یا فاطمة اشفعی لنا فی الجنة

آنچه را که در این گفتار به آن پرداخته می‌شود، طرح چند سؤال و جواب است که پاسخ‌های آن روشنگر بعضی از مقامات والای حضرت است.

۱ ـ آیا او مقام عصمت داشت؟
یکی از لقب‌های مشهور و معروف حضرت فاطمه، دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام، معصومه است. آیا این لقب، بر عصمت آن بانوی بزرگوار دلالت دارد؟
آن گونه که در روایت آمده، حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام فرمود: «مَنْ زارَ المَعْصُومَهَ بِقُمْ کَمَنْ زارَنی».(۱)
هر کس معصومه علیهاالسلام را در قم زیارت کند، مثل کسی است که مرا زیارت کرده است.
امام رضا علیه السلام در این روایت، دو مطلب را بیان فرمود: اوّل این که آن حضرت را به لقب معصومه نامید، دوم این که، زیارتش را همسنگ زیارت خودش؛ یعنی، امام معصوم قرار داد.
از آن جایی که هیچگاه امام علیه السلام در سخنانش به گزافه گویی و غلوّ نمی‌پردازد، این سخن گهربارش بر عصمت حضرت معصومه علیهاالسلام دلالت دارد.
در روایت آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود: «اَلا وِ اِنّ قُم الْکُوفَهُ الصّغیرهُ، اَلا اِنّ لِلْجَنَّهِ ثَمانِیهَ اَبْوابٍ ثَلاثَهٌ مِنْها اِلی قُمْ، تُقْبَضُ فیها اِمْرَأهٌ مِنْ وُلْدی اسمُها فاطِمَه بنتَ مُوْسی، و تُدْخَلُ بشفاعَتِها شیعَتی الْجَنَّهَ بِاَجْمَعِهِمْ».(۲)
«قم کوفۀ کوچک است و بهشت هشت در دارد، سه در از آن‌ها به روی قم باز است و بانویی از فرزندان من در آن جا دفن خواهد شد که فاطمه دختر موسی نام دارد. و با شفاعت وی همۀ شیعیان وارد بهشت می‌شوند».
شفاعت جمیع شیعیان مقام والایی است که به هر شخص عادی، اعطا نمی‌شود.
و عن سعد بن سعد عن الرضا علیه السلام : «یا سَعْدُ مَنْ زارَها فَلَهُ الْجَنَّهُ».(۳)
امام رضا علیه السلام فرمود: «ای سعد هر کس حضرت معصومه را زیارت کند وارد بهشت می‌شود.
روایات زیادی در این زمینه وارد شده که انسان مطمئن می‌شود، حضرت معصومه فوق یک انسان عادی است.
البته تردیدی نیست که عصمت نیز مانند کمالات دیگر انسانی دارای مراتب و درجاتی است که عالی‌ترین درجه آن را پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام و دوازده جانشین پیامبر علیهم السلام دارا هستند.
اتّفاق علمای امامیه بر این است که همۀ پیامبران و فرشتگان الهی معصوم هستند.
هیچ دانشمندی در مورد افرادی چون حضرت «ابوالفضل» و «حضرت علی اکبر»، و «حضرت زینب» و «حضرت معصومه» ادّعا نکرده که آن‌ها معصوم نیستند، بلکه شخصیت‌های بزرگی در مورد عصمت آن‌ها سخن گفته‌اند. و در این زمینه باید به کتب مربوط به آن‌ها مراجعه شود.(۴)
تشریف فرمایی دو شخص ناشناس (۵) ـ که به احتمال قوی امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام بودند ـ برای مراسم تجهیز و نماز این بانوی بزرگوار، تأیید واضحی بر عصمت وی می‌باشد. زیرا مطابق اعتقاد قطعی شیعه «جنازه معصوم را فقط معصوم به خاک می‌سپارد».(۶)
در زیارتنامۀ وی که منصوص از امام رضا علیه السلام است، آن حضرت دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله، دختر فاطمه زهرا، خدیجه کبری، امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، امام حسن، امام حسین، دختر ولی خدا (امام کاظم علیه السلام)، خواهر ولی خدا (حضرت امام رضا علیه السلام) و عمّه ولی خدا (امام جواد علیهم السلام) معرفی شده است، این مطلب تنها حکایت از شرافت خانوادگی او نیست، بلکه علاوه بر آن بیانگر آن است که حضرت معصومه از نظر معنوی و مقامات عالی ملکوتی به راستی فرزند روح و جسم و مکتب پیامبر صلی الله علیه و آله و فاطمه علیهاالسلام و ائمه معصومین علیهم السلام می‌باشد و ویژگی‌های آن‌ها از جمله عصمت در وجودش متجلّی است.

