حماسه ی تاریخی عاشورا و آمار و ارقام

مسئله آمار و ارقام در این نهضت جاویدان، حماسی و با شکوه، از مسائلی است که ابهامات و سؤالات فراوانی پیرامون آن مطرح است. گرچه در این موضوع مورّخان اسلامی آراء و دیدگاه های متفاوتی دارند و در بعضی یا بیشتر موارد به درستی نمی توان، نظر قاطعی ابراز کرد!. در این تحقیق و مقاله ی کوتاه، سعی شده است تا حد توان، اقوال مورّخان جمع آوری، بررسی و گوشه هایی از این تاریخ پر شکوه و سرنوشت ساز برای علاقه مندان روشن شود.

اشاره:
حضرت امام حسین (ع)، فرزند امام علیّ بن ابی طالب (ع) و زاده حضرت فاطمه زهراء (س) در سوّم (پنجم) ماه شعبان المعظم سال چهارم هجری در مدینه منوّره دیده به جهان گشود. آن حضرت، شش سال و چند ماه از آغازین عمر شریف خود را در زمان جدّ بزرگوارش، خاتم و اشرف پیامبران الهی، حضرت محمّد بن عبدالله (صلّی الله علیه وآله) گذراند. مدت سی سال در کنار پدرش، پیشوای اول مسلمانان و شیعیان حضرت امام علیّ (ع) سپری کرد. ایشان به مدت ده سال به عنوان یار وفادار و پشتیبان قوی برادرش، حضرت امام حسن مجتبی (ع) گذراند. آغاز دوران امامت امام حسین (ع) با ادامه حکومت نامشروع و غاصبانه بنی امیّه (معاویۀ بن ابی سفیان و یزید بن معاویه) هم زمان بود. در این دوره، حضرت با پای بندی به مفاد صلح تحمیلی بر برادرشان، امام حسن (ع) شاهد ظلم و ستم امویان بودند تا این که مرگ معاویه فرا رسید. با درخواست یزید بن معاویه مبنی بر بیعت، امام حسین (ع) به مخالفت برخاست و نهضت تاریخی و حماسی عاشورا آغاز شد. پس از پنج ماه نهضت آزادی خواهانه و بیدار گرایانه حسینی (ع) در روز دهم محرم سال شصت و یک هجری در سرزمین کربلا، با فداکاری بی نظیر خود و تعداد زیادی از یارانش به شهادت رسید. این واقعه بزرگ و عبرت آموز، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام و تشیّع می‌باشد که تاکنون از سوی نویسندگان، علماء و محقّقان اسلامی و غیر اسلامی، پیرامون اهداف، نتایج و دستاوردهای آن بحث های زیادی صورت گرفته و کتاب ها، مقالات و سخن رانی های فراوان و متعددی انجام، ایراد و چاپ و منتشر شده است. (۱)
مسئله آمار و ارقام در این نهضت جاویدان، حماسی و با شکوه، از مسائلی است که ابهامات و سؤالات فراوانی پیرامون آن مطرح است. گرچه در این موضوع مورّخان اسلامی آراء و دیدگاه های متفاوتی دارند و در بعضی یا بیشتر موارد به درستی نمی توان، نظر قاطعی ابراز کرد!. در این تحقیق و مقاله ی کوتاه، سعی شده است تا حد توان، اقوال مورّخان جمع آوری، بررسی و گوشه هایی از این تاریخ پر شکوه و سرنوشت ساز برای علاقه مندان روشن شود.
۱- تعداد یاران حضرت امام حسین (ع) هنگام خروج از مدینه
مرحوم شیخ مفید (م ۴۱۳ هـ) می نویسد: « فخرج الحسین (ع) فی لیلۀ الأحد لیومین بقیا من رجب سنۀ ستیّن متوجّهاً نحو مکۀ و معه بنوه و بنو اخیه و اخوته و جُلّ اهل بیته الاّ محمّد بن الحنفیۀ…». (۲) یعنی؛ حضرت سیّد الشهداء علیه السلام در شب یک شنبه (دو روز مانده از ماه رجب) در حالی که همراه ایشان فرزندان خودش، فرزندان برادرش، برادرانش و تمامی اهل بیتش (غیر از محمد بن حنفیه)، به سوی مکّه حرکت کرد.
خوارزمی (م ۵۶۸ هـ) می‌گوید: « وخرج الحسین (ع) فی جوف اللیل یرید مکۀ فی جمیع اهل بیته…». (۳) یعنی؛ امام حسین (ع) در تاریکی شب به همراه تمامی اهل بیتش حرکت کرد….
تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل، عباراتی روشن تر از آنجه که ذکر شد، ندارند و اکثر با اجمال و ابهام، تعداد یاران و همراهان حضرت را ذکر کرده‌اند.
علامه سید محسن امین عاملی (ره)، همین مضامین را با اندکی اختلاف ذکر کرده است. (۴)
به هر حال آنچه که به طور قطع می توان گفت، این است که امام حسین (ع) را برادران، خواهران، فرزندان برادرش و تعدادی از اصحاب همراهی کردند، ولی نمی توان یک یک آن ها را (غیر از مواردی که اسامی آن ها ذکر شده و یا در روز عاشورا به شهادت رسیدند) به طور دقیق مشخص کرد.

۲ ـ تعداد نامه های نوشته شده توسط کوفیان به امام حسین(ع)
بعد از مرگ معاویه بن ابی سفیان، شیعیان کوفه از بیعت با فرزند او (یزید) امتناع کردند و وقتی خبر دار شدند امام حسین (ع) نیز از مدینه خارج شده‌اند، شروع به نگاشتن نامه به ایشان کردند و در آن نامه ها، از امام (ع) خواستند تا به کوفه سفر کند و اعلام کردند که حاضرند در رکاب امام حسین (ع) علیه یزید و دستگاه جبّار و ستمگر اموی مبارزه کنند!.
شیخ مفید(ره) می نویسد: «… وانفذوا قیس بن مُسهِر الصیداوی وعبدالله وعبدالرحمان (ابنا شدّاد الأرحبی) و عمارۀ بن عبداللّه السلونی الی الحسین (ع) و معهم نحو مئۀ و خمسین صحیفۀ من الرجل والإثنین والأربعۀ ثم لبثوا…». (۵) یعنی؛ کوفیان، قیس بن مسهر، عبدالله و عبدالرحمان (فرزندان شداد) و عماره را به سوی امام حسین (ع) روانه ساختند، در حالی که با آن ها، حدود یک صد و یا پنجاه نامه از طرف یک، یا دو و یا چهار نفر بود ….
وی در ادامه می افزاید، در نوبت های بعدی نیز هانی بن عروه و… نامه هایی نوشتند تا اینکه تعداد آن ها خیلی زیاد شد و امام حسین (ع) وقتی انبوه نامه ها را مشاهده کردند، تصمیم به فرستاندن نماینده خود مسلم بن عقیل (ع) به سوی کوفه برای به دست آوردن واقعیت نگارش نامه ها و وفاداری کوفیان و اتمام حجّت بر آن ها، گرفتند.
سید ابن طاووس (م ۶۶۴ هـ) می‌گوید: « فورد علیه فی یومٍ واحدٍ، ستّ مئۀ کتابٍ و تواترت الکتب حتی إجتمع عنده فی نُوب متفرقۀ، إثنا عشر الف کتاب». (۶) یعنی؛ در یک روز، شش صد، نامه به دست حضرت رسید و آن قدر، نامه ها زیاد شد تا اینکه در چند نوبت، ۱۲ هزار شد.
ابن سعد می‌گوید: «مسلم بن عقیل در نامه ای که به امام حسین (ع) نگاشت، خبر از بیعت دوازده هزار نفر داد و فرستادگان اهل کوفه نزد حضرت رسیدند و دیوانی را آوردند که اسامی صد هزار نفر، در آن بود». (۷)
در هر حال، تعداد نامه ها، بسیار زیاد بوده است. اگر چه مقدار دقیق آن ها را به دلیل اختلاف روایات تاریخی، نمی توان مشخص کرد؟!.

