موعود پایگاه اینترنتی موعود
نظریه بَداء، از اعتقادات مشهور شیعه امامیه است که غالباً مخالفان شیعه به انکار و انتقاد آن پرداخته‌اند.
طلیعه سخن
نظریه بَداء، از اعتقادات مشهور شیعه امامیه است که غالباً مخالفان شیعه به انکار و انتقاد آن پرداخته‌اند. این مقاله، با نگاه به کتاب و سنت به توضیح و نقد نظر مخالفان پرداخته است.
شیعه بر این باور است که خداوند بر همه چیزها و رویدادها از گذشته و حال و آینده آگاه است و چیزی از او پوشیده نیست تا با آگاهی از آن جهل پیشین وی برطرف گردد؛ بلکه طبق تصریح و تأکید قرآن کریم، خداوند کار آفرینش را وانگذاشته و هر روز در کاری نو است و عالم امر و خلق در دست اوست و خلقت و تدبیر عالم به حسب مشیت خداوند استمرار دارد. این چیزی است که همه مسلمانان در آن اتفاق نظر دارند.
طبق بیان قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام، سرنوشت انسانها با کارهای خوب یا بد تغییر می‌کند. فضایلی همچون: صدقه، احسان، دعا، کمک کردن به دیگران، استغفار، توبه و نیکی به پدر و مادر، تقدیر را تغییر می دهد، موجب گشایش می‌شود، اندوه را می زداید و روزی و مواهب طبیعی را می افزاید. در مقابل، کارهای غیر اخلاقی و نافرمانی از احکام شریعت، همچون: بدخویی، بخل ورزی، قطع رحم، نافرمانی از پدر و مادر و ترک دعا، نقش منفی در سرنوشت افراد دارد، روزی را می‌کاهد و عمر را کوتاه می‌کند.
اعتقاد به بداء برخلاف آنچه مخالفان می پندارند، به معنای تغییر علم پیشین الهی نیست؛ بلکه اقرار به تقدیم و تأخیرها و محو و اثباتهایی است که خداوند در عالم تکوین پیش می آورد.
بَداء در لغت و اصطلاح
بداء در لغت، دو معنا دارد:
۱.«بَدَأَ الْأَمْرُ بُدُوّاً وَبَدآءً»؛ یعنی این موضوع آشکار و واضح شد. پس، یکی از معانی «بداء » آشکار شدن و وضوح است.
۲.«بَدا لَهُ فِی الْأَمْرِ کَذا»؛ یعنی در این موضوع چنین رأیی برایش پیدا شد؛ رأی تازه ای پیدا کرد.(۱)
اما بداء در اصطلاح، یعنی تغییر سرنوشت و تقدیر الهی در مورد انسان بر اثر اعمال پسندیده و ناپسند او. البته درباره خداوند، به مفهوم آشکار شدن چیزی است که بر بندگان مخفی بوده و ظهورش برای آنان تازگی دارد. این تعریف، چیزی است که شیعه به دنبال اثبات آن می‌باشد و دارای اثر تربیتی فراوانی در جامعه اسلامی است.
آثار اعتقاد به بداء
اعتقاد به بداء بذر امید را در دل مؤمنان می‌کارد و مؤمن درمی‌یابد که سرنوشت او با پرداختن به دعا و مناجات، توبه و استغفار و یا کارهای نیک ممکن است تغییر یابد. چنین نیست که همه آنچه باید بشود، از پیش تعیین شده باشد و آنچه بر اثر رفتار انسان برای وی مقدر می‌شود، برگشت ناپذیر باشد. خوشبختی و بدبختی هر کس براساس تقدیر حتمی مشخص نشده و هر آن احتمال دگرگونی و تغییر است. خواه ناخواه در پرتو چنین باوری، یأس و ناامیدی برای آینده از زندگی انسان رخت برمی‌بندد و با قلبی سرشار از امید به آینده و رفع گرفتاری، به بندگی و تضرع در پیشگاه الهی روی می آورد.
محل نزاع در بداء
مخالفان بداء آن را به معنای لغوی گرفته‌اند و به همین جهت، انتساب آن را به خداوند محال می دانند. آنان چنین پنداشته‌اند که مقصود از بَداء درباره خداوند این است که برای حق تعالی نیز، همانند مخلوق رأی تازه ای غیر از آنچه پیش از بداء داشته، پیدا می‌شود.
