موعود پایگاه اینترنتی موعود
امروزه به جرأت می توان گفت میراث گرانسنگ تلاش های پیشوایان معصوم در مباحث مهدویت سبب شده در جزئی ترین بحث ها بتوان به پشتوانۀ سخنان ایشان به بررسی های ژرف، بحث های فراوانی را دنبال کرد. تحلیل حدیث شناسانۀ حکم نام بردن حضرت مهدی(ع) به محمد
چکیده
مهدویت اعتقادی پایه ای است که همواره در میان باورهای اسلامی‌بدان اهتمام و توجه ویژه ای شده است و این اهتمام همچنان در سخنان پیشوایان معصوم: و بزرگان دین بازتاب یافته است.
گسترۀ بحث ها دربارۀ این اعتقاد سترگ نه تنها امور کلی، که بسیاری از امور جزئی را نیز دربر گرفته است. یکی از این امور، «حکم نام بردن» آن حضرت به نام «محمّد» است که بررسی آن با توجه به ویژگی های آن حضرت و نیز چگونگی زندگی وی، اهمیت دارد.
در این نوشتار به بحث دربارۀ حکم نام بردن حضرت مهدی(عج) به نام خاص «محمّد» بر اساس سخنان معصومان: پرداخته شده است. دیدگاه ها در این بحث با نگاه به گروه های گوناگون روایات در این باره، به طور عمده در دو دسته تقسیم شده است:
دیدگاه نخست، باور کسانی است که در هر شرایطی نام بردن آن حضرت را به نام «محمّد» حرام می دانند. به گونه ای که امروزه حتی آن را به صورت «م ح م د» می نویسند.
دیدگاه دوم از کسانی است که این ممنوع بودن را به سبب نام بردن در برخی روایات و ادعیه، ویژۀ زمانی دانسته‌اند که به سبب نام بردن، آسیبی متوجه آن حضرت می‌شد.
در ادامه با بررسی کوتاه مستندات هر دیدگاه بر پایۀ روایات، نتیجه می‌گیریم که در زمان غیبت کبرا اگر نام بردن آن حضرت موجب آسیب و زیان نگردد، جایز است.
واژگان کلیدی
حضرت مهدی(عج)، محمّد بن حسن، نام بردن، م ح م د، تسمیه، حرمت نام بردن.
مقدمه
اعتقاد به امام مهدی(عج) باوری سترگ و تأثیرگذار در میان باورهای اسلامی است. این باور، از همان سال های نخستین طلوع اسلام و پیامبری خاتم الانبیاء(ص) در مرکز توجه و کانون اهتمام آن حضرت قرار گرفت؛ به گونه ای که در هر مجال و مناسبتی، مسلمانان را بدان یادآور می‌شد و به ظهور، قیام و حکومت جهانی آن عدالتگستر موعود در آخرالزمان، بشارت میداد (طوسی، ۱۴۱۱: ۱۷۸) و آن را امری ناگزیر می دانست که پیش از برپایی رستاخیز بزرگ پدید خواهد آمد (سجستانی، ۱۴۱۰: ح ۴۲۸۲).
پس از رحلت پیامبر گرامی(ص) این راه با کوشش پیشوایان معصوم: با توان و پی گیری کامل و به تناسب شرایط دوران هر امام، همچنان ادامه یافت. اگرچه نیازهای هر زمان و نیز مخاطبان هر امام، سبب می شد تا از همۀ آموزه های مهدوی در هر دوره، به بخشی پرداخته و پافشاری شود، ولی همواره بر دامنۀ تبیین آن افزوده شد؛ به ویژه در دوران پیشوایانی که به هر سبب از آزادی بیشتری در بیان آموزه های دینی برخوردار شدند.
امروزه به جرأت می توان گفت میراث گرانسنگ تلاش های پیشوایان معصوم: در مباحث مهدویت سبب شده در جزئی ترین بحث ها بتوان به پشتوانۀ سخنان ایشان به بررسی های ژرف، بحث های فراوانی را دنبال کرد. از تبار پدری و مادری و ولادت حضرت مهدی(عج) گرفته، تا پنهان زیستی او؛ از چگونگی زندگی آن حضرت در دوران غیبت گرفته تا عمر طولانی اش؛ از چیستی غیبت وی گرفته تا چگونگی ظهور، قیام و حکومت جهانی ایشان بر کرۀ زمین و….
