موعود پایگاه اینترنتی موعود
یکی از سعادتهای خانواده، داشتن فرزند است و فرزندان به فضای خانه و خانواده، گرمی و نشاطِ خاصی می‌بخشند. به ندرت دیده می‌شود خانواده بی‌فرزند، در مسیر طبیعی خود سیر کند. از اینرو امام رضاعلیهالسلام فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیْراً، لَمْ یُمِتْهُ حَتَّى یُرِیَهُ الْخَلَفَ؛ (۱) هرگاه خداوند، خیر بنده‌ای را بخواهد، او را نمی‌میراند تا اینکه جانشینش (فرزندش) را به او نشان دهد.»
هر یک از والدین و فرزندان نسبت به یکدیگر حقوق و تکالیفی دارند که باید به آن توجه کرده و به مرحله عمل برسانند. در این مقال سعی می‌شود تا به تکالیف والدین نسبت به فرزندان از منظر امام رضاعلیهالسلام پرداخته شود:
گفتن اذان و اقامه در گوش کودک
از سنتهای مهم و ارزشمند در ابتدای تولد، گفتن اذان و اقامه در گوش کودک است که امام رضاعلیهالسلام فرموده است: «إِذَا وُلِدَ مَوْلُودٌ فَأَذِّنْ فِی أُذُنِهِ الْأَیْمَنِ وَ أَقِمْ فِی أُذُنِهِ الْأَیْسَر؛ (۲) هر گاه فرزندی به دنیا آمد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او، اقامه بخوان.»
روایات اسلامی، فلسفه ی این عمل را در ابتدای تولد کودک، پناهی در برابر القائات و لغزشهای شیطانی ذکر کرده‌اند. (۳)
ختنه، عقیقه، تراشیدن مو، و …
در اسلام برای نوزاد، سنتهای گوناگونی همچون: ختنه، عقیقه، تراشیدن موهای سر، بهداشت، خواب و استراحت کودک و … توصیه شده است. از امام رضاعلیهالسلام در این باره به شرح ذیل روایاتی صادر شده است. آن حضرتعلیهالسلام درباره ی ختنه فرموده است: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلیاللهعلیهوآله اخْتِنُوا أَوْلَادَکُمْ یَوْمَ السَّابِعِ فَإِنَّهُ أَطْهَرُ وَ أَسْرَعُ لِنَبَاتِ اللَّحْمِ؛ (۴) حضرت رسولصلیاللهعلیهوآله فرموده است: فرزندان خود را روز هفتم تولد ختنه کنید؛ زیرا این پاک‌تر است و موجب می‌شود زودتر گوشت بروید.»
همچنین درباره ی عقیقه و تراشیدن موی سر، حضرت امام رضاعلیهالسلام به مأمون در نامهای می‌نویسد: «وَ الْعَقِیقَهُ عَنِ الْمَوْلُودِ الذَّکَرِ وَ الْأُنْثَى وَاجِبَهٌ وَ کَذَلِکَ تَسْمِیَتُهُ وَ حَلْقُ رَأْسِهِ یَوْمَ السَّابِعِ وَ یُتَصَدَّقُ بِوَزْنِ شَعْرِهِ ذَهَباً أَوْ فِضَّهً؛ عقیقه برای مولود پسر و دختر واجب است. همچنین نامگذاری فرزند واجب است و تراشیدن سرش در روز هفتم ولادت، و به وزن موی او صدقه داده شود، طلا یا نقره.»
البته در کتب فقهی مراجع محترم از این امور به‌عنوان امور واجب نام نبرده‌اند و امر در روایت را دال بر وجوب نگرفته‌اند.
آن حضرتعلیهالسلام درباره ی بهداشت کودک نیز فرموده است: «قَالَ النَّبِیُّصلیاللهعلیهوآله اغْسِلُوا صِبْیَانَکُمْ مِنَ الْغَمَرِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَشَمُّ الْغَمَرَ، فَیَفْزَعُ الصَّبِیَّ فِی رُقَادِهِ وَ یُتَأَذَّى بِهِ الْکَاتِبَانِ؛ (۵) حضرت رسولصلیاللهعلیهوآله فرمود: کودکان خود را از آلودگی ناشی از چربی بشویید و پاکیزه کنید؛ زیرا شیطان، بوی چربی را استشمام می‌کند و در خواب، کودک را به وحشت می‌اندازد و فرشتگان موکّل او، آزار می‌بینند.»
