدیک گناهکار است نمی توان دفع کرد. » (۱۶)

دلجویی و دعا برای دوستان

یکی از شیعیان آن حضرت به نام ابوموسی می‌گوید: «روزی به محضر امام هادی علیه السلام رفتم و عرض کردم: ای آقای من! این شخص (متوکّل عباسی) فقط از این جهت که اطّلاع یافته من از دوستان و شیعیان شما هستم، مرا طرد کرده و شهریّه ی مرا قطع نموده و خاطر مرا رنجانده است. اگر شما در این مورد ترحّم و تفضّل فرمائید و سفارشی کنید، او سخن شما را می پذیرد. شایسته است لطف کنید و با درخواست از متوکّل کار مرا سامان بخشید.
امام فرمود:, ناراحت نباش. به خواست خدا کارت سامان می‌یابد.، ابوموسی می‌گوید: آن روز شب شد، در همان شب، چند نفر از فرستاده های متوکّل به درِ خانه ام آمدند و مرا طلبیدند، از خانه بیرون آمدم. دیدم فتح بن خاقان (وزیر متوکّل) در کنار در ایستاده است، به من گفت: چه شده که این مرد (متوکّل) مرا امشب به زحمت انداخته و برای احضار تو، مرا به این جا فرستاده است؟
ابو موسی می‌گوید: (همراه فتح بن خاقان) به خانه متوکّل روانه شدم، دیدم بر مسند خود نشسته، تا مرا دید، رو به من کرد و گفت:, ای موسی! ما از تو غافل شدیم. و تو هم ما را از یاد بردی، تو چه طلبی از ما داری؟،
گفتم:, صله ی فلانی و فلان شهریّه و فلان مبلغ و….،
متوکّل دستور داد دو برابر همه ی این مطالبات را به من دادند، تعجّب کردم، به فتح بن خاقان گفتم:, آیا امام هادی علیه السلام به این جا آمد؟، گفت:, نه….،
ابو موسی می‌گوید: بعد از این ماجرا به محضر امام هادی علیه السلام رفتم، آن حضرت تا چهره ی مرا دید فرمود:, از چهره ات پیدا است که راضی و شادمان هستی.،
عرض کردم: آری ای آقای من! به برکت الطاف وعنایات شما.
ولی به من گفتند که شما نزد متوکّل نرفته ای و از او درخواست و سفارشی در مورد من ننموده ای.
امام هادی علیه السلام فرمود:, خداوند متعال می داند که ما در نیازها جز به ذات پاکش به هیچ کس پناه نمی‌بریم و در گرفتاری ها تنها به خدا توکّل می‌کنیم، هرگاه از درگاه او درخواستی کنیم، اجابت می‌کند. می ترسیم از این که به غیر او متوجّه شویم، خداوند توجّه و عنایتش را از ما برگرداند.،
عرض کردم:, فتح بن خاقان از من خواست تا از شما تقاضا کنم برایش دعا کنی.،
امام هادی علیه السلام فرمود:, فتح در ظاهر با ما دوستی می‌کند ولی در باطن از ما دوری می نماید. استجابت دعا در مورد کسی رخ می دهد که شایستگی آن را داشته باشد…. » (۱۷)
یونس نقّاش یکی از شیعیان و دوستان امام هادی علیه السلام بود. روزی لرزان و پریشان نزد امام هادی علیه السلام آمد و گفت: «ای آقای من! در مورد خانواده ام به شما سفارش می‌کنم از آن ها سرپرستی کنید.
امام علیه السلام فرمود:, چه شده؟،
یونس:, آماده مرگ شده ام.،
امام هادی علیه السلام در حالی که خنده بر لب داشت فرمود:, چرا ای یونس؟،
یونس:, موسی بن بغا (سرلشگر متوکّل) نگین گران قیمتی را به من داده تا روی آن نقّاشی کنم، نگین در دستم شکست و دو نیمه شد، فردا وقت برگرداندن آن است، اگر موسی ببیند، این نگین گران قیمت را شکسته ام، یا دستور می دهد، هزار تازیانه به من بزنند، یا مرا می‌کشد، امام هادی علیه السلام فرمود:, به خانه ات برو، تا فردا هیچ حادثه ای جز خیر پدید نمی آید.،
یونس که بسیار مضطرب بود به خانه اش بازگشت و آن شب را با هزار زحمت و رنج به سر آورد. صبح زود با پریشانی و نگرانی شدید دوباره به محضر امام هادی علیه السلام آمد و عرض کرد: ,فرستاده ی موسی آمده و نگین را از من می طلبد، چه کنم؟،
حضرت فرمود:, برو به خانه ی موسی، جز خیر چیزی نخواهی دید.،
یونس:, ای آقای من! به موسی چه بگویم؟،
امام هادی علیه السلام در حالی که خنده بر لب داشت فرمود:, نزد موسی برو و آنچه را گفت، بشنو و آن جز خیر نمی‌باشد.،
یونس به خانه ی موسی رفت. پس از آن شادمان و خندان نزد امام هادی علیه السلام بازگشت، و به امام علیه السلام عرض کرد: ای آقای من! نزد موسی رفتم، به من گفت:, دختران کوچکم در مورد این نگین با هم دعوا دارند، این نگین را دو نیمه کن که به هر کدام از دو دخترم، یکی از آن ها برسد، اگر چنین کنی تو را از مال دنیا بی نیاز می سازم.،
امام هادی علیه السلام از این که یکی از شیعیان با الطاف خفیّه ی الهی نجات یافت، حمد و سپاس الهی گفت و عرض کرد:
,«اَللّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ اِذْ جَعَلْتَنا مِمَّنْ یَحْمَدُکَ حَقّا؛ ، خدایا! حمد و سپاس مخصوص تو است که ما را به گونه ای قرار دادی که به حقّ تو را بستاییم. » (۱۸)
مردی وحشت زده و لرزان بر امام هادی علیه السلام وارد شد و گفت:
,«فرزندم به جرم دوستی شما دستگیر شده و همین امشت او را می‌کشند.، امام علیه السلام فرمود:, چه می خواهی؟، گفت:, آنچه پدر و مادر نسبت به فرزندشان آرزو دارند.، امام علیه السلام با خونسردی فرمود:, بیمناک مباش! فرزندت فردا خواهد آمد…، با دعای امام علیه السلام و امدادهای الهی، روز بعد فرزندش آزاد شد و نزد پدر بازگشت. » (۱۹)