در این بین، یکی از این بحث های به ظاهر جزئی، نام بردن حضرت به نام «محمّد» است که در برخی از روایات بدان اشاره شده است.
این اهمیت سبب شده آثار روایی درخور توجهی در این باره نوشته و منتشر شود که البته برخی برای اثبات «حرام بودن» و برخی دیگر در «روابودن» نام بردن آن حضرت است. برخی از این آثار مانند انوار الساطعه فی تسمیه حجه الله القاطعه، شرعه التسمیه در اثبات حرمت و کشف التعمیه فی جواز التسمیه در جواز را آقابزرگ تهرانی در کتاب گرانسنگ خود _ الذریعه _ وصف کرده است (تهرانی، بی تا: ج۲، ۴۲۸، ج۱۱، ۱۳۸، ج۱۴، ۱۷۹).
از آن جایی که روایات در این بحث به گونه های مختلفی است، دیدگاه های گوناگونی شکل گرفته است:
نخست گروهی با استناد به روایاتی که به حرام بودن نام بردن اشاره کرده‌اند، بردن نام خاص آن حضرت را به طور مطلق، ممنوع و حرام دانسته‌اند.
گروه دیگر این ممنوع بودن را به زمان ترس، و جواز آن را مقید به زمان غیر از تقیه و ترس مربوط دانسته‌اند.
در مجموع روایات مهدویت، سخنانی که دربارۀ نام بردن در دست است در گروه های زیر تقسیم می‌شوند:
۱. روایاتی که به طور مطلق، بردن نام را در هر زمان و هر مکان حرام دانسته‌اند؛
۲. روایاتی که حرام بودن را تا هنگام ظهور حضرت مهدی(عج) می دانند؛
۳. روایاتی که نام بردن را تنها در شرایط تقیه و ترس بر جان آن حضرت جایز نمی دانند؛
۴. روایاتی که بدون هیچ قیدی، نه تنها نام بردن را حرام ندانسته، که خود ائمه: و یارانشان در سخنان خود به نام آن حضرت تصریح کرده‌اند.
بنابراین انواع روایات دربارۀ نام بردن حضرت مهدی(عج) به نام خاص ایشان _ محمّد _ بدین شرح خواهد بود:
روایات حرمت نام بردن به صورت مطلق
روایات دستۀ نخست را می توان به گروه هایی چند تقسیم کرد:
الف) کافربودن نام برندۀ حضرت با نام مخصوص
محمّد بن یعقوب کلینی با ذکر سند از امام صادق(ع) نقل کرده است:
صاحِبُ هَذا الاَمْرِ لایسَمّیهِ بِاسْمِهِ اِلَّا کافِرٌ؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۱، ۳۳۳، ح۴)
صاحب این امر کسی است که جز کافر، نام او را به اسم خودش نبرد.
این حدیث را شیخ صدوق (۱۳۹۵: ج۲، ۴۸، ح۱) و مسعودی (۱۴۱۷: ۲۸۰) نیز نقل کرده اند و اگر در کتاب های پس از آن ذکر شده، به طور عمده از این منابع نقل شده است.
این روایت که از نظر سند[۱] صحیح است، به طور صریح نام برندۀ آن حضرت را کافر می داند. شارحان روایت دیدگاه های گوناگونی را در این باره مطرح کرده‌اند؛ گروهی آن را حمل بر مبالغه کرده‌اند. برخی مراد از کافر در این روایت را کسی دانسته‌اند که اوامر الهی را ترک و نواهی او را انجام می دهد، نه کسی که منکر پروردگار یا مشرک به او است (فیض کاشانی، ۱۴۰۶: ج۲، ۴۰۴). برخی احتمال داده‌اند این ویژۀ زمان تقیه باشد؛ چرا که روایاتِ بسیاری به نام آن حضرت تصریح کرده‌اند (مازندرانی، ۱۳۸۲: ج۶، ۲۲۴) و برخی دیگر از شارحان، همچنان بر استفادۀ حرام بودن از این گونه روایات، پافشاری کرده‌اند (مجلسی، ۱۳۶۹: ج۴، ۱۶ – ۱۸).