تغذیه از شیر مادر
معمولاً تا زمانی که کودک، استعدادِ هضم غذاهای متنوع را پیدا نکرده است، بهترین غذای کودک، شیر مادر است؛ هر چند امروزه، به این امر، کم‌تر توجه می‌شود؛ ولی اولیای دین، به ویژه پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله درباره جایگاه شیر مادر توجهی خاص داشته‌اند. امام رضاعلیهالسلام در این‌باره می‌فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلیاللهعلیهوآله لَیْسَ لِلصَّبِیِّ لَبَنٌ خَیْرٌ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ؛ (۶) حضرت رسولصلیاللهعلیهوآله فرموده است: برای کودک، شیری بهتر از شیر مادرش نیست.»
انتخاب نام نیک
یکی از حقوق مسلّم کودک بر والدین، انتخاب نام نیک و شایسته برای اوست.
اهمیت این موضوع به قدری است که در متون اسلامی، فصل جداگانه‌ای به نام «باب الاسماء والکنی؛ باب اسمها و کینه‌ها» و «باب نامگذاری» وجود دارد. در واقع پدر و مادر باید قبل از تولد برای فرزند خود نام زیبایی انتخاب کنند که در طول زندگی، سبب عقده و شرمندگی نشود؛ بلکه از مظاهر تجلی شخصیت وی باشد. امام رضاعلیهالسلام فرموده‌اند: «سَمِّهِ بِاَحْسَنِ الْأَسْمَاءِ وَ کَنِّه بِأَحْسَنِ الْکُنَی؛ (۷) فرزند خود را به بهترین اسم و کنیه نامگذاری کن.» امام رضاعلیهالسلام درباره ی اهمیت نامگذاری فرزندان به نامهای نیکو می‌فرماید: «لَا یَدْخُلُ الْفَقْرُ بَیْتاً فِیهِ اسْمُ مُحَمَّدٍ أَوْ أَحْمَدَ أَوْ عَلِیٍّ أَوِ الْحَسَنِ أَوِ الْحُسَیْنِ أَوْ جَعْفَرٍ أَوْ طَالِبٍ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ أَوْ فَاطِمَهَ مِنَ النِّسَاءِ؛ (۸) در خانه‌ای که کسی به نام محمد یا احمد یا علی یا حسن یا حسین یا جعفر یا طالب یا عبدالله و از زنان به نام فاطمه وجود داشته باشد، فقر و تنگدستی راه نخواهد یافت.»
و یا در اهمیت نام «محمد» فرموده است: «الْبَیْتُ الَّذِی فِیهِ مُحَمَّدٌ یُصْبِحُ أَهْلُهُ بِخَیْرٍ وَ یُمْسُونَ بِخَیْر؛ (۹) خانه‌ای که در آن محمد باشد، اهل آن خانه بامداد و شامگاهشان با خیر و برکت، توأم خواهد بود.» دوران جوانی، دورانی پر از بحران و آشوب است، روح جوانان به مقتضای دوره ی جوانی همچون دریای خروشانی است که همواره متلاطم و طوفانی است و دارای جزر و مدهای سریع و پی‌درپی است. جوانان، روحی حسّاس، سریع التأثیر و پرتوقّع دارند، میل به کمال در آنها شدید است؛ ولی معمولاً راه سعادت را نمی‌دانند؛ از اینرو بیش از همه، محتاج به هدایت‌اند. اگر از راهنمایی محروم شوند، بر اثر طغیان غرایز به سوی بدبختی و گناه سقوط می‌کنند.
گشودن دهان بچه با آب فرات یا عسل
یکی دیگر از سنتهای مستحبی که امام رضاعلیهالسلام به آن توجه نموده، این است که دهان فرزند را پس از تولد، با آب فرات و یا عسل بگشایند. آن امام همامعلیهالسلام در این رابطه فرموده‌اند: «وَ حَنِّکْهُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ اِنْ قَدَرْتَ عَلَیْهِ اَوْ بِالْعَسَلِ سَاعَ یُولَدُ؛ (۱۰) اگر توانستی دهان بچه را با آب فرات یا با عسل بگشا، در ساعتی که به دنیا آمده است.» این دستور، دقت دین مبین اسلام را می‌رساند که برای لحظه، لحظ? زندگی برنامه دارد؛ حتی برای چگونگی بازگشایی دهان کودک.