۳ ـ تعداد بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل (ع)
مورخان در این مورد، اقوال مختلفی دارند که به نمونه هایی از آنها اشاره می‌شود:
ابن عساکر (م ۵۷۱ هـ) می نویسد: « وکان یسیر الحسین [ع] من مکۀ الی العراق بعد ان بایع له من اهل الکوفۀ اثنا عشر الفاً علی ید مسلم». (۸) یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) بعد از اینکه خیر بیعت کردن دوازده هزار نفر با نماینده خودشان در کوفه (جناب مسلم) را شنیدند، به سوی عراق حرکت کردند.
شیخ مفید (ره) می‌گوید: « حتّی بایعه (مسلم) ثمانیۀ عشر الفاً فکتب الی الحسین (ع) یخبره ببیعۀ ثمانیۀ عشر الفاً و یأمره بالقدوم…». (۹) یعنی؛ هیجده هزار نفر با مسلم (ع) بیعت کردند و ایشان به امام (ع) خبر داد و خواست که به عراق سفر کند….
ابن قتیبه دینوری (م ۲۶۷هـ) می‌گوید: « و بایع له مسلم بن عقیل، أکثر من ثلاثین الفاً من أهل الکوفۀ». (۱۰) یعنی؛ بالغ بر سی هزار نفر از اهل کوفه با حضرت مسلم بیعت کردند.
این ها، نمونه هایی از اقوال تاریخ نویسان اسلامی و صاحبان مقاتل بود که به نظر می رسد، مردم کوفه و شیعیان به خاطر علاقه ای که به خاندان پیامبر(ص) داشتند با نماینده ایشان بیعت کردند. از طرف دیگر، تعدادی از شیعیان، احتمال این را نمی دادند که حضرت امام حسین (ع) در قیام خودشان با شکست (ظاهری) مواجه شوند و به شهادت برسند!.

۴ . تعداد یاران حضرت (ع) هنگام خروج از مکه
مورخان اسلامی در باره این موضوع، عبارات کلی و مبهمی دارند که بعضی از آن ها به شرح زیر است:
شیخ مفید (ره) می نویسد: « و کان قد اجتمع الیه (ع) مدّۀ مقامه بمکۀ، نفرٌ من أهل الحجاز و نفرٌ من أهل البصرۀ، انضافوا الی أهل بیته و موالیه … فخرج (ع) مبادراً بأهله و ولده و من انضّم الیه من شیعته و لم یکن خبر مسلم قد بلغه…». (۱۱) یعنی؛ امام حسین(ع) در مدت اقامتشان در مکه پذیرای عده ای از اهل حجاز و بصره شدند که آن ها به اهل بیت و دوست داران ایشان اضافه شدند… و حضرت با تمامی آن ها، قبل از اینکه خبر کشته شدن حضرت مسلم (ع) را دریافت کند، به سوی کربلا حرکت کرد.
ابن سعد (کاتب واقدی) می‌گوید: « و بعث الحسین [ع] إلی المدینۀ، فقدم علیه مًن خَفّ (حَفّ) معه من بنی عبدالمطّلب و هم تسعۀ عشر رجلاً و نساءٌ او صبیانٌ من اخواته و بناته و نسائهم، فخرج متوجّهاً الی العراق فی أهل بیته و ستیّن شیخاً من أهل الکوفۀ». (۱۲) یعنی؛ حضرت امام حسین (ع) را، جماعتی از همراهان او از فرزندان عبدالمطّلب که نوزده مرد بودند و زنان و کودکان از خواهران و دختران و زنانشان او را همراهی کردند و امام (ع) با آن ها و شصت تن پیرمرد از کوفیان به طرف عراق (کوفه وکربلا) حرکت نمود.
ابن اعثم کوفی می نویسد: « و خرج الحسین [ع] من مکۀ، یوم الثلاثاء -یوم الترویۀ- لثمان مضین من ذی الحجۀ و معه إثنان و ثمانون رجلاً من شیعته و أهل بیته…». (۱۳) یعنی؛ امام (ع) در روز ترویه (هشتم ذی الحجّه) به همراه هشتاد و دو تن از شیعیان و اهل بیت خودشان به سوی عراق حرکت فرمود.
علامه مجلسی (م۱۱۱۱هـ) در روایتی که از امام صادق (ع) نقل کرده می نویسد: « سئل الصادق(ع) عن مقتل الحسین (ع) قال: حدثنی ابی عن ابیه علیهما السلام قال: فانتبه الحسین (ع) من نومه، عند قبر النبیّ (ص) باکیاً فأتی أهل بیته فأخبرهم بالرؤیا و ودّعهم و حمل أخواته علی المحامل و بناته و ابن أخیه، القاسم بن الحسن بن علیّ (ع) ثم صار فی أحد و عشرین رجلاً من اصحابه و أهل بیته منهم ابوبکر بن علیّ و محمّد بن علیّ و عثمان بن علیّ و العباس بن علیّ و عبدالله بن مسلم بن عقیل و علیّ بن الحسین الأکبر وعلیّ بن الحسین الأصغر…».(۱۴) یعنی؛ امام صادق (ع) [در جواب سؤالی که راجع به امام حسین (ع) از ایشان شد] فرمودند: حضرت سیّد الشهداء [در کنار قبر مطهّر جدّشان پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)] از خواب بیدار شدند در حالی که گریه می‌کردند و آنگاه نزد خانواده و اهل بیتشان آمدند و خوابی را که دیده بودند برای آن ها تعریف کردند. سپس خواهران، دختران و فرزند برادرشان یعنی قاسم را سوار بر مرکب ها کردند و به همراه بیست و یک تن از اصحاب و خویشان خود که از جمله آن ها: ابوبکر، محمد، عثمان و عباس از فرزندان [امام] علیّ (ع) و عبدالله، فرزند مسلم (ع) و علیّ بن الحسین [علیّ اکبر] (ع) و علیّ بن الحسین [امام سجاد] (ع) بودند به طرف عراق حرکت کردند.
از اقوال مختلف مورخان نمی توان نظر قطعی و مشخصی در مورد یاران و همراهان امام (ع) هنگام خارج شدن از مکه به سوی عراق ابراز کرد، ولی به طور قطع می توان گفت: تعدادی از اهل بیت امام (ع) [ مانند افرادی که در روایت نام برده شده‌اند] و اصحاب نزدیک، ایشان را همراهی می‌کرده‌اند.

۵ . تعداد اصحاب و یاران سیّد الشهداء (ع) در کربلا
تاریخ نویسان و صاحبان مقاتل در مورد تعداد سپاهیان حضرت در روز عاشوراء و مراحل قبل از شروع نبرد حماسی و تاریخ ساز کربلا، اقوال متفاوتی دارند که به نمونه هایی از آن ها اشاره می‌شود:
ابومخنف (از مورخان مشهور حوادث کربلا)، می نویسد: «… حتی انتهوا إلی: زُبالۀ… فأخرج للناس کتاباً: “بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد؛ فقد اتانا خبرٌ فضیعٌ! قُتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروۀ و عبدالله بن بُقطر [یقطر]، و قد خذلتنا شیعتنا فمن أحبّ منکم الإنصراف فلینصرف، لیس علیه منّا ذمامٌ”، فتفرّق الناس عنه تفرّقاً، فأخذوا یمیناً و شمالاً…». (۱۵) یعنی، امام حسین (ع) و اصحابش، به زباله (یکی از منازل بین راه) رسیدند… و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبدالله بن بُقطر [یقطر] (برادر شیری خود)… به ایشان رسید. حضرت فرمودند: شیعیان ما را خوار کردند!… سپس از مردم و همراهان خواستند که اگر دوست دارند متفرق شوند!، در نتیجه عده ای به طرف راست و چپ روانه شدند….
ابوحنیفه دینوری (م ۳۲۷ هـ) می‌گوید: « و قد کان صحبه [الحسین] قومٌ من منازل الطریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم، و قد کانوا ظنّوا انّه یقدم علی انصارٍ و عضدٍ تفرّقوا عنه». (۱۶) یعنی؛ گروهی که همراهان حضرت را تشکیل می دادند و در مسیر به ایشان پیوستند، گمان می‌کردند که امام حسین (ع) را یاران و سپاهیان زیادی است، اما پس از اطلاع از کشته شدن مسلم بن عقیل (ع) متفرق شدند.

نکته:
لازم به توضیح است که تعداد همراهان امام حسین (ع) قبل از شروع جنگ، همواره در نوسان (کم و زیاد شدن) بوده است. گاهی عده زیادی به سپاه حضرت ملحق می‌شدند و گاهی در بعضی از منازل (توقف گاه ها) و قبل از رسیدن به سرزمین کربلا و یا در شب عاشورا؛ تعدادی از ملحق شدگان به علل گوناگونی از سپاه حضرت جدا می‌شدند. لذا در این مورد عدد ثابت و مشخصی را برای انصار و یاران امام (ع) نمی توان مشخص کرد. لازم به یادآوری است که این رقم ها، بیشتر از روی حدس و تخمین بیان شده‌اند و هرگز بر مبنای شمارش دقیق و محسوس استوار نیست!. (جداشدن یاران و اصحاب امام حسین علیه السلام در کتاب ناسخ التواریخ/ مرحوم محمدتقی سپهر آمده که استاد شهید آیت الله مطهری (ره) در کتاب حماسه حسینی جلد ۲ ص ۱۰۷ آن را رد می‌کند و قبول ندارد).
اینک به نقل عباراتی از نوشته های مورخانی که در آن ها، اعداد و ارقام معینی ذکر شده است می پردازیم .
مسعودی (م ۳۴۵ هـ) می نویسد: «… فعدل إلی کربلا و هو فی مقدار خمس مئۀ فارسٍ من أهل بیته و أصحابه و نحو مئۀ راجلٍ…». (۱۷) یعنی؛ امام حسین(ع) در حالی که ایشان را پانصد سواره از اهل بیتش و اصحاب و حدود صد نفرشان پیاده بودند همراهی می‌شد، روی به سوی کربلا نمودند.
مسعودی با اینکه در ثبت وقایع و نقل اعداد و ارقام معروف به دقّت است، ولی این نقل او قابل قبول نیست!. زیرا اولاً با اکثر روایات مخالف است و امتیازی هم ندارد و ثانیاً احتمال اشتباه در ثبت «خمس مئۀ» هم بعید نیست!.
شیخ مفید (ره) می فرماید: « وکان معه إثنان و ثلاثون فارساً و أربعون راجلاً…». (۱۸) یعنی؛ با حضرت سیّد الشهداء (ع) سی و دو سواره و چهل نفر پیاده همراه بودند.
تعدادی را که شیخ مفید ذکرکرده، سخن دیگر مورخان نیز هست، گو اینکه بعضی عدد بیشتری را هم گفته‌اند.(۱۹)
در روایتی که سید ابن طاووس از امام محمّد باقر (ع) نقل می‌کند، به تعداد بیشتری شده است: « انّهم کانوا خمسۀ و اربعین فارساً و مئۀ راجل…». (۲۰) یعنی؛ چهل و پنج سواره و صد پیاده همراه امام (ع) بودند.
چنانکه قبلاً اشاره شد، در بین راه تعدادی از همراهان حضرت از ایشان جدا می‌شدند. باید توجه کرد که تعداد زیادی نیز به سپاه حضرت امام حسین (ع) ملحق می‌شدند که بعضی از تاریخ نویسان بر این مسئله تأکید کرده‌اند.
ابن سعد می‌گوید :«… وکان مع الحسین [ع] یومئذ خمسون رجلاً واتاهم من الجیش عشرون رجلاً و کان معه من اهل بیته تسعۀ عشر رجلاً». (۲۱) یعنی؛ با امام حسین علیه السلام در آن روز (عاشورا) پنجاه مرد بود و بیست نفر نیز از سپاه دشمن به ایشان پیوستند و از اهل بیت امام (ع) نوزده نفر مرد همراه حضرت بودند.
سید ابن طاووس می نویسد : « فصیر إلیهم فی تلک اللیلۀ من عسکر عمر بن سعد إثنان و ثلاثون رجلاً…». (۲۲) یعنی؛ در شب عاشوراء، سی و دو نفر از سپاه عمر بن سعد به سپاه امام (ع) پیوستند….
دیگر مورخان، اسامی‌بعضی از کسانی را که به نیروهای امام (ع) پیوستند، مانند حرّ بن یزید الریاحی، زُهیر بن القَین، مُصعب بن یزید، جابر بن حجاج التیمی، شبیب الکلابی، نُعمان بن عمرو الأزدی و… را ذکر کرده‌اند. (۲۳)
علامه سید محسن امین عاملی (ره) در مورد تعداد یاران حضرت عبارت جامعی دارد که ذکر می‌شود: « و أصبح الحسین (ع) فهیّأ اصحابه بعد صلاۀ الغداۀ و کان معه اثنان و ثلاثون فارساً و اربعون راجلاً و قیل: ثمانیۀ و اربعون راجلاً و [فی روایۀ] ثمانون راجلاً و عن الباقر (ع): انّهم کانوا خمسۀ و اربعین فارساً و مئۀ راجل و قیل: کانوا سبعین فارساً و مئۀ راجل…». (۲۴) یعنی؛ امام حسین (ع) بعد از نماز صبح اصحاب خود را که سی و دو نفر سوارکار و چهل پیاده و بنا بر قولی جهل و هشت پیاده و یا قولی دیگر هشتاد پیاده بودند آماده کرد. و در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که چهل و پنج تن اسب سوار و صد پیاده، و بنا بر قولی دیگر هفتاد سوارکار و صد پیاده بودند.
در مورد تعداد واقعی لشکریان حضرت امام حسین (ع) در سرزمین کربلا، نظر قاطعی نمی توان ابراز کرد!. ولی به هر حال تعداد آن ها بیش از صد تن از اهل بیت و انصار، بوده است.
مسلّم است که اضافه و یا کم شدن لشکر امام (ع) بارها تکرار شده است!.

۶ . آمار سپاهیان دشمن اموی به فرماندهی عمر بن سعد
اگرچه پرداختن به این مسئله اهمیت چندانی ندارد، ولی از جهت اینکه اوج حادثه و عظمت حماسه خونین عاشورا و فداکاری یاران امام حسین (ع) با تعداد اندک، بیشر روشن شود به مواردی در این باره، اشاره می‌شود.
ابومخنف (لوط بن یحیی) می نویسد: « انّ عبیدالله بن زیاد بعث عمر بن سعد علی اربعۀ آلاف من الکوفۀ…». (۲۵) یعنی؛ عبید الله بن زیاد (حاکم کوفه)، چهار هزار نفر را از کوفه، به فرمان دهی عمر بن سعد بن ابی وقاص به کربلا فرستاد ….
سید ابن طاووس (ره) در گزارش خود می نویسد: « و خرج (عمر بن سعد) لقتال الحسین (ع) فی اربعۀ آلاف فارس و اتبعه ابن زیاد بالعساکر حتی تکملت عنده الی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون الف فارسٍ». (۲۶) یعنی؛ عمر بن سعد، با چهار هزار جنگ جو برای جنگ با حسین (ع) خارج شد و به دنبال او ابن زیاد حرکت کرد و تا شب ششم محرّم تعداد یاران او به بیست هزار نفر رسید.
از ائمه معصومین (علیهم السلام)، روایاتی نقل شده است که در آن ها، تعداد لشکریان دشمن را بیش از این ذکر کرده‌اند .
شیخ صدوق (م ۳۸۱ هـ) از امام صادق (ع) روایت می‌کند که فرمود:«… انّهم کانوا ثلاثون ألفاً ». (۲۷) یعنی؛ سپاهیان دشمن سی هزار نفر بودند. همین مقدار را سید ابن طاووس و دیگران نیز ذکر کرده‌اند.(۲۸)
محدثان و مورخانی مانند ابن شهر آشوب، تعداد را ۳۵ هزار نفر نوشته‌اند.(۲۹)
علامه مجلسی (ره) عدد پنجاه هزار نیرو را هم روایت کرده است.(۳۰)
اگر این رقم های زیاد را برای سپاه دشمن نپذیریم و آن ها را مبالغه آمیز بدانیم، ولی باید بدانیم که تعداد لشکریان دشمن بسیار زیاد بوده است!، زیرا سعی و تلاش دشمنان به فرمان دهی، ابن زیاد و عمر بن سعد بر این بوده که با جمع آوری نیروهای فراوان، خوف و وحشت در بین سپاهیان امام حسین (ع) به وجود آورند و تصور می‌کردند اصحاب و یاران حضرت با دیدن تعداد لشکر، قدرت مقابله را از دست خواهند داد!. از سوی دیگر با توجه به آنچه رخ داد [شهادت قریب به یک صد تن از اصحاب شجاع و دلاور امام حسین (ع) در کمتر از ده ساعت] پذیرش آمار و ارقام در حد آنچه که ذکر شده معقول و منطقی به نظر می رسد.(۳۱)

۷ ـ آمار شهداء (رض)
اینک به بررسی تعداد شهداء از اهل بیت و انصار امام (ع) در روز عاشورا می پردازیم:

الف ـ آمار تمامی‌شهداء از سپاه امام (ع)
در این مورد چند قول بین مورخان و صاحبان مقاتل دیده می‌شود که به ذکر آنها می پردازیم.
۱ ـ قول مشهور که تعداد شهداء را ۷۲ تن می داند (غیر از وجود مقدّس حضرت امام حسین بن علیّ؛ سیّد الشهداء سلام الله علیه).
ابن سعد می نویسد: « قُتل الحسین [ع] و قتل معه إثنان و سبعون رجلاً». (۳۲) یعنی؛ امام حسین علیه السلام به همراه هفتاد و دو تن از یارانش به شهادت رسیدند.
۲ ـ قول غیر مشهور، که تعداد تمامی‌کشته ها را یک صد و هفت تن می داند.
فُضیل بن زبیر بن درهم الکوفی (م ۱۴۸ هـ) از اصحاب صادقین (علیهما السلام) در کتاب خودش نام یک صد و هفت تن از شهداء را ذکر می‌کند.(۳۳)
۳ ـ علامه سید محسن امین عاملی (ره) از متأخرین معتقد است در واقعه کربلای سال ۶۱ هجری، یک صد و سی و نه تن از اهل بیت و اصحاب و لشکریان امام حسین (ع) به فیض عظیم شهادت رسیدند.(۳۴)

ب ـ آمار شهدای اهل بیت (رضوان الله علیهم)
در این مورد نیز اختلاف زیادی در روایات تاریخی صاحبان مقاتل دیده می‌شود:
ابومخنف، اسامی‌شانزده تن و ابن اعثم کوفی نام چهارده تن را ذکر کرده‌اند. (۳۵)
خوارزمی از حسن بصری نقل می‌کند که، هفده تن از اهل بیت امام حسین (ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند و این قول با روایتی که از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است، مطابقت دارد. (۳۶)
ابو الفرج اصفهانی می نویسد: « فجمیع من قُتل یوم الطّف من وُلد ابی طالب سوی من یختلف فی أمره إثنان و عشرون رجلاً». (۳۷) یعنی؛ تمامی‌کسانی که از اهل بیت امام (ع) به شهادت رسیدند. (غیر از افرادی که در مورد آن ها اختلاف است) بیست و دو تن بوده‌اند.
سید محسن امین عاملی (ره) می‌گوید: «… و قتل معه من اهل بیته ثمانیۀ عشر رجلاً فیمکن ان یکون عدّ معهم مسلم بن عقیل فی الکوفۀ و اذا عددنا جمیع ما ذکره المورّخین و منهم مسلم کانوا ثلاثین او اکثر…». (۳۸) یعنی؛ هیجده مرد با امام (ع) به شهادت رسیدند و اگر حضرت مسلم بن عقیل و کسانی را که مورخان نام برده‌اند به آن ها بیفزاییم تعداد شهداء به سی نفر و کمی‌بیشتر می رسد. (۳۹)
در اینجا، جهت تیمّن و تبرّّک اسامی مقدس آن بزرگواران (شهدای اهل بیت و انصار رضوان الله علیهم) را طبق آنچه که مرحوم علامه سید محسن امین عاملی (ره) ذکر کرده می آوریم:
۱ـ علیّ بن الحسین بن علی (ع)؛ الأکبر (ع)، ۲ـ عبدالله الرضیع [علیّ الأصغر]، ۳ـ ابراهیم بن الحسین بن علی بن ابی طالب (ع)، ۴ـ ابوبکر بن علیّ بن ابی طالب (ع)؟، ۵ـ عمر بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۶ـ محمّد [الأصغر] بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۷ـ عبدالله بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۸ـ عبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع) [حضرت ابوالفضل، قمر بنی هاشم علیه السلام]، ۹ـ محمّد بن العبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۱۰ـ عبدالله بن العبّاس بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۱۱ـ عبدالله بن علیّ بن ابی طالب (ع)؛ [الأصغر]، ۱۲ـ جعفر بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۱۳ـ عثمان بن علیّ بن ابی طالب (ع)، ۱۴ـ قاسم بن حسن بن علیّ ابی طالب (ع)، ۱۵ـ ابوبکر بن حسن بن ابی طالب (ع)، ۱۶ـ عبدالله بن الحسن (ع)، ۱۷ـ بشر بن حسن بن ابی طالب (ع)، ۱۸ـ محمد بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)، ۱۹ـ عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)، ، ۲۰ـ عبیدالله بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب (ع)، ، ۲۱ـ مسلم بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ، ۲۲ـ جعفر بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ۲۳ـ جعفر بن محمد بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ، ۲۴ـ عبدالرحمان بن عقیل بن ابی طالب (ع)، ۲۵ـ عبدالله بن عقیل بن ابی طالب (ع)؛ [الأکبر]، ۲۶ـ عبدالله بن مسلم بن عقیل (ع)، ۲۷ـ عون بن مسلم بن عقیل (ع)، ۲۸ـ محمد بن مسلم بن عقیل (ع)، ۲۹ـ محمد بن ابی سعید بن مسلم (الأحول)، ۳۰ـ احمد بن محمد الهاشمی(ابن شهرآشوب ذکر کرده است، المناقب… ۴ ص ۱۱۲).

ج ـ آمار شهدای اصحاب و انصار (رضوان الله علیهم)
علامه سید محسن امین (ره) اسامی‌یک صد و شش تن را به این صورت ذکر کرده است:
۱ـ ابراهیم بن الحصین الأسدی، ۲ـ ابو الحتوف بن الحارث الأنصاری، ۳ـ ابو عامر النهشلی العبدی، ۴ـ الأدهم بن اُمیۀ العبدی، ۵ـ أسلم الترکی؛ مولی حسین(ع)، ۶ـ اُمیۀ بن سعد الطائی، ۷ـ أنس بن الحارث الکاهلی، ۸ ـ أنیس بن معقل الأصبحی، ۹ـ بُریر بن خضیر الهمدانی، ۱۰ـ بُشر بن عبدالله الحضرمی، ۱۱ـ بکر بن حیّ التیمی، ۱۲ـ جابر بن الحجاج التیمی، ۱۳ـ جبلۀ بن علی الشیائی، ۱۴ـ جنادۀ بن کعب الأنصاری، ۱۵ـ جنادۀ بن الحارث السلمانی، ۱۶ـ جندب بن حجیر الخولانی، ۱۷ـ جون؛ مولی ابی ذر، ۱۸ـ جوین بن مالک التمیمی، ۱۹ـ الحارث بن امرئ القیس الکندی، ۲۰ـ الحارث بن نبهان؛ مولی حمزۀ، ۲۱ـ الحباب بن الحارث، ۲۲ـ الحباب بن عامر الشعبی، ۲۳ـ حبشی بن قاسم النهمی، ۲۴ـ حبیب بن مظاهر الأسدی، ۲۵ـ الحجاج بن بدر السعدی، ۲۶ـ الحجاج بن مسروق الجعفی، ۲۷ـ الحرّ بن یزید الریاحی، ۲۸ـ الحلاس بن عمرو الراسبی، ۲۹ـ حنظلۀ بن أسعد الشبامی، ۳۰ـ حنظلۀ بن عمرو الشیبانی ۳۱ـ رافع؛ مولی مسلم الأزدی، ۳۲ـ زاهر بن عمرو الکندی؛ مولی عمرو بن الحمق، ۳۳ـ زهیر بن بشر الخثعمی، ۳۴ـ زهیر بن سلیم الأزدی، ۳۵ـ زهیر بن القین الجبلیّ، ۳۶ـ زیاد بن عریب الصائدی، ۳۷ـ سالم؛ مولی بنی المدینۀ الکلبی، ۳۸ـ سالم؛ مولی عامر العبدی، ۳۹ـ سعد بن الحارث الأنصاری، ۴۰ـ سعد؛ مولی علیّ بن ابی طالب (ع)، ۴۱ـ سعد؛ مولی عمرو بن خالد الصیداوی، ۴۲ـ سعید بن عبدالله الحنفی، ۴۳ـ سلمان بن مضارب البجلی، ۴۴ـ سلیمان؛ مولی الحسین (ع)، ۴۵ـ سوار بن منعم النهمی، ۴۶ـ سوید بن عمرو بن ابی المطاع، ۴۷ـ سیف بن الحارث الجابری، ۴۸ـ سیف بن مالک العبدی، ۴۹ـ شبیب؛ مولی الحارث الجابری، ۵۰ـ شوذب؛ مولی بنی شاکر، ۵۱ـ الضرغامۀ بن مالک، ۵۲ـ عائذ بن مجمع العائذی، ۵۳ـ عابس بن ابی شبیب الشاکری، ۵۴ـ عامر بن حسان بن شریح، ۵۵ـ عامر بن مسلم العبدی، ۵۶ـ عباد بن المهاجر الجهنی، ۵۷ـ عبد الأعلی بن یزید الکلبی، ۵۸ـ عبدالرحمن الأرحبی، ۵۹ـ عبدالرحمن بن عبد ربه الأنصاری، ۶۰ـ عبدالرحمن بن عروۀ الغفاری، ۶۱ـ عبدالرحمن بن مسعود التیمی، ۶۲ـ عبدالرحمن بن ابی بکر، ۶۳ـ عبدالله بن بشر الخثعمی، ۶۴ـ عبدالله بن عروۀ الغفاری، ۶۵ـ عبدالله بن عمیر بن جناب الکلبی، ۶۶ـ عبدالله بن یزید العبدی، ۶۷ـ عبیدالله بن یزید العبدی، ۶۸ـ عقبۀ بن سمعان؟، ۶۹ـ عقبه بن الصلت الجهنی، ۷۰ـ عمارۀ بن صلخب الأزدی، ۷۱ـ عمران بن کعب الأشجعی، ۷۲ـ عمّار بن حسان الطائی، ۷۳ـ عمّار بن سلامه الدالانی، ۷۴ـ عمرو بن عبدالله الجندعی، ۷۵ـ عمرو بن خالد الأزدی، ۷۶ـ عمرو بن خالد الصیداوی ۷۷ـ عمرو بن قرطه الأنصاری، ۷۸ـ عمرو بن مطاع الجعفی، ۷۹ـ عمرو بن جنادۀ الأنصاری، ۸۰ـ عمرو بن ضبیعه الضبعی، ۸۱ـ عمرو بن کعب الصائدی، ۸۲ـ قارب؛ مولی الحسین (ع)، ۸۳ـ قاسط بن زهیر التغلبی، ۸۴ـ القاسم بن حبیب الأزدی، ۸۵ـ کردوس التغلبی، ۸۶ـ کنانه بن عتیق التغلبی، ۸۷ـ مالک بن ذودان، ۸۸ـ مالک بن عبدالله بن سریع الجابری، ۸۹ـ مجمع الجهنی، ۹۰ـ مجمع بن عبیدالله العائذی، ۹۱ـ محمد بن بشیر الحضرمی، ۹۲ـ مسعود بن الحجّاج التیمی، ۹۳ـ مسلم بن عوسجه الأسدی (صحابی)، ۹۴ـ مسلم بن کثیر الأزدی، ۹۵ـ مقسط بن زهیر التغلبی، ۹۶ـ منجح؛ مولی الحسن (ع)، ۹۷ـ الموقع بن ثمامه الأسدی، ۹۸ـ نافع بن هلال الجملی، ۹۹ـ نصر؛ مولی علیّ بن ابی طالب (ع)، ۱۰۰ـ النعمان بن عمرو الراسبی، ۱۰۱ـ نعیم بن عجلان الأنصاری، ۱۰۲ـ واضح الرومی؛ مولی الحارث السلمانی، ۱۰۳ـ وهب بن حباب الکلبی، ۱۰۴ـ یزید بن ثبیط العبدی، ۱۰۵ـ یزید بن زیاد بن مهاصر الکندی، و ۱۰۶ـ یزید بن مفغّل الجعفی.
علامه سید محسن امین عاملی (ره) بعد از ذکر اسامی‌یاران امام حسین علیه السلام که در کربلا شهید شده‌اند می‌گوید: اگر اسامی ۳۰ تن از شهدای اهل بیت (رضوان الله علیهم) را با این تعداد نام برده شده از اصحاب جمع کنیم، تعداد شهدای حادثه خونین عاشورای حسینی به ۱۳۶ تن می رسد و با اضافه کردن ۳ تن دیگر از شهداء یعنی، قیس بن مسهر الصیداوی، عبدالله بن بقطر (یقطر) و هانی بن عروۀ، در مجموع، تعداد آن ها، ۱۳۹ نفر می‌شوند (رضوان الله تعالی علیهم). (۴۰)

۸- تعداد کشته های سپاه دشمن
پیرامون کشته های لشکر عمر بن سعد(لعنت خدا بر او) در جریان نبرد تاریخی و حماسه ساز کربلا که توسط امام حسین (ع) و یاران فداکارش به هلاکت رسیدند، دو نوع روایت به چشم می خورد: در یکی آمار مشخصی از کشته ها دیده می‌شود و در نوع دیگر، بعضی مورّخان هنگام تشریح جنگ، تعدادی را که توسط جنگ جویان شجاع و سلحشور سپاه امام (ع) به جهنّم فرستاده شدند نام می‌برند.
ابن سعد می نویسد: « و کان جعفر بن محمّد [ع] یقول: قتل من اصحاب عمر بن سعد ثمانیۀ وثمانون رجلاً». (۴۱) یعنی؛ جعفر بن محمد(ع) می فرمود: از یاران عمر بن سعد، ۸۸ نفر کشته شدند.
خوارزمی می‌گوید: «حرّ بن یزید ریاحی در نبرد خود با دشمن ۴۰ جنگجوی سواره و پیاده را کشت و وهب بن عبدالله نیز طبق روایتی ۲۴ سواره و ۱۲ پیاده را کشت، نافع بن هلال ۱۳ نفر را و…» . (۴۲)

نکته:
مسئله ای که می‌بایست توضیح داده شود این است که به نظر می رسد، بنا نبوده در جریان حادثه کربلا خون زیادی از دشمنان فریب خورده و جاهل سپاه عمر بن سعد (یزیدیان) ریخته شود، بلکه تمام سعی و تلاش حضرت امام حسین (ع) و یاران شجاع و وفادارش بر هدایت و آگاه نمودن آنان استوار بوده است. چنان که در صحنه های زیادی از رخ داد کربلا، این مسئله به چشم می خورد و در غیر این صورت روشن است که وجود مقدس امام حسین (ع) که حجت خدا و امام معصوم است و از روح حماسی و قدرت معنوی و جسمانی بی نظیری برخوردار بود در مراحل ابتدائی جنگ، می توانستند، سپاهیان فریب خورده، ترسو و بزدل و ضعیف اموی را در مدت کوتاهی را نابود و به جهنّم واصل کنند!، ولی حکمت و مصلحت الهی بر این نبوده است.
لذا به طور قطع، می توان اذعان کرد که در تعداد کشته های دشمن، نه آمار مبالغه آمیز قابل قبول است و نه تعداد کم!. به هرحال سنّت الهی و روش و سیره امام حسین (ع) بر اتمام حجت و بیدار نمودن وجدان های بیمار و خفته مردم نادان قرار گرفته بوده است. از طرف دیگر، امام حسین (ع) و یارانش با نهضت تاریخی و جاویدان خود، درس های رحم و مروّت، شجاعت و مردانگی، عزّت نفس و آزادگی و ایثار و فداکاری را تا قیامت به جهانیان ارائه دادند. چنان که آن حضرت فرمود:« ولکم فیّ اسوۀ». [ وقعۀ الطف ص ۲۰۰] یعنی؛ در قیام و نهضت من برای شما مردم جهان (مسلمان و غیر مسلمان) الگو و سرمشق است.