از دیگر کسانی که بر این حرمت تأکید کرده محمدتقی مجلسی _ پدر صاحب بحار الانوار _ است که ضمن اشاره به روایات حرمت و پذیرش آن ها، حکمت این نام نبردن را چنین بیان کرده است:
ممکن است حکمت این باشد که مبادا یهود و نصارا گویند: محمدی که در تورات و انجیل هست آن حضرت است. (مجلسی، ۱۴۱۶: ج۴، ۱۵۹)
البته این سخن چندان پذیرفتنی نیست؛ بدان جهت که خوفی این چنینی نیاز به حکم حرمت فراگیر ندارد. روایت می توانست حرمت را مقیّد کند.
ب) جایز نبودن نام بردن حضرت
در دستۀ دیگر از روایات، این جایز نبودن با تعبیرهایی مانند «لا یحل لهم» و «لا یحل لکم» و مانند آن آمده است. برخی از این روایات از این قرارند:
یکم. شیخ صدوق از امام کاظم(ع) نقل کرده است:
… ذَلِکَ اِبْنُ سَیدَه الاِماءِ الذی تخفی عَلَی النَّاسِ وِلادَتُهُ، وَلا یحِلُّ لَهُمْ تَسْمِیتُهُ…؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۳۶۸، ح۶)
او فرزند سرور کنیزان است؛ کسی که ولادتش بر مردم پوشیده و بردن نامش بر آن ها روا نیست.
در این دسته از روایات به دو نکته اشاره شده است: ۱. مخفی بودن ولادت؛ ۲. جایزنبودن نام بردن حضرت با نام خاص.
شاید بتوان گفت اگرچه ولادت آن حضرت بر همۀ مردم پوشیده بود، ولی عده ای _ اگرچه‌اندک _ از این امر آگاه بودند. بنابراین می توان احتمال داد، این عدمِ جواز، برای همۀ مردم نیست. از طرفی مرجع ضمیر در «وَلا یحِلُّ لَهُمْ» به «الناس» برمی‌گردد؛ یعنی بر کسانی که ولادت آن حضرت بر آن ها پوشیده است. از این رو نام بردن، برای ایشان نیز جایز نیست. با وجود این احتمالات، نمی توان گفت که این روایت صریح در حرمت مطلق است.
دوم. مرحوم کلینی با ذکر سند به نقل از ریان بن صلت می‌گوید:
سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا(ع) یَقُولُ وَ سُئِلَ عَنِ الْقَائِمِ، فَقَالَ: لَا یُرَى جِسْمُهُ وَ لَا یُسَمَّى اسْمُـهُ؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۱، ۳۳۳)
از حضرت رضا(ع) شنیدم که چون دربارۀ قائم سؤال شد، فرمود: جسمش دیده نشود و نامش برده نمی‌شود.
ابن بابویه قمی (درگذشتۀ ۳۲۹ق)، در الامامه و التبصره روایت را آن گونه که در الکافی نقل شده، آورده است (ابن بابویه قمی، ۱۴۰۴: ۱۱۷، ح۱۱۰).
روایت در فاصلۀ اندکی از زمان کلینی و صدوق اول، به قلم حسین بن حمدان خصیبی (درگذشتۀ ۳۳۴ق) در الهدایه الکبری نقل شده که در ادامۀ روایت بخشی نیز اضافه شده است. در این کتاب آمده که ریان بن صلت گوید: شنیدم امام رضا(ع) فرمود:
الْقَائِمُ الْمَهْدِی بْنُ الْحَسَنِ لَا یُرَى جِسْمُهُ وَ لَا یُسَمِّى بِاسْمِهِ؛ (خصیبی، ۱۴۱۹: ۳۶۴)
قائم مهدی فرزند حسن جسمش دیده نشود و به نامش، نام برده نشود.