جدیت در تعلیم و تربیت
دوران جوانی، دورانی پر از بحران و آشوب است، روح جوانان به مقتضای دوره ی جوانی همچون دریای خروشانی است که همواره متلاطم و طوفانی است و دارای جزر و مدهای سریع و پی‌درپی است. جوانان، روحی حسّاس، سریع التأثیر و پرتوقّع دارند، میل به کمال در آنها شدید است؛ ولی معمولاً راه سعادت را نمی‌دانند؛ از اینرو بیش از همه، محتاج به هدایت‌اند. اگر از راهنمایی محروم شوند، بر اثر طغیان غرایز به سوی بدبختی و گناه سقوط می‌کنند. برای اصلاح حال جوانان و نوجوانان، راهی جز آموزش دادن دستورها و قوانین نجاتبخش دین مقدس اسلام نیست. پس بر اولیای محترم لازم است اولاً: خود با تعالیم روحبخش اسلام آشنایی داشته باشند؛ ثانیاً: به آن تعالیم عمل کنند و ثالثاً: عشق و علاقه ی به فراگیری تعالیم مذهبی را در فرزندان نهادینه کنند و با تشویق و تنبیه، راه وصول به این هدف را برای آنها هموار کنند.
امام رضاعلیهالسلام درباره ی اهمیت آموختن تعالیم دینی برای جوانان می‌فرماید: «لَوْ وَجَدْتُ شَابّاً مِنْ شُبَّانِ الشِّیعَهِ لَا یَتَفَقَّهُ لَضَرَبْتُهُ عِشْرُونَ سَوْطا؛ (۱۱) اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش دین نباشد (برای تنبیه او) بیست تازیانه بر او خواهم زد.»
این روایت نشان می‌دهد که هر فردی از مسلمانان باید با آموزه‌های دینی آشنا باشد، یا به روش اجتهادی و یا تقلیدی. در غیر این صورت، اهلبیتعلیهمالسلام آنها را ملامت می‌کنند.
آموزش قرآن
یکی دیگر از راههای تعالی و رشد معنویت و باورهای دینی در خانواده، همجواری و در محضر قرآن بودن است؛ و به طُرق گوناگون باید تعالیم قرآن، در بین افراد خانواده شناخته شده و عمل شود.
امام رضاعلیهالسلام فرموده است:
«اجْعَلُوا لِبُیُوتِکُمْ نَصِیباً مِنَ الْقُرْآنِ فَإِنَّ الْبَیْتَ إِذَا قُرِئَ فِیهِ الْقُرْآنُ یُسِّرَ عَلَى أَهْلِهِ وَ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیَادَه؛ (۱۲) برای خانه‌های خود، بهره‌ای از قرآن کریم، قرار دهید؛ زیرا در خانه‌ای که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنانش فراهم آید وخیرش فراوان شود و اهل خانه در برکت و فزونی باشند.»
صدقه برای سلامتی فرزندان
صدقه از ماده ی «صدق» و به معنای راستی کامل است و در اصطلاح شرع، صدقه بر مالی اطلاق می‌شود که با قصد قربت، به مصرف اصلاح امور مردم و رفع نیازمندیهای فردی و اجتماعی برسد، و همچنین بر هر عملی که از طریق خدمت و احسان به نوع انجام گیرد، «صدقه» گفته می‌شود.