کار و تلاش جسمانی

علی بن حمزه می‌گوید: «ابوالحسن (امام هادی) علیه السلام را دیدم که در زمین خود مشغول کار و کوشش است، به طوری که قدم های مبارکش غرق در عرق شده است، عرض کردم:
, فدایت شوم! مردان کجا هستند که به جای شما کار کنند و نگذارند شما زحمت بکشید؟،
امام هادی علیه السلام فرمود:, ای علی! آن کس که بهتر از من و پدرم بود در زمین خود کار کرد.،
عرض کردم:, آن چه شخصی بود؟،
فرمود:, رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علی علیه السلام و همه ی پدرانم با دست خود کار می‌کردند. کار کردن شیوه ی پیامبران و رسولان و انسان های شایسته است. »، (۲۰)

در بستر شهادت

امام هادی علیه السلام در روزهای آخر عمر شریف بیمار و در بستر شهادت آرمیده بود، یکی از دوستان به نام ابو دُعامه برای عیادت از حضرت به محضرش آمد، پس از احوالپرسی برخاست تا مراجعت کند، امام هادی علیه السلام به او فرمود: «ای ابو دعامه! حقّ تو بر من واجب شد، می خواهی حدیثی برای تو نقل کنم که شاد و خوشحال شوی؟
عرض کرد:, خیلی دوست دارم و به آن نیازمندم.،
امام هادی علیه السلام فرمود: حدیث کرد مرا پدرم محمد بن علی، از پدرش علی بن موسی، از پدرش موسی بن جعفر، از پدرش جعفر بن محمد، از پدرش محمد بن علی، از پدرش علی بن الحسین، از پدرش حسین بن علی، از پدرش علی بن ابیطالب، از رسول خدا صلی اللّه علیه و علیهم اجمعین.