در ادامۀ این بخش، نسبت به منابع پیش گفته این مطلب اضافه شده است:
أَحَدٌ بَعْدَ غَیْبَتِهِ حَتَّى یَرَاهُ وَ یُعْلَنَ بِاسْمِـهِ وَ یَسْمَعُهُ کُلُّ الْخَلْقِ فَقُلْنَا لَهُ: یَا سَیِّدَنَا وَ إِنْ قُلْنَا صَاحِبُ الْغَیْبَه وَ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ الْمَهْدِیُّ، قَالَ: هُوَ کُلُّهُ جَایِزٌ مُطْلَقٌ وَ إِنَّمَا نَهَیْتُکُمْ عَنِ التَّصْرِیحِ بِاسْمِهِ لِیَخْفَى اسْمُهُ عَنْ أَعْدَائِنَا فَلَا یَعْرِفُوهُ؛ (همو)
کسی پس از غیبتش تا این که او را ببیند و نامش آشکار شود و همۀ مردم آن را بشنوند…
البته نویسنده هیچ اشاره ای نکرده که این اضافه را به چه سبب افزوده و این در حالی است که در هیچ یک از منابع پیشین، این اضافه نقل نشده است. ضمن این که در بخش نخست روایت نیز «الْقَائِمُ الْمَهْدِی بْنُ الْحَسَنِ» اضافه شده است. همچنین اگر کلمۀ «لَا یُسَمِّى» مجهول خوانده شود _ که سیاق روایت بدان نزدیک تر است و با روایات دیگر نیز چنین به نظر می رسد _ کلمۀ «احد» اضافه است.
شیخ صدوق، این روایت را با اندک تفاوتی در سند، از ریان بن صلت در دو جا از کتاب کمال الدین و تمام النعمه نقل کرده، با این تفاوت که به جای «وَ لَا یُسَمَّی اسْمُهُ»، «وَ لَا یسَمَّی بِاسْمِه» (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۳۷۰ و ۶۴۸) آورده است. شیخ حر عاملی روایت را همان گونه که مرحوم کلینی نقل کرده، آورده است (عاملی، ۱۴۰۹: ج۱۶، ۲۳۹).
علّامه مجلسی در مرآه العقول روایت یادشده را نقل کرده و آن را موثق دانسته، می نویسد:
موثق علی الظاهر إذ الأظهر أن جعفر بن محمد هو ابن عون الأسدی، و ربما یظن أنه ابن مالک فیکون ضعیفاً و إن کان فی ضعفه أیضاً کلام، لأن ابن الغضائری إنما قدح فیه لروایته الأعاجیب، و المعجز کله عجیب، و هذا لا یصلح للقدح. (مجلسی، ۱۳۶۹: ج۴، ۱۸)
میرزا حسین نوری (درگذشتۀ ۱۳۲۰) از میان نقل ها، روایت خصیبی را آورده است (نوری، ۱۴۰۸: ج۱۲، ۲۸۶، ش۱۴۱۰۷)، با این تفاوت که در ابتدای روایت به جای «الْقَائِمُ الْمَهْدِی بْنُ الْحَسَنِ»، « الْقَائِمُ الْمَهْدِی(عج) ابْنُ ابْنِی الْحَسَنِ» نوشته شده است.[۲]
ناگفته نگذرم که مرحوم نوری در کتاب نجم الثاقب در موارد بسیاری از امام مهدی(عج) با نام محمد بن الحسن یاد کرده است (طبرسی نوری، ۱۳۷۷: ج۱، ۴۱۳).
سوم. در روایتی دیگر، داود بن قاسم جعفری می‌گوید: از امام هادی(ع) شنیدم که فرمود:
الخَلَفُ مِنْ بَعْدی اِبْنی الحَسَنُ فَکَیفَ لَکُمْ بِالخَلَفِ مِنْ بَعْدِ الخَلَفِ؟ فَقُلْتُ: وَلِمَ جَعَلَنی اللَّهُ فِداکَ؟ فَقالَ: لأَنَّکُمْ لا تَرَوْنَ شَخْصَهُ وَلا یحلُّ لَکُمْ ذِکْرَهُ بِاسْمِـهِ قُلتُ فَکَیفَ نَذْکُرُهُ؟ قالَ: قُولُوا: الحُجَه مِنْ آلِ مُحَمدٍ(ص)؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۳۸۱، ح۵؛ طوسی، ۱۴۱۱، ۲۰۲، ح۱۶۹؛ مسعودی، ۱۴۱۷: ۲۷۸؛ فتال نیشابوری، بی تا: ۲۶۲؛ کلینی، ۱۳۶۵: ج۱، ۳۲۸، ح۱۳)
جانشین پس از من فرزندم حسن است و شما با جانشین پس از جانشین من چگونه خواهید بود؟ گفتم: فدای شما شوم! برای چه؟ فرمود: زیرا شما شخص او را نمی‌بینید و بردن نام او به اسمش بر شما روا نباشد. گفتم: پس چگونه او را یاد کنم؟ فرمود: بگویید: حجّت از آل محمد(ص) .
در سند روایت در کتاب الکافی، افزون بر محمد بن احمد علوی که سخنی دربارۀ او در کتاب های رجالی نیامده، روایت مرفوع نیز هست که آن را از جهت سند بی اعتبار کرده است. البته با توجه به صحیح بودن سند روایت نخست برای این بخش، در دیدگاه حرمت، کافی است و روایات دیگر به عنوان شاهد ذکر می‌شود.
چهارم. امام صادق(ع) در جواب کسی که پرسید «مهدی از فرزندان کیست»؛ فرمود:
الْخامِسُ مِنْ وُلْدِ السَّابِعَ یغیبُ عَنکُمْ شَخْصُهُ، وَلا یحِلُّ لَکُمْ تَسْمِیتُهُ؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۴۱۱، ح۱۲)
پنجمین امام از فرزندان امام هفتم که شخص او از دیدگان شما نهان شود و نام بردنش روا نباشد.
در این دسته روایات نیز به سبب ضمایر خطاب در «یغیبُ عَنْکُمْ» و «لا یحِلّ لَکُمْ»، ممکن است گفته شود، حرمت تنها متوجه مخاطبان آن حضرت بود و این به دلیل فشارهایی است که از طرف ستمگران بر شیعیان به سبب نام بردن حضرت وارد میکردند (مازندرانی، ۱۳۸۲: ج۶، ۲۲۴).
همچنین «یغیب عنکم» به ملاقات های قطعی تخصیص خورده و این غیبت همگانی نیست. بر این اساس، عدم جواز نام بردن نیز تخصیص خورده است. به علاوه، روایاتی نیز وجود دارد که می‌گوید حضرت مهدی(عج) را در دوران غیبت میبینند (صدوق، ۱۳۹۵: ج۱، ۱۴۴، باب ۵، ح۳).
بنابراین از این دسته روایات، به سبب احتمالات، نمی توان قطع به حرمت را برای همگان استفاده کرد.
ملعون بودن نام برندۀ حضرت
با این مضمون توقیعی از امام عصر(عج) صادر شده است که می فرماید:
مَنْ سَمانی فی مَجْمَعٍ مِنَ النَّاسِ فَعَلَیْهِ لَعْنَه اللهِ؛ (همو: ج۲، ۴۸۳، ح۳)
لعنت خدا بر کسی که مرا در میان جمعی از مردم نام برد.
در این روایت نیز احتمالاتی وجود دارد:
مقصود روایت، دوران غیبت صغراست؛ یعنی زمانی که آن حضرت در میان جمعی حضور مییافتند و اگر کسی نام او را افشا می‌کرد، موجب فاش شدن اسرار می‌شد و خطری متوجه آن حضرت میگردید، وگرنه صِرفِ نام بردن _ بدون اشاره به وجود ظاهری ایشان _ سبب ضرر و زیانی نخواهد شد. احتمال دیگر این که مقصود از «الناس» در «فی مجمع من الناس» مخالفان و اهل سنّت باشد.
الف) روایات عدم جواز تا هنگام ظهور
محمد بن زیاد ازُدی از امام موسی بن جعفر(ع) دربارۀ امام غایب(ع) نقل کرده است:
… تَخْفَى عَلَى النَّاسِ وِلَادَتُهُ وَ لَا تَحِلُّ لَهُمْ تَسْمِیَتُهُ حَتَّى یُظْهِرَهُ اللَّهُ فَیَمْلَأَ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً؛ (همو: ۳۶۸، ح۶)
… کسی که ولادتش بر مردم پوشیده و ذکر نامش بر آن ها روا نیست، تا آن گاه که خدای تعالی او را ظاهر ساخته و زمین را از عدل و داد آکنده سازد، همان گونه که پر از ظلم و جور شده باشد.
عبدالعظیم حسنی نیز شبیه این مضمون را از امام هادی(ع) نقل کرده است (همو: ۳۷۹، ح۱).
در این روایت نیز ملاک عدم جواز می توان ترس بر آن حضرت باشد که با ظهور این ترس برطرف می‌شود. البته به نظر می رسد در دو دسته روایت یادشده نام بردن حضرت تنها ملاک حکم نیست، بلکه نام بردن در شرایطی که شناخت آن حضرت را به دنبال داشته باشد مورد نظر است؛ مانند این که حضرت در جایی حضور دارد و کسانی که وی را می‌شناسند نام بردن آن حضرت جایز نیست.
ب) روایات جواز، بدون بیم خطر
در این دسته از روایات، به علت نام نبردن حضرت اشاره شده است. در این صورت اگر آن علت وجود نداشته باشد، نهی نیز ساقط است.
امام باقر(ع) در پاسخ ابوخالد کابلی _ که از نام حضرت مهدی(عج) پرسیده بود _ فرمود:
سَأَلْتَنِی وَ اللَّهِ یَا أَبَا خَالِدٍ عَنْ سُؤَالٍ مُجْهِدٍ وَ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ أَمْرٍ مَا کُنْتُ مُحَدِّثاً بِهِ أَحَداً وَ لَوْ کُنْتُ مُحَدِّثاً بِهِ أَحَداً لَحَدَّثْتُکَ وَ لَقَدْ سَأَلْتَنِی عَنْ أَمْرٍ لَوْ أَنَّ بَنِی فَاطِمَه عَرَفُوهُ حَرَصُوا عَلَى أَنْ یَقْطَعُوهُ بَضْعَه بَضْعَه؛ (نعمانی، ۱۳۹۷: ۲۸۸، ح۲ و نیز نک: طوسی، ۱۴۱۱، ۳۳۳، ح۲۸۸)
به خدا سوگند ای ابا خالد، پرسش سختی پرسیدی که مرا به تکلف و زحمت می اندازد؛ همانا از امری پرسیدی که [هرگز آن را به هیچ کس نگفتهام و] اگر آن را به کسی گفته بودم، به گونۀ روشن به تو میگفتم. همانا تو از من چیزی را پرسیدی که اگر بنی فاطمه او را بشناسند، حرص ورزند که او را قطعه قطعه کنند.
از روایت یادشده استفاده می‌شود که اگر به سبب بردن نام آن حضرت ضرر و خطری برای ایشان به وجود نیاید، دانستن و نقل نام آن حضرت، بدون اشکال است.
از خود حضرت مهدی(عج) در توقیعی آمده است:
فَاِنَّهُمْ اِنْ وَقَفُوا عَلَی الاِسْمِ أَذاعُوهُ وَاِنْ وَقَفُوا عَلَی المَکانِ دَلُّوا عَلَیْهِ؛ (همو: ۳۶۴، ح۳۳۱)
پس به درستی که آنان اگر نام را بدانند، آن را رایج ساخته و اگر بر مکان آگاهی یابند، آن را نشان خواهند داد.
شیخ حر عاملی ذیل این روایت دلالت آن را بر نهی و اختصاص به ترس و ترتب مفسده دانسته است (عاملی، ۱۴۰۹: ج۱۶، ۲۴۰). بنابراین این دسته از روایات، دایرمدار ترس و تقیه است و با از میان رفتن آن، حرمت نام بردن نیز برطرف خواهد شد.
ج) روایات جواز نام بردن
در روایات فراوانی آن گاه که سخن از حضرت مهدی(عج) به میان آمده، به نام آن حضرت به روشنی اشاره شده است. در این جا به برخی از این روایات، اشاره می‌شود:
روایاتی که پیش از ولادت ایشان، به نام آن حضرت اشاره کرده است:
شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه از حضرت علی(ع) نقل کرده است: رسول گرامی اسلام(ص) نام پیشوایان پس از امام علی(ع) را یکی پس از دیگری برای آن حضرت برشمرد، تا این که فرمود:
مَهْدِی اُمَّتی مُحَمَّدٌ الَّذی یَمْلأ الأَرْضَ قِسْطاً وَعَدْلاً؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۱، ۲۸۴، ح۳۷)
مهدی امتم [در میان ایشان] محمد است که زمین را از داد و دادگری آکنده سازد.
حضرت علی(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که هنگام بردن نام پیشوایان دوازدهگانه: فرمود:
فَاِذا حَضَرَتْهُ (الحسن) الوَفاه فَلْیسلِمْها اِلی اِبْنِهِ مُحَمد؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ۱۵۰، ح۱۱۱)
پس هنگام درگذشت حسن آن را به فرزندش محمد تسلیم می‌کند.