هر مسلمانی بواسطه ی آموزه‌های قرآنی و روایی، کمک به نیازمندان را در برنامه‌های خود منظور می‌دارد و از صرف مقداری از تواناییهای خود در رفع نیامندیهای نیازمندان دریغ نمی‌کند؛ زیرا او دریافته است که «هر چه را در راه خدا انفاق کند، خداوند، جای آن را پر می‌کند و او بهترین روزی دهندگان است.» (۱۳)
از بعضی احادیث استفاده می‌شود که پیشوایان معصوم، گاهی پیش از آنکه صدقه‌ای را به شخص نیازمند بدهند، نخست، دست خود را به علامت احترام و تعظیم می‌بوسیدند، سپس آن را به نیازمندان می‌دادند و یا اینکه نخست آن را به نیازمندان می‌دادند. بعد از او می‌گرفتند و آن را می‌بوسیدند و می‌بوییدند و به او باز می‌گردانیدند؛ چرا که با دست خدا روبه‌رو بوده‌اند. (۱۴)
حضرت رضاعلیهالسلام در اهمیت دادن صدقه برای سلامتی فرزندان، روایت ذیل را با مضمون داستانی بیان کرده که ذکر آن، خالی از لطف نیست:
«ظَهَرَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ قَحْطٌ شَدِیدٌ سِنِینَ مُتَوَاتِرَهً وَ کَانَ عِنْدَ امْرَأَهٍ لُقْمَهٌ مِنْ خُبْزٍ فَوَضَعَتْهُ فِی فَمِهَا لِتَأْکُلَهُ فَنَادَى السَّائِلُ یَا أَمَهَ اللَّهِ الْجُوعُ فَقَالَتِ الْمَرْأَهُ أَتَصَدَّقُ فِی مِثْلِ هَذَا الزَّمَانِ فَأَخْرَجَتْهَا مِنْ فِیهَا وَ دَفَعَتْهَا إِلَى السَّائِلِ وَ کَانَ لَهَا وَلَدٌ صَغِیرٌ یَحْتَطِبُ فِی الصَّحْرَاءِ فَجَاءَ الذِّئْبُ فَحَمَلَهُ فَوَقَعَتِ الصَّیْحَهُ فَعَدَتِ الْأُمُّ فِی أَثَرِ الذِّئْبِ فَبَعَثَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى جَبْرَئِیلَعلیهالسلام فَأَخْرَجَ الْغُلَامَ مِنْ فَمِ الذِّئْبِ فَدَفَعَهُ إِلَى أُمِّهِ فَقَالَ لَهَا جَبْرَئِیلُعلیهالسلام یَا أَمَهَ اللَّهِ أَ رَضِیتِ لُقْمَهً بِلُقْمَه؛ (۱۵) چند سالی در بنی‌اسرائیل خشک سالی شدیدی پدید آمد. زنی لقمه نانی داشت، آن را در دهانش قرار داد که بخورد، سائلی صدا زد این کنیز خدا! گرسنه‌ام. زن [با خود] گفت: در این زمان صدقه می‌دهم پس لقمه را دهانش خارج کرد و به فقیر داد. این زن بچه کوچکی داشت که در حال جمع‌آوری هیزم از صحرا بود که گرگی آمد و او را برد. در این هنگام مادر صدایش را شنید و دنبال گرگ دوید. پس خداوند متعال جبرئیل را فرستاد و غلام را از دهان گرگ خارج کرد و به مادرش برگرداند. پس جبرئیل به او گفت: ای کنیز خدا! آیا به این لقمه به‌جای آن لقمه راضی شدی؟»
محبت و تشویق براساس لیاقت
با مطالعه ی روایات تعلیم و تربیت متوجه می‌شویم که محبت به فرزندان بر اساس لیاقتها و شایستگیهای خاص آنها، امری اجتناب‌ناپذیر است. البته باید متوجه بود که این محبت اسباب کینه‌توزی و دشمنی را به وجود نیاورد.
«عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَاعلیهالسلام عَنِ الرَّجُلِ یَکُونُ بَعْضُ وُلْدِهِ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ بَعْضٍ وَ یُقَدِّمُ بَعْضَ وُلْدِهِ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ فَعَلَ ذَلِکَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِعلیهالسلام نَحَلَ مُحَمَّداً وَ فَعَلَ ذَلِکَ أَبُو الْحَسَنِعلیهالسلام نَحَلَ أَحْمَدَ شَیْئاً فَقُمْتُ أَنَا بِهِ حَتَّى حُزْتُهُ لَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الرَّجُلُ یَکُونُ بَنَاتُهُ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ بَنِیهِ فَقَالَ الْبَنَاتُ وَ الْبَنُونَ فِی ذَلِکَ سَوَاءٌ إِنَّمَا هُوَ بِقَدْرِ مَا یُنَزِّلُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْه؛ (۱۶) سعد بن سعد اشعری می‌گوید از اباالحسن الرضاعلیهالسلام در مورد مردی که بعضی از فرزندانش را بیش‌تر دوست دارد و بعضی را بر بعضی دیگر ترجیح می‌دهد، سؤال کردم.
حضرت فرمود: آری، امام صادقعلیهالسلام نیز این گونه رفتار می‌کرد، به «محمد» علاقه بیش‌تری نشان می‌داد و حضرت موسی بن جعفرعلیهالسلام نیز به «احمد» علاقه داشت، هنگامی‌که از جای خود برخاستم، عرض کردم: فدایتان شوم، مردی که دختر خود را از پسرش بیش‌تر دوست دارد، [همان حکم را دارد]؟ حضرت فرمود: پسر و دختر در این حکم با هم مساوی‌اند. شأن هر کس از آنها به‌اندازه‌ای است که خداوند برایشان قرار داده است.»