پس به من فرمود:,بنویس.،
گفتم:, چه بنویسم؟،
فرمود:, بنویس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
,بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: اَلایمانُ ماوَقّرَتْهُ الْقُلُوبُ و صَدَّ قَتْهُ الأْعْمالُ، وَالإْسْلامُ مَا جَری بِهِ اللِّسانُ وَ حَلَّتْ بِهِ الْمُناکِحَهُ؛ ، ایمان آن است که دل ها آن را با کمال احترام بپذیرد و رفتارها آن را تصدیق نماید، ولی اسلام آن است که زبان به آن حرکت کند و ازدواج به وسیله ی آن حلال شود.
ابو دُعامه می‌گوید، به امام عرض کردم: ,نمی دانم کدام یک از این دو بهتر است: سلسله ی سند حدیث (که همه، از معصومین علیه السلام هستند) یا خود حدیث؟،
امام هادی علیه السلام فرمود:, این حدیث در صحیفه ای است به خط امیرمؤمنان علی علیه السلام و املای رسول خدا صلی الله علیه و آله که به هر یک از امامان علیهم السلام به ارث رسیده است. »، (۲۱)

منابع :

۱)- الارشاد، شیخ مفید، با ترجمه ی رسولی محلاّتی، ج ۲، ص ۲۸۵، و در المناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۸۲ آمده است که: «صریّا» قریه ای است در ۳ میلی مدینه که حضرت امام موسی بن جعفر علیهماالسلام احداث نمود.
۲)- جلاء العیون، محمد باقر مجلسی، صص ۵۶۸ ـ ۵۶۹.
۳)- المناقب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۰۱.
۴)- کشف الغمّه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج ۳، ص ۱۶۸.
۵)- المناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۰۱.
۶)- تتّمه المنتهی، محدث قمی، ص ۲۷۹ تا ۳۴۰.
۷)- المناقب، ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۰۱.
۸)- زندگانی امام هادی علیه السلام، باقر شریف قرشی، ص ۳۵۰، از معجم البلدان، ج ۲، ص ۱۴۳.
۹)- سیره ی چهارده معصوم علیهم السلام، محمد محمّدی اشتهاردی، ص ۸۵۴ از دلائل الامامه طبری، ص ۲۱۹.
۱۰)- کامل الزیارات، باب ۹، ص ۲۷۴.
۱۱)- همان، ص ۲۷۳.
۱۲)- ر. ک. به تحلیلی از تاریخ دوران دهمین خورشید امامت امام هادی علیه السلام، مرکز تحقیقات سپاه، صص ۱۱۶ ـ ۱۱۷.
۱۳)- اعیان الشیعه، سید محسن امین طبع قدیم بیروت، ج ۴، ص ۱۸۰.
۱۴)- اعیان الشیعه، سید محسن امین، طبع قدیم و بیروت، ج ۴، ص ۱۸۰ و تحف العقول، با ترجمه محلاتی، از ص ۴۸۱ تا ۵۱۶.
۱۵)- احتجاج، طبرسی، ج ۲، ص ۲۶۰.
۱۶)- سیره ی چهارده معصوم علیهم السلام، محمد محمّدی إشتهاردی، ص ۸۸۴.
۱۷)- بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۵۰، صص ۱۲۷، ۱۲۸.
۱۸)- همان، صص ۱۲۶ ـ ۱۲۵.
۱۹)- المناقب، ابن شهرآشوب، ج ۴، صص ۶۱۶ ـ ۶۱۷.
۲۰)- زندگانی امام علی الهادی علیه السلام، باقر شریف قرشی، صص ۴۴ ـ ۴۵.
۲۱)- مروج الذّهب، المسعودی، طبع بیروت دارالفکر، ج ۴، ص ۱۷۱.

ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان