موعود پایگاه اینترنتی موعود
در بحث هاى مقدماتى مربوط به اخلاق، یکى از سؤال هاى مهم این است که: منشأ و پشتوانه اخلاق چیست؟ یعنى انسان به چه انگیزه و نیّتى کار خوب انجام مى دهد و از بدى ها پرهیز مى کند؟
به عبارت ساده تر، هر عمل اخلاقى باید پشتوانه اى داشته باشد؛ مثلاً اگر نباید دروغ بگوییم و باید راست بگوییم، این «نباید» و «باید» از کجا آمده است، پشتوانه آن چیست؟ چه منبع و مأخذى به ما مى گوید که دروغ گویى بد و راست گویى خوب است.
افراد و گروه هاى مختلفى به سؤال فوق، پاسخ گفته‌اند که همین پاسخ ها، هر کدام یک مکتب اخلاقى را به وجود آورده است، لذا از یک جنبه، بحث ما در این جا درباره مکتب هاى اخلاقى هم هست.
عقیده ما این است که خداوند متعال و شارع مقدس، منشأ و پشتوانه اعمال اخلاقى ماست، اگر امانت دار هستیم یا غیبت نمى کنیم و «ربا» نمى خوریم، به این دلیل است که خداوند از ما این گونه خواسته است و پشتوانه این گونه کارهاى اخلاقى ما خداست. او ما را از روى حکمت آفریده و براى رشد و تکامل ما، دستورهاى مختلفى صادر کرده وبا عمل به آن ها مى توانیم به مقصد اعلى برسیم. فرد مسلمان در همه لحظه ها خدا و خشنودى او را در نظر دارد و چون خداوند از کارهاى نیک و پسندیده، خشنود مى شود، لذا سعى دارد این گونه کارها را انجام دهد.
پس از نظر ما منشأ و پشتوانه کارهاى اخلاقى، حق تعالى است. اما بعضى مکتب هاى اخلاقى وجود دارند که بر پشتوانه دیگرى در کارهاى خود، تکیه مى زنند در این جا اندکى در این باره توضیح مى دهیم.
۱. مکتب اخلاقى سودانگارى
در مغرب زمین، مکتب اخلاقى به وجود آمد که به «سودانگارى» معروف است. اگر سودانگاران، کارهاى اخلاقى انجام مى دهند: امانت دارى مى کنند یا دروغ نمى گویند، به خاطر جلب سود بیشتر است، مثلاً یک فروشنده اگر با مردم، بسیار مؤدب و خوش برخورد است به سبب جلب مشترى و سود بیشتر است، اما همین شخص ممکن است در خانه با زن و فرزند یا با همسایگان، برخورد نامناسب داشته باشد. معیار اخلاق در نزد آنان، فقط «سود» است.
اشکال این مکتب آن است که بر اساس چه معیار و ضابطه اى مى توان تعیین کرد که فلان عمل، بیشترین سود را براى فرد یا جامعه دارد. چه بسا عملى به گمان من براى عموم، نفع بیشترى را داشته باشد، در حالى که به گمان دیگرى نه تنها نفعى ندارد که زیانى را هم براى عموم افراد ایجاد مى کند.
۲. مکتب اخلاقى لذت گرایى
طرفداران مکتب «لذت گرایى» مى گویند: پشتوانه افعال اخلاقى، جلب لذت بیشتر است و لذت براى انسان خیر است و انسان، موجودى است که همواره تابع لذت جویى است و هر آنچه که براى انسان، جلب لذت کند و یا درد و المى را از او دفع نماید آن عمل، براى انسان عمل اخلاقى است.
لذت گرایى نیز با در نظر گرفتن معناى بسیار وسیع لذت که قابل توجیه و تفسیرهاى گوناگون است نمى تواند ضابطه و معیارى براى اخلاق قرار گیرد. چه بسا امرى براى فردى لذت آور باشد و براى فرد دیگرى دردآور، و چه بسا لذت هاى زودگذر و آنى که منشأ بسیارى از آلام و دردها مى باشد.
استفاده از مواد مخدر یا مشروبات الکلى، ممکن است براى فردى لذت آنى ایجاد کند، در حالى که ضرر و زیان هاى آن براى هر عاقلى، روشن است.
یا اعمالى که براى انجام دهنده آن لذت آور است ولى براى دیگران یا اجتماع موجب نگرانى، درد و ناراحتى مى گردند. به راستى مى توان بین لذت جویى و اخلاق رابطه معنادارى برقرار کرد؟
۳. مکتب اخلاقى وجدان
گروهى از دانشمندان، پشتوانه و منشأ اخلاق را «وجدان» دانسته‌اند؛ یعنى امر و نهى هاى وجدان، ملاک خوبى براى اخلاق است. آنان مى گویند: عقل را ممکن است فریب داد ولى وجدان چنین نیست و مى تواند رهبر حقیقى بشر باشد. همین که وجدان به ما مى گوید امانت، صداقت، ایثار، فداکارى، سخاوت و شجاعت خوب است، همین کافى است که ما را براى رسیدن به نیکى ها بسیج کند.
اشکال این نظریه، آن است که وجدان معمولاً تحت تأثیر مقتضیات اجتماعى و شرایط فرهنگى قرار مى گیرد و از آن جا که تربیت ها و آموزش ها مختلف است و افراد در محیط هاى گوناگون خانوادگى و اجتماعى قرار مى گیرند، ناچار، قضاوت هاى وجدانى افراد نیز با یکدیگر متفاوت است.
انسانى که در میان اقوام بدوى به سر مى برد به علت آن که تعلیم و تربیت و فرهنگ جامعه اش با فرهنگ و تعلیم و تربیت یک انسان متمدن، متفاوت است، به ناچار دریافت هاى وجدانى اش نیز با انسان هاى دیگر فرق مى کند.
۴. مکتب اخلاقى اصالت جامعه
بعضى از جامعه شناسان گفته‌اند: معیار و پشتوانه کارهاى اخلاقى، «جامعه» است؛ یعنى هر عملى را که جامعه تأیید کند آن عمل، اخلاقى است؛ مثلاً اگر مى گوییم باید ایثار و فداکارى کرد به این علت است که این موضوع در جامعه، معنا و مفهوم پیدا مى کند و گرنه در حالت انفرادى، اخلاق معنایى ندارد.
اشکال نظریه فوق این است که با پذیرش ملاک «جامعه»، دیگر اخلاق، امرى ناپایدار و بى دوام خواهد شد و هیچ گاه قادر نخواهیم بود تا مبنا و معیارى ثابت براى شناخت ارزش هاى درست از نادرست به دست آوریم.
اشکال دیگر این که: اگر این نظریه را بپذیریم ناگزیر باید خود را به پذیرش وضع موجود در جامعه، ملزم سازیم و هیچ گاه در راه از میان بردن ارزش هاى دروغین گام برنداریم.
به علاوه، با اصالت دادن بیش از حد به جامعه و آن را میزان شناخت رفتارهاى اخلاقى قرار دادن، همواره با این مشکل اساسى روبه رو هستیم که خود جامعه را با چه وسیله اى مى توان ارزیابى کرد.
۵. مکتب الهیون
نظریه الهیون این است که پشتوانه و منشأ اخلاق، خداست. اخلاقى که از اراده الهى نشئت مى گیرد همواره داراى ارزش و اعتبار است. در این نظام اخلاقى، بایدها و نبایدها به میل و اراده افراد نیست تا تغییر و تبدیل پیدا کند.
اساسا اگر اخلاق بر خدا تکیه نکند، حلّ معماى ارزش هاى اخلاقى، حل نخواهد شد و به تسلسل، مبتلا خواهیم شد؛ مثلاً اگر شخصى طرف دار یک یا چند امر اخلاقى باشد مى توان از او سؤال نمود که چرا باید به آن امر اخلاقى معتقد بود و عمل کرد؟ در برابر هر پاسخى که این شخص بدهد مى توان سؤال دیگرى را مطرح کرد که سرانجام به مرحله اى مى رسیم که ناگزیر از پذیرش یک اصل نخستین مى شویم؛ بدین معنا که باید منشأ و مبدأیى براى فرمان هاى اخلاقى یافت که او خود نه هیچ گونه بایدى را به دنبال داشته باشد و نه هیچ فرمانى، بالاتر از فرمان او باشد.
جمع بندى سخن این است که: درخت اخلاق باید از ریشه و منشأیى، سیراب شود. آن منشأ چیست؟ لذت جویى، سودانگارى، وجدان، جامعه و عوامل دیگر، منشأ قابل اطمینانى نیستند، پس به ناچار باید به «خدا» تکیه زد؛ او که خیر مطلق است و بندگان را به امور پایدار فرا مى خواند و در مسیر رشد و تکامل قرار مى دهد.
انسان الهى چون مبناى ارزش ها را خدایى عالم و آگاه مى داند که از علم و آگاهى بى نهایت و مطلق، برخوردار است دیگر در وجود بایدها و نبایدهاى اخلاقى، شک نخواهد کرد، چرا که تشخیص آن ها به عهده عقل محدود و ناقص بشر گذاشته نشده است.
شفقنا