۲ ـ چگونه از دنیا رفت؟
آیا حضرت معصومه علیهاالسلام به مرگ طبیعی از دنیا رفت یا او را شهید کردند؟ آنچه را که بیشتر تاریخ نویسان به آن تصریح نموده‌اند، این است که حضرت معصومه در مسیر سفر از مدینه به خراسان وقتی به شهر ساوه رسید، مریض شد و از آن جا او را به قم آوردند و پس از ۱۶ یا ۱۷ روز، در تاریخ دهم یا دوازدهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ ه. ق در قم از دنیا رفت و او را در باغ بابلان (مکانی که امروز مرقد مطهّر وی می‌باشد) به خاک سپردند. (۷)
کمتر کسی به علّت بیماری وی اشاره نموده است و این مطلبی است که جای تحقیق و دقّت بیشتری دارد.
آن گونه که در بعضی از روایات و نقل‌های تاریخی آمده است، هنگامی‌که کاروان حضرت معصومه علیهاالسلام و همراهانش به ساوه رسیدند، دشمنان خاندان نبوّت، به کاروان حمله کردند؛ هارون بن موسی به جعفر علیهماالسلام ـ برادر حضرت معصومه علیهاالسلام که سرپرستی کاروان را به عهده داشت ـ شهید کردند و جمعی را مجروح نموده، و موجب پراکندگی آن‌ها شدند.
توسط زنی در غذای حضرت معصومه، زهر ریختند و به این ترتیب آن بانوی گرامی مسموم و بیمار شد!
تقاضا کرد او را به قم ببرند. وقتی به قم رسید، بعد از چند روزی به شهادت رسید. (۸)
بنا بر نقل دیگری: در این جنگ نابرابر، هارون بن موسی بن جعفر علیهم السلام و سایر برادران و برادرزادگانِ حضرت معصومه که ۲۳ نفر بودند، کشته شدند و حضرت معصومه علیهاالسلام وقتی که بدن‌های پاره پاره و غرق به خونِ آن‌ها را دید به شدّت غمگین شد و سخت بیمار گشت.
تقاضا کرد او را به قم ببرند. پس از ۱۶ یا ۱۷ روز سکونت در قم به لقاءالله پیوست. (۹)

۳ ـ قم چرا؟
هنگامی‌که حضرت معصومه در ساوه بیمار شد چرا در همان جا بستری نشد و درخواست کردند تا او را به قم ببرند؟
این انتخاب دلائل متعددی دارد که بعضی از آن‌ها از این قرار است:
الف ـ محیط ساوه در آن روز نسبت به خاندان رسالت نامساعد بود. (۱۰)
ب ـ بنا بر روایات زیادی. قم مرکز شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام بود. در حدود سال (۸۳ ه. ق) عبدالرحمن بن محمد بن اشعث همراه هفده نفر از علمای تابعین و شیعیان برجسته و پارسا، مانند: کمیل و سعید بن جبیر به قم آمدند و همگی در قریه جمکران سکونت نمودند.
پس از آن آل اشعر که از مسلمانان معروف یمنی در کوفه بودند، در دو دهۀ آخر قرن اوّل به قم آمدند (۱۱) و از آن تاریخ به بعد، قم پایگاه مهمّی از شیعیان و دوستداران اهل بیت گردید.
حضرت معصومه علیهاالسلام از پدرش امام کاظم علیه السلام چنین نقل کرده است: «پدرم فرمود: قم مرکز شیعیان ما است».(۱۲)
از این مهم تر، قم از زمان پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، یکی از شهرهای برگزیده دینی و مذهبی معرّفی شده بود.

انس بن مالک می‌گوید: «روزی در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم، ناگاه حضرت علی علیه السلام به حضور آن حضرت آمد، پیامبر صلی الله علیه و آله از او استقبال گرمی نمود و پس از معانقه، بین دو چشم آن حضرت را بوسید، سپس فرمود: «ای علی! خداوند ولایت تو را بر آسمان‌ها عرضه کرد، آسمان هفتم برای پذیرش ولایت تو از آسمان‌های دیگر پیشی گرفت، خداوند آن را به عرش آراست. سپس آسمان چهارم پیشی گرفت، خداوند آن را به «بیت المعمور» آراست. سپس آسمان دنیا پیشی گرفت، خداوند آن را به ستارگان آراست. سپس مکه به پذیرش آن سبقت گرفت، خدواند آن را به «کعبه» آراست. سپس مدینه سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود من آراست.
سپس کوفه سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود تو آراست. سپس قم سبقت گرفت، خداوند آن را به وجود عرب (شیعه اشعری و…) آراست و از قم دری را به سوی بهشت گشود.» (۱۳)
دقت در این روایت این مطلب را به خوبی بیان می‌کند که محور تمام ارزش‌ها ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب است، و اگر قم نیز ارزش دارد. به برکت وجود سلالۀ پاک امیرالمؤمنین و شیعیان و شیفتگان آن حضرت است.
باز در روایت آمده است که حضرت علی علیه السلام به اهالی قم درود و سلام می‌فرستد و برای آن‌ها دعا می‌کند. (۱۴)
امام صادق علیه السلام، قم را حرم اهل بیت دانسته خاک آن را پاک و پاکیزه معرّفی می‌نماید. (۱۵)
امام کاظم علیه السلام قم را عشّ آل محمّد (آشیانه آل محمد صلی الله علیه و آله) می‌نامد و یکی از درهای بهشت را از آن اهل قم می‌داند.(۱۶)
از همه مهم‌تر این که امام صادق علیه السلام قبل از ولادت امام کاظم علیه السلام پدر بزرگوار حضرت معصومه علیهاالسلام خبر می‌دهد که «بانویی از فرزندان من به نام «فاطمه» دختر موسی بن جعفر علیهماالسلام در آن جا (قم) رحلت می‌کند که به شفاعت او همۀ شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند».(۱۷)
این به عنوان یکی از خبرهای غیبی در خاندان عصمت و طهارت مطرح بود و برای حضرت معصومه علیهاالسلام نیز معلوم بود که باید تا قم بیاید. همان گونه که در خاندان رسالت و امامت زمان و مکان شهادت ابا عبدالله الحسین علیه السلام معلوم بود.
علم به مکان و زمان شهادت تکلیف و وظیفه را ساقط نمی‌کند، بدین جهت، همان گونه که امام حسین علیه السلام برای پایداری دین، از مدینه به مکه و کربلا هجرت نمود، حضرت معصومه علیهاالسلام نیز با علم به پایان کار این هجرت را انجام داد و وقتی به ساوه رسید و با آن حوادث روبرو شد، مسموم یا بیمار گردید.
به قم آمد و در آن جا به رحمت ایزدی پیوست.

پی نوشت :

۱) ناسخ التواریخ، سپهر، ج ۷، ص ۳۳۷؛ و ریاحین الشریفه، ج ۵، ص ۳۵؛ کریمه اهل بیت، مهدی پور، ص ۳۲.
۲) مجالس المؤمنین، قاضی نورالله تستری، ج ۱، ص ۸۳؛ بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۲۸؛ زندگانی حضرت معصومه علیهاالسلام و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، ص ۳۹.
۳) همان.
۴) ر. ک: اتقان المقال، ص ۷۵؛ العبّاس، مقرم، ص ۱۲۹ ـ ۱۳۳؛ علی الاکبر، مقرّم، ص ۴۳؛ کریمه اهل بیت ص ۳۵، و….
۵) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۹ به نقل از تاریخ قم.
۶) الاصول من الکافی، ج ۱، ص ۳۸۲: عن المفضّل عن ابی عبدالله علیه السلام، قال: «قُلْتُ لاَِبی عَبْدِاللّهِ علیه السلام مَنْ غَسَّلَ فاطِمَهَ؟ قالَ: ذاکَ اَمیرُالْمُؤمِنینَ… فَاِنَّها صدّیقَهٌ وَلَمْ یکُنْ یغَسِّلُها اِلاّ الصِّدّیقُ اَما عَلِمْتَ أنَّ مَرْیمَ لَمْ یغَسِّلْها اِلاّ عیسی.»
۷) ر. ک: گنجینه آثار قم، عباس فیض، ج ۱، ص ۳۸۲؛ انجم فروزان، فیض، ص ۵۷؛ اعیان الشّیعه، ج ۸، ص ۳۹۱ به نقل از تاریخ قم، تألیف حسن بن محمد؛ بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۹؛ ناسخ التواریخ، جلد امام کاظم علیه السلام جلد ۷، ص ۳۳۷، و زندگانی حضرت معصومه و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، ص ۴۱، و….
۸) حضرت معصومه چشمه جوشان کوثر، ص ۳۵، به نقل از الحیاه السیاسیه للامام الرّضا علیه السلام، جعفر مرتضی عاملی، ص ۴۲۸؛ قیام سادات علوی، ص ۱۶۱ ـ ۱۶۸.
۹) حیاه السّت، مهدی منصوری، ص ۱۶۰ به نقل از حضرت معصومه چشمۀ جوشان کوثر، ص ۳۵.
۱۰) گنجینه آثار قم، فیض، ج ۱، ص ۳۸۲.
۱۱) حضرت معصومه علیهاالسلام چشمه جوشان کوثر، محمدی اشتهاردی، ص ۳۷، به نقل از کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۸۲.
۱۲) همان، ص ۳۷ به نقل از دریای سخن، سقازاده.
۱۳) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۲.
۱۴) مجالس المؤمنین، تستری، ج ۱، ص ۸۳. و تاریخ قم، محمدحسن ناصر الشریفه، ص ۷.
۱۵) سفینه البحار، محدث قمی، ج ۲، ص ۴۴۷.
۱۶) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۴.
۱۷) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶ و ۲۱۷؛ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۸۳.

احمد اردکانی محیطی