۹ ـ تعداد سرهای مقدّس و مطهّر شهداء (رض)
مورّخان و صاحبان مقاتل در این موضوع متّفق القول نیستند.
گروهی می‌گویند: تعداد سرهای مطهّر شهداء (رض) در روز عاشوراء، ۷۲ عدد بوده است،
شیخ مفید (ره) می نویسد: « و سرّح عمر بن سعید برأس الحسین علیه السلام و رؤس الباقین من اصحابه و اهل بیته (رض) فقطّعت و کانوا اثنین وسبعین راساً». (۴۳) یعنی؛ عمر بن سعد سر مطهّر امام حسین (ع) و بقیه شهداء را از بدن جدا کرد و جمعاً ۷۲ تن می‌شدند.
ابن شهرآشوب و ابومخنف می‌گویند: تعداد سرهای مطهر (رض)، ۷۰ عدد بوده است. (۴۴) و بالأخره، گروه سومی از صاحبان مقاتل مانند سید ابن طاووس و سبط ابن الجوزی، تعداد آن ها را ۷۸ و۹۲ عدد دانسته‌اند. (۴۵)
آن چه که به طور یقین، می توان اظهار داشت این است که؛ عمر بن سعد(لع)، بعد از کشتن امام حسین (ع) دستور داد، سپاه شکست خورده و ستم کار او، سرهای مقدّس تمامی‌شهدای اهل بیت و انصار (رضوان الله علیهم) [سر مطهّر حبیب بن مظاهر اسدی هنگام شهادتش، بریده شد] را از بدن های مطهّرشان جدا نموده و به سوی کوفه حمل کنند. به طور قطع می توان گفت که سرهای مطهّر شهداء به همراه سر مقدّس و مطهّر سیّدالشهداء (سلام الله علیه)، ۷۳ عدد بوده است. [طبق نقل مورخین گفته می‌شود، سر مقدّس علیّ اصغر (عبد الله الرضیع) و حرّ بن یزید ریاحی از بدن جدا نشد].

۱۰ ـ آمار اُسرا و کسانی که از اهل بیت پیامبر (ص) و انصار زنده ماندند
ابومخنف می نویسد: « …فلمّا ادخل اخواته ونسائه وصبیانه علی عبیدالله بن زیاد، لبست زینب (س) ابنۀ فاطمۀ ارذل ثیابها… ثم نظر عبیدالله بن زیاد الی علیّ بن الحسین (ع) فقال له: ما اسمک…». (۴۶) یعنی، هنگامی‌که خواهران، همسران و فرزندان امام حسین(ع) را نزد ابن زیاد بردند، حضرت زینب (س) با لباس های بسیار کهنه و خانگی خود را پوشید و به صورت ناشناس در میان حلقه کنیزان خود نشست…. ابن زیاد از امام سجّاد (ع) سوال کرد: نام تو چیست؟….
اینک نام تعدادی از اسراء، که طبق گزارش مورخان، از کربلا به کوفه و شام برده شده و از شام به مدینه برگردانده شدند را ذکر می‌کنیم:
۱ـ امام علیّ بن الحسین؛ زین العابدین (ع)، ۲ـ فاطمه بنت الحسین (ع)، ۳ـ سکینۀ بنت الحسین (ع)، ۴ـ زینب بنت الإمام علیّ (ع)، ۵ـ رباب (همسر امام حسین علیه السلام)، ۶ـ حسن بن الحسن المجتبی علیه السلام (معروف بن حسن مثنّی)، ۷ـ عمرو بن حسن بن علی (ع)، ۸ـ قاسم بن عبدالله بن جعفر، ۹ـ محمد بن عقیل الأصغر، ۱۰ـ امام محمّد بن علیّ الباقر (ع)، ۱۱ـ امّ محمد، بنت الحسن (ع)، ۱۲ـ امّ کلثوم، ۱۳ـ عقبۀ بن سمعان، ۱۴ـ مرقّع بن ثمامه. (۴۷)
لازم به ذکر است که غیر از افراد نام برده شده، طبق نوشته مورّخان و صاحبان مقاتل، تعدادی موالی (غلامان و کنیزان) نیز زنده ماندند، که به همراه اسراء به کوفه و سپس به شام برده شدند.