این روایت نشان می‌دهد که دوستی فرزندان نیز باید مبنایی ارزشی و بر اساس شایستگیها باشد؛ در حالی که تفاوت جنسی فرزندان نمی‌تواند باعث تبعیض در محبت و علاقه شود.
از امام رضاعلیهالسلام روایت شده است، روزی حضرت موسی بن جعفرعلیهالسلام در محضر پدرش (امام صادقعلیهالسلام) سخنی گفت که باعث شگفتی، سُرور و شادی پدر شد. حضرت امام صادقعلیهالسلام در مقام تشویق فرزند خود به او خطاب کرد و فرمود: «یَا بُنَیَّ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَکَ خَلَفاً مِنَ الْآبَاءِ وَ سُرُوراً مِنَ الْأَبْنَاءِ وَ عِوَضاً عَنِ الْأَصْدِقَاءِ؛ (۱۷) ای فرزندم! سپاس خدای را که تو را جانشین و خلف پدران و مایه ی سرور و بهجت فرزندان و جانشین دوستان قرار داد.»
یعنی فرزندم، تو با این شایستگی و لیاقتی که از خود نشان می‌دهی، هم بهترین خلف و جانشین پدر هستی و هم بهترین فرزند و مایه ی روشنی چشم پدر و هم بهترین یار و مونس پدر و به جای دوستان او هستی.
پی نوشت ها:
(۱) بحار الانوار، علامه مجلسی، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۱، ص۹۱؛ مکارم الاخلاق، رضی الدین طبرسی، ترجمه سید ابراهیم میرباقری، انتشارات فراهانی، تهران، چ اول، بی‌تا، ج۱، ص۴۱۹٫
(۲) بحار الانوار، ج۱۰۱، ص۱۱۶٫
(۳) همان، ج۸۱، ص۱۶۲٫
(۴) عیون اخبار الرّضاعلیهالسلام، شیخ صدوق، مؤسسه اعلمی، بیروت، چ اوّل، ۱۴۰۴ ق، ج۲، ص۲۸٫
(۵) عیون اخبار الرّضاعلیهالسلام، ج۲، ص۶۹٫
(۶) مسند الامام الرّضاعلیهالسلام، شیخ عزیز الله عطاردی، کنگره جهانی امام رضاعلیهالسلام، مشهد، چ‌اول، ۱۴۰۶ ق، ج۲، ص۲۷۸٫
(۷) الحدیث (روایات تربیتی از مکتب اهل بیتعلیهمالسلام)، مرتضی فرید، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چ ۱۳، ۱۳۷۷ ص ۱۴۹ (به نقل از مستدرک، ج۲، ص۶۱۸)
(۸) بحار الانوار، ج۱۰۱، ص۱۳۱٫
(۹) وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، تحقیق مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۱۴ ق، ج۱۵، ص۱۲۷٫
(۱۰) نظامات اخلاقی و تربیتی اسلام به روایت معصومینعلیهمالسلام، بیوک آقا خاتمی زنجانی، مرکز احیاء و انتشار آثار علماء زنجان، چ اول، ۱۳۷۰، (به نقل از مستدرک الوسایل، ج۲، ص۶۲۰).
(۱۱) بحار الانوار، ج۷۵، ص۳۴۶٫
(۱۲) المحجه البیضاء، ملا محسن فیض کاشانی، تصحیح، علی اکبر غفاری، انتشارات اسلامی، قم، ج۲، ص۲۲۰٫
(۱۳) خداوند می‌فرماید: «ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقین»: سبا/۳۹٫
(۱۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، دار الکتب الاسلامیه، چ۱۵، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۱۲۳٫
(۱۵) ثواب الاعمال، شیخ صدوق، نشر اخلاق، قم، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ ش، ص۱۶۷ و مسند الامام الرضاعلیهالسلام، ج۲، ص۴۶۸٫
(۱۶) مسند الامام الرضا علیهالسلام، ج۲، ص۲۷۷٫
(۱۷) عیون اخبار الرّضا علیهالسلام، ج۲، ص۱۲۷ و بحار الانوار، ج۴۸، ص۲۴٫
منبع– خانم حسین زاده- ماهنامه مبلغان شماره۱۲۱