در حالی که موافقان بداء، تعریف اصطلاحی خاصی را که مغایر با تعریف لغوی آن است، مدّ نظر قرار داده‌اند و این مفهوم، یعنی تأثیر عمل و رفتار پسندیده وناپسند، یا مؤمن و غیر مؤمن بودن شخص در تحوّل مشیت الهی، امری است که نزد مخالفان بداء نیز مورد قبول واقع شده است؛ زیرا آنها نیز تأثیر دعا و صله رحم و صدقه و سایر اعمال نیک در رفع مقدرات و قضا و قدر الهی و تغییر آنها را می پذیرند.
اقسام بداء
بداء دارای دو قسم است:
۱. بداء محال: آن چیزی است که به همراه تبدیل و تغییر رأی در علم ذاتی خداوند باشد.
۲. بداء ممکن: عبارت است از اینکه رویدادهایی بر خلاف مقتضیات و محالات عادی ظهور پیدا کنند، مانند مرگ شخصی که اصلاً احتمال مرگ او داده نمی‌شد و یا شفای مریضی که اصلاً امیدی به صحتش نبوده است.
این گونه دگرگونیها، نسبت به انسان، دگرگونی به شمار می رود؛ اما در مقایسه با خدای متعال اصلاً دگرگونی محسوب نمی‌شود؛ بلکه خداوند از روز نخست به این قضیه علم داشته است؛ به عبارت دیگر، آنچه برای ما پنهان بوده، خدا آن را آشکار کرد؛ نه اینکه چیزی برای خداوند مخفی بود و هم اکنون برای او ظاهر شد.
پس بداء به این معنا که در ناحیه علم ذاتی خداوند تبدیل و تغییر حاصل شود، محال بوده و شیعیان این را قبول ندارند؛ اما اگر فعل خداوند تغییر و تبدیل یابد، چه فعل تکوینی باشد (مانند مرگ شخص) و چه تشریعی (مانند حکم تغییر قبله)، این محال نیست و این، همان چیزی است که شیعه در بحث بداء به آن اعتقاد دارد.(۲)
بداء در قرآن
تغییر سرنوشت و مقدراتی که برای انسان به وسیله اعمال او تعیین شده، امری است که در بسیاری از آیات قرآن به آن تصریح شده است:
۱.«إِنَّ اللَّهَ لَا یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ»؛ (۳) «خداوند سرنوشت هیچ قوم [و ملتی] را تغییر نمی دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند.»
در این آیه، خداوند به صراحت می فرماید که تغییر سرنوشت یک قوم بسته به تغییر رفتار ایشان است و خداوند مقدرات آن قوم را تغییر نمی دهد، مگر بر اساس اعمال ایشان. بنابراین، هر گونه دگرگونی در منش و روش عملی بشر، موجب دگرگونی در سرنوشت اوست.
۲.«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یکْسِبُونَ»؛ (۴) «و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین بر آنها می‌گشودیم؛ ولی آنها [حق را] تکذیب کردند و ما هم آنان را به کیفر اعمالشان مجازات کردیم.»
ایمان و عمل صالح، عاملی مؤثر در جهت نزول نعمتهای الهی از آسمان و زمین دانسته شده است ودر مقابل، معیشت سخت و گرفتاریهای مقدر شده برای برخی انسانها، معلول دوری آنان از ذکر و یاد خداوند معرفی شده است؛ «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ و مَعِیشَهً ضَنکًا»؛ (۵) «و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی [سخت و] تنگی خواهد داشت.»
۳.«وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ »؛ (۶) «و [همچنین به خاطر آورید هنگامی را که پروردگارتان اعلام داشت: اگر شکرگزاری کنید، [نعمت خود را] بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است.»
در این آیه شکرگزاری و کفران نعمت، عامل فزونی و کاستی نعمات الهی دانسته شده است. پس عمل انسان، مقدرات او را متحول می‌کند.
۴.«فَلَوْلَا کَانَتْ قَرْیهٌ ءَامَنَتْ فَنَفَعَهَآ إِیمَنُهَآ إِلَّا قَوْمَ یونُسَ لَمَّآ ءَامَنُواْ کَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْی فِی الْحَیوهِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْنَهُمْ إِلَی حِینٍ»؛ (۷) چرا هیچ یک از [شهرها و] آبادیها ایمان نیاوردند [که ایمانشان به موقع باشد و] به حالشان مفید افتد؟ مگر قوم یونس، هنگامی‌که ایمان آوردند عذاب رسوا کننده را در زندگی دنیا از آنان برطرف ساختیم و تا مدت معینی (تا پایان عمرشان) آنها را بهره مند ساختیم.»
در این آیه، عذاب قوم یونس که پیش از آن، از سوی آن پیامبر الهی پیشگویی شده بود و به این ترتیب، اشاره به تقدیر الهی در این زمینه کرده بود، با ایمان وعمل صالح قوم او برطرف می‌شود و متحول می‌گردد.
چنانکه در فرازی دیگر می خوانیم: «فَلَوْلَآ أَنَّهُ و کَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ *لَلَبِثَ فِی بَطْنِ? إِلَی یوْمِ یبْعَثُونَ»؛ (۸) «و اگر او (یونس) از تسبیح کنندگان نبود، تا روز قیامت در شکم ماهی می ماند.»
۵.«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیهً کَانَتْ ءَامِنَهً مُّطْمَئِنَّهً یأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کُلِ ّ مَکَانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَ قَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یصْنَعُونَ»؛ (۹) «خداوند [برای آنان که کفران نعمت می‌کنند] مثلی زده است: اهل منطقه ای که أمن و آرام و مطمئن بود و همواره روزیشان از هر جا می رسید؛ اما نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به جهت اعمالی که انجام می دادند، لباس گرسنگی و ترس بر اندامشان پوشانید.»
و اگر بخواهیم اصل عقیدتی بداء را در یک آیه بیابیم، می توان به آیه ذیل اشاره کرد: «یمْحُواْ اللَّهُ مَا یشَآءُ وَ یثْبِتُ وَ عِندَهُ ام الْکِتَبِ»؛ (۱۰) «خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و لوح محفوظ نزد اوست.»
یهودیان معتقدند که خداوند پس از آفرینش عالم، برنامه ای کلی و فراگیر برای آن معین نموده است. آنان می‌گویند که خداوند این جهان را تابع همان برنامه اوّلیه ای که خدا تنظیم کرده، قرار داده است؛ بی آنکه بتواند در گذر زمان در آن تغییری ایجاد کند؛ (۱۱) ولی خداوند در ردّ نظر آنها ضمن اشاره به بسط ید و قدرت خود، به لوح محو و اثبات تصریح می‌کند: «وَقَالَتِ الْیهُودُ یدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیدِیهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ یدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ»؛ (۱۲) «و یهود گفتند: دست خدا [با زنجیر] بسته است. دستهایشان بسته باد و به موجب این سخن، از رحمت الهی دور شدند؛ بلکه هر دو دست [قدرت] او گشاده است.»
بنابراین، خداوند برای ایجاد تغییر در مقدرات خود، اعمال انسان را میزان قرار داده و متناسب با آنها سرنوشت آدمی را متحول می‌کند. گفتنی است که انسانها در رفتار خویش مختار و آزادند و می توانند به گونه ای شایسته عمل کنند و به خواست الهی سبب تحول در سرنوشت خود شوند.
بداء در روایات
روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنت درباره بداء و تغییر مقدرات در پرتو رفتار انسان وارد شده است؛ برای نمونه، چند مورد را در موضوعات مختلف نقل می‌کنیم:
۱. تحقق بداء در اثر دعا
از مواردی که بداء را ثابت می‌کند، مسئله دعا و نیایش است که در قرآن و روایات تأکید بسیاری بر انجام آن شده است؛ به دیگر سخن، استجابت دعا خود به معنای تغییر تقدیر الهی است که در فرض نبودن دعا محقق می‌شد. در این باره می توان به احادیث ذیل اشاره کرد:
– قالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله: اِنَّ اللَّهَ اَری آدَمَ ذُرِّیتَهُ فَرَأی رَجُلاً اَزْهَرَ ساطِعاً نُورُهُ، قالَ: یا رَبِّ مَنْ هذا؟ قالَ: هذا اِبْنُکَ داوُدُ! قالَ: یا رَبِّ فَما عُمْرُهُ؟ قالَ: سِتُّونَ سَنَهً! قالَ: یا رَبِّ زِدْ فِی عُمْرِهِ! قالَ: لا، اِلّا اَنْ تَزِیدَهُ مِنْ عُمْرِکَ! قالَ وَ ما عُمْرِی؟ قالَ: أَلْفَ سَنَهٍ! قالَ آدَمُ: فَقَدْ وَهَبْتُ لَهُ أَرْبَعینَ سَنَهً مِنْ عُمْرِی… فَلَمَّا حَضَرَهُ الْمَوْتُ وَجاءتْهُ الْمَلائِکَهُ قالَ: قَدْ بَقِی مِنْ عُمْرِی أَرْبَعُونَ سَنَهً. قالُوا: إِنَّکَ قَدْ وَهَبْتَها لِابْنِکَ داوُودَ؛ (۱۳) رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: خداوند نسل آدم علیه السلام را به او نشان داد. آدم در میان آنان مردی را دید با چهره ای نورافشان. عرض کرد: خدایا! این کیست؟ فرمود: این فرزند تو داود است. عرض کرد: خدایا! عمر او چقدر است؟ فرمود: شصت سال. عرضه داشت: خدایا! در عمر او بیفزای! فرمود: نمی‌شود، مگر آنکه از عمر خودت به او بیفزایی. عرض کرد: عمر من چقدر است؟ فرمود: هزار سال. آدم گفت: من چهل سال از عمرم را به او بخشیدم…. هنگام وفات او که فرا رسید و فرشتگان قبض روح به بالینش آمدند، گفت: هنوز چهل سال از عمر من باقی است! گفتند: تو خودت آن را به داود بخشیدی.»
– ابو عثمان نهدی روایت می‌کند که روزی عمر بن خطاب در حال طواف خانه خدا می‌گریست و می‌گفت:
«اَللَّهُمَّ اِنْ کُنْتَ کَتَبْتَنِی فِی اَهْلِ السَّعادَهِ فَأَثْبِتْنِی فِیها، وَاِنْ کُنْتَ کَتَبْتَنِی فِی اَهْلِ الشَّقاوَهِ وَالذَّنْبِ فَامْحِنِی وَاَثْبِتْنِی فِی اَهْلِ السَّعادَهِ وَالْمَغْفِرَهِ، فَاِنَّکَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَتُثْبِتُ وَعِنْدَک ام الْکِتابِ؛ (۱۴)
خدایا! اگر مرا در زمره سعادتمندان قرار داده ای، در آن استوارم دار و اگر از شقاوتمندان و گناهکاران نوشته ای، نامم را از آن محو کن و در میان سعادتمندان و اهل مغفرت جایگزین بفرما؛ زیرا تو هر چه را بخواهی، محو یا برقرار می داری و کتاب اصلی نزد توست.»
و از قول صحابی پیامبر، ابن مسعود، روایت شده که می‌گفت: «اَللَّهُمَّ اِنْ کُنْتَ کَتَبْتَنِی فِی اَهْلِ الشِّقاءِ فَامْحِنِی وَاَثْبِتْنِی فِی اَهْلِ السَّعادَهِ؛ (۱۵)
خدایا! اگر مرا از زمره شقاوتمندان قرار داده ای، نامم را از آن محو نما و از سعادتمندان قرار بده!»
و از قول «أبی وائل » آورده‌اند که بارها می‌گفت: «اَللَّهُمَّ اِنْ کُنْتَ کَتَبْتَنا اَشْقِیاءَ فَأَمْحِ وَاکْتُبْنا سُعَداءَ، وَاِنْ کَتَبْتَنا سُعَداءَ فَأَثْبِتْنا فَإِنَّکَ تَمْحُو ما تَشآءُ وَتُثْبِتُ وَعِنْدَکَ ام الْکِتابِ؛ (۱۶) خدایا! اگر ما را در زمره بدبختان قرار داده ای، از بین آنان محو نما و در زمره نیک بختان جای گزین فرما و اگر در زمره نیک بختان قرارمان داده ای، در آن استوار دار؛ زیرا تو هر چه را بخواهی، از بین می‌بری یا برقرار می داری و کتاب اصلی نزد توست.»
۲. بداء در مورد روزی و عمر انسان
در خصوص تغییر تقدیر الهی در مورد رزق و عمر انسانها، احادیث فراوانی وارد شده است؛ چنانکه رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «لا یزِیدُ الْعُمْرَ اِلاَّ الْبِرُّ وَلاَ یرُدُّ الْقَدَرَ اِلاَّ الدُّعاءُ، وَاِنَّ الرَّجُلَ لَیحْرَمُ الرِّزْقَ بِخَطیئَهٍ یعْمَلُهَا؛ (۱۷) چیزی جز نیکی، عمر را نمی افزاید و چیزی جز دعا، بلا و سرنوشت را بازنمی‌گرداند و انسان گاهی به موجب گناهی که انجام داده است، از روزی محروم می‌شود.»
امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند: «اَلْاِسْتِغْفارُ یزِیدُ فِی الرِّزْقِ؛ (۱۸) استغفار، موجب فزونی روزی می‌گردد.»
در روایت دیگر می فرماید: «أَکْثِرُو الْاِسْتِغْفارَ تَجْلِبُوا الرِّزْقَ؛ (۱۹) زیاد استغفار کنید تا به وسیله آن روزی را جلب کنید.»
در روایت آمده است که امیر مؤمنان علیه السلام درباره آیه «یمْحُو اللَّهَ ما یشآءُ وَیثْبِتُ » از پیامبرصلی الله علیه وآله سؤال نمودند و حضرت در پاسخ فرمودند: «لَأَقُرَّنَّ عَینَیکَ بِتَفْسِیرِها وَلَأَمُرَّنَّ عَینَ أُمَّتِی بِتَفْسِیرِها، الصَّدَقَهُ عَلی وَجْهِ ها وَبِرُّ الْوالِدَینِ وَإِصْطِناعُ الْمَعْرُوفِ یحَوِّلُ الشِّقاءَ سَعادَهً وَیزِیدُ فِی الْعُمْرِ وَیقِی مَصارِعَ السُّوءِ…؛ (۲۰) [ای علی!] با تفسیر آن، چشمان تو و امّتم را روشن می‌کنم. [بدان که] صدقه دادن در راه خدا و نیکی به پدر و مادر و انجام کارهای خیر، باعث دگرگونی تیره بختی به نیکبختی شده و عمر را طولانی تر کرده، [انسان را] از پرتگاههای بد در اَمان می دارد.»
نتیجه
با توجه به آیات و روایات گذشته روشن می‌گردد که بداء به معنای تغییر در قضا و قدر الهی در اثر اعمال انسان، امری مسلم و قطعی است.
ولی مخالفان بداء با توجه به فهم نادرست خود از این واژه، تصور کرده‌اند که بداء به معنای لغوی آن است که به دلیل ملازمه با نقص و جهل در ذات حق تعالی مردود است؛ در صورتی که بداء نزد خداوند تنها دارای نوعی شباهت و همانندی با بداء نزد انسانهاست و در درون آن، مفهوم جهل و خفا نهفته نیست. بنابراین، بداء به معنای درست و اصطلاحی آن، امری اجماعی و مورد اتفاق همه مسلمانان است.
پی نوشت :
۱) لسان العرب، ج ۱، ص ۳۴۷ و ۳۴۸؛ تاج العروس، ج ۱، ص ۱۳۷.
۲) بدایه المعارف الالهیه فی عقاید الامامیه، محسن خرازی، ج ۱، ص ۲۲۱.
۳ ) رعد / ۱۱. شبیه این آیه در سوره انفال / ۵۳ قابل توجه است.
۴ ) اعراف/۹۶.
۵ ) طه / ۱۲۴.
۶ ) إبراهیم/۷.
۷ ) یونس/۹۸.
۸ ) صافّات/۱۴۳ – ۱۴۴.
۹ ) نحل/۱۱۲.
۱۰ ) رعد/۳۹.
۱۱ ) اشاره به مفهوم آیه ۶۴ از سوره مائده دارد.
۱۲ ) مائده / ۶۴.
۱۳ ) مسند أبی داود طیالسی، ص ۳۵۰، ح ۲۶۹۲.
۱۴ ) الجامع لأحکام القرآن، ج ۱۰، ص ۳۳۰.
۱۵ ) جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج ۱۳، ص ۱۱۳.
۱۶ ) روح المعانی، تفسیر القرآن العظیم، ج ۷، ص ۱۶۰؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۳۸ سوره رعد؛ تفسیر قرآن العظیم، ذیل آیه ۳۸ سوره رعد؛ الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۳۸ سوره رعد؛ کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، ج ۲، ص ۶۷۴، ح ۵۰۳۷.
۱۷ ) سنن (ابن ماجه)، ج ۱، ص ۳۵، باب ۱۰، ح ۹۰.
۱۸ ) بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۲۷۷.
۱۹ ) الخصال، کتاب الذکر والدعاء، باب الاستغفار، احادیث ۴ – ۱۷.
۲۰ ) الدر المنثور، ج ۴، ص ۶۶.
اکبر اسدعلیزاده