به قلم: حجت الاسلام عبّاس جعفری فراهانی
پی نوشت ها:
۱- کتاب شناسی های فراوانی در این باره، تهیه و چاپ شده که علاقه مندان می توانند به کتاب شناسی تاریخی امام حسین(ع) اثر محمد اسفندیاری مراجعه نمایند. هم چنین، دائرۀ المعارفی با مدیریت شیخ محمدصادق کرباسی با عنوان دائرۀ المعارف الحسینیۀ در دست تهیه است که گفته می‌شود، مجلدات آن بالغ بر ۶۲۰ جلد خواهد شد. تاکنون ۶۴ جلد آن منتشر شده است. [آدرس اینترنتی موسسه: http://fa.hcht.org ]. اخیراً کتابی با عنوان تاریخ و مقتل جامع سیّد الشهداء (ع)، [جلد اوّل، ۱۳۸۹ و جلد دوم، ۱۳۹۱]، تألیف گروهی از تاریخ پژوهان زیر نظر استاد مهدی پیشوائی از سوی انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) منتشر شده که علاقه مندان را به مطالعه دقیق آن توصیه می‌کنیم.
۲- مفید، الإرشاد فی معرفۀ حجج الله علی العباد، ج ۲ ص ۳۵؛ ابومخنف، وقعۀ الطف، تحقیق: استاد شیخ محمدهادی یوسفی غروی ص۱۰۲.
۳- خوارزمی، مقتل الحسین (ع)، ج۱ ص۱۸۹؛ ابن اعثم، الفتوح، ج ۵ ص۱۶.
۴- امین عاملی، اهل البیت (ع) من کتاب اعیان الشیعۀ؛ سیرۀ الإمام الحسین، سیّد الشهداء (ع) ج ۴ ص ۱۳۹.
۵- مفید، الإرشاد…، ص۲۰۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳ ص ۱۵۸؛ ابن اعثم، پیشین، ص۴۹؛ خوارزمی، پییشین، ص۱۹۴؛ سبط ابن الجوزی، تذکرۀ الخواص، ص۲۱۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳ ص۲۴۱؛ ابن اثیر، الکامل، ج۴ ص۲۰.
۶- سید ابن طاووس، کتاب الملهوف فی قتلی الطفوف، ص۳۵؛ امین عاملی، اعیان الشیعه…، ج۱ ص۵۸۱.
۷- مجله تراثنا؛ شماره ۱۰ ص۱۷۴.
۸- ابن عساکر، ترجمه الإمام الحسین (ع)، ص۲۰۷؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۳ ص۵۴.
۹- مفید، الإرشاد، ج۲، ص ۳۸؛ کتاب الملهوف…، پیشین، ص ۳۷؛ ابن اثیر، الکامل، پیشین، ج۱، ص ۵۸۹؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۴۴ ص۳۳۵.
۱۰- ابن قتیبه دینوری، الإمامه و السیاسه، ج۲ ص ۵.
۱۱- مفید، الإرشاد…، ص ۲۱۸.
۱۲- مجله تراثنا، شماره ۱۰ ص۱۷۰.
۱۳- ابن اعثم، پیشین، ص۱۲۰؛ خوارزمی، پیشین، ص۳۲۰.
۱۴- مجلسی، پیشین، ج۴۴ ص۳۱۳.
۱۵- ابومخنف، وقعۀ الطف ص ۳۹۸؛ ابن اثیر، پیشین، ج۳، ص ۲۷۸؛ مفید، الإرشاد…، ج ۲ ص ۷۵؛ بلاذری، انساب الأشراف ج ۳ ص ۳۸۰.
۱۶- ابو حنیفه دینوری، اخبار الطوال ص۲۴۸.
۱۷- مسعودی، پیشین، ج۳ ص۶۱.
۱۸- مفید، الإرشاد ص۲۳۳؛ دینوری، پیشین، ص۲۵۶؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲ ص۲۴۳.
۱۹- خوارزمی، پیشین، ج۲ ص۴؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ج۳ ص ۲۴۸.
۲۰- سید ابن طاووس، پیشین، ص۱۰۰( ترجمه: مرحوم سیّد احمد فهری)؛ سبط ابن الجوزی، پیشین، ص۲۲۲.
۲۱- مجله تراثنا، ج۱۰، ص۱۷۷؛ ابن عساکر، تحقیق محمودی ص۲۲۴.
۲۲- پیشین، ص ۹۲.
۲۳- سماوی، ابصار العین فی انصار الحسین (ع) ص ۲۰۳؛ شوشتری، قاموس الرجال ج ۳ ص ۱۰۳؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی ص ۲۴۲.
۲۴- امین عاملی، پیشین، ج۱ ص۶۰۱.
۲۵- ابومخنف، وقعۀ الطف، تحقیق: یوسفی غروی، ص۲۰۹-۲۱۱؛ تاریخ الیعقوبی، پیشین، ج۲ ص۲۴۳؛ مفید، الإرشاد… ص۲۲۷.
۲۶- سید ابن طاووس، پیشین، ص۸۵..
۲۷- صدوق، الأمالی، ص۱۰۱.
۲۷- سید ابن طاووس، پیشین، ص۲۵؛ ابن شهرآشوب، پیشین، ج۳ ص۲۳۸.
۲۹- ابن شهرآشوب، پیشین، ص۲۴۸.
۳۰- ابومخنف، وقعۀ الطف، ص ۲۱۱؛ صدوق، الأمالی ص ۱۰۱؛ مجلسی، پیشین، ص۳۸۶.
۳۱- روایات منقول از امامان معصوم (ع) را در صورت صحت سند و نداشتن ضعف، می توان پذیرفت که شرایط و ضوابط آن در علم اصول فقه تشریح شده است.
۳۲- ابن عساکر، تاریخ دمشق، ص ۲۲۸؛ مجلسی، پیشین، ج ۴۵ ص۱۲؛ طبری، پیشین، ج ۵ ص ۴۵۵.
۳۳- مجله تراثنا، شماره ۱۰، ص ۱۴۹ تا ۱۵۷.
۳۴- امین عاملی، پیشین، ج۱ ص۶۱۰ تا ۶۱۲.
۳۵- ابومخنف، پیشین، ص۲۴۱؛ ابن اعثم، پیشین، ج۵ ص۲۰۲؛ مسعودی، پیشین، ج۲ ص۶۱.
۳۶- خوارزمی، پیشین، ج۲، ص۴۷؛ مفید، الإرشاد…، ص۲۴۸.
۳۷- ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۶۲.
۳۸- امین عاملی، أهل البیت (ع) من کتاب اعیان الشیعۀ…، ج۴ ص۲۴۶.
۳۹- همان و مرحوم طبرسی در اعلام الوری باعلام الهدی، ص۲۵۰، تعداد شهدای اهل بیت با امام حسین(ع) را ۱۹ نفر می داند.
۴۰- امین عاملی، أهل البیت (ع) من کتاب اعیان الشیعه…، ج ۴ ص۲۴۶ تا ۲۵۲.
لازم به ذکر است که در مجله تراثنا (شماره ۲)، کتابی به نام تسمیۀ من قتل مع الحسین(ع) من ولده واخواته واهل بیته وشیعته تألیف المحدث الفضیل بن الزبیر الکوفی الأسدی، از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام به چاپ رسیده است که در آن نام ۱۰۷ تن از شهداء را ذکر کرده است.
۴۱- مجله تراثنا، شماره ۱۰، ص۱۸۱؛ مسعودی، پیشین، ج۳ ص ۶۳.
۴۲- خوارزمی، پیشین، ج۲، ص۱۱؛ ابن شهر آشوب، پیشین، ج۳ ص۲۵۰.
۴۳- مفید، الإرشاد…، ص۲۴۳؛ خوارزمی، پیشین، ص ۲۸۵.
۴۴- ابن شهر آشوب، پیشین، ج۳ ص ۲۵۹ و ابومخنف، پیشین، ص ۲۵۸.
۴۵- سید ابن طاووس، پیشین، ص ۱۴۳.
۴۶- ابومخنف، وقعۀ الطف، تحقیق: یوسفی غروی ص ۲۹۹.
۴۷- ر. ک. به کتاب الملهوف…، پیشین، ج۲؛ مجله تراثنا، شماره ۲؛ أهل البیت (ع) من کتاب اعیان الشیعۀ…، ج۴ ص ۲۵۷.