در الفضائل نیز شبیه این روایت آمده و تصریح به نام «محمد» شده است (قمی، ۱۳۶۳: ۱۵۸). همچنین در الاحتجاج طبرسی، از رسول اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: از جبرئیل شنیدم:
ثُمَ اِبْنهُ القائِمُ بِالحَقِ مَهْدی اُمتی مُحمد بن الحَسَنِ صاحِبِ الزَّمان؛ (طبرسی، ۱۴۰۳: ج۱، ۶۸، ح۳۴)
سپس فرزندش قائم به حق، مهدی امتم، محمد بن حسن صاحب الزمان.
در کلام امیرمؤمنان علی(ع) به این نام اشاره شده است؛ چنان که شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه آورده است: حضرت علی(ع) بر فراز منبر درباره حضرت مهدی(عج) فرمود:
لَهُ اِسْمانِ: اِسْمٌ یخْفی وَاِسْمٌ یعْلَنُ، فَاَمّا الَّذی یخْفی فَأَحْمَدُ، وَاَمَّا الَّذی یعْلَنْ فَمُحَمَّدٌ؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۶۵۳، ح۱۷؛ نک: طبرسی بی تا: ۴۶۵؛ عاملی، ۱۴۰۹: ج۱۶، ۴۴)
برای او دونام است: یکی پنهان و دیگری آشکار؛ اما پنهان، احمد و نام آشکار، محمد است.
از موارد دیگری که قائلان به جواز نام بردن حضرت بدان اشاره کرده‌اند، حدیث لوح حضرت زهرا(س) است. در بخشی از این لوح _ که هدیهای از سوی پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) بود _ آمده است:
وَاُکْمِلُ ذلِکَ بِاِبْنِهِ مُحمد رَحْمَه لِلْعالَمینَ عَلَیهِ کَمال مُوسی وَبَهاءُ عیسی وَصَبْرُ اَیوبُ؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۱، ۵۲۷، ح۳)
و جانشینان را به فرزندش محمد _ رحمت بر جهانیان _ تکمیل خواهم کرد؛ کسی که کمال موسی(ع) و بهاء عیسی(ع) و شکیبایی ایوب(ع) را داراست.
شیخ صدوق، بخش مربوط به حضرت مهدی(عج) را این گونه آورده است:
ابُوالقاسِمِ مُحَمدُ بْنُ الحَسَنِ هُوَ حُجَّه اللهِ تَعالی عَلی خَلْقِهِ؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۱، باب ۲۷)
ابوالقاسم محمّد بن الحسن، همو حجت خداوند بزرگوار بر بندگان است.
خود جابر نیز در مواردی اشاره کرده که از حضرت مهدی(عج) در آن لوح، به عنوان «محمّد» یاد شده است.
امام باقر(ع) نیز پس از آیۀ شریفۀ (اِنَّ عِدَه الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اِثْنا عَشَرَ… ) (توبه: ۳۶) یک یک نام ائمه: را برد؛ تا این که فرمود:
وَاِلی اِبْنِهِ الحَسَن وَ إِلی ابْنِهِ مُحَمَّد الهادی المَهْدی، اِثْنا عَشَرَ اِماماً؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ۱۴۹، ح۱۱۰)
و به فرزندش حسن و به فرزندش محمد هدایت کننده هدایت شده، دوازده امام هستند.
امام صادق(ع) نیز هنگام شناساندن حضرت مهدی(عج) در چندجا به نام «محمد» اشاره کرده است؛ چنان که در کشف الغمهاز آن حضرت نقل شده که می فرماید:
الخَلَفُ الصَّالِحُ مِنْ وُلْدی هُوَ المَهْدِی، اِسْمُـهُ مُحمد وکْنْیتُهُ ابُوالقاسِمِ یخْرُجُ فی آخِرِالزَّمانِ یقالُ لِاُمِّهِ صَقیل؛ (اربلی، ۱۳۸۱: ج۲، ۴۷۵)
خلف صالح از فرزندانم مهدی است. نامش محمد و کنیهاش ابوالقاسم، در آخرالزمان خروج می‌کند و مادرش صقیل نامیده می‌شود.
شیخ صدوق شبیه این روایت را در کمال الدین آورده است (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۳۳۴، ح۴).
امام صادق(ع) وقتی خواست در پاسخ «زید شحام» نام امامان معصوم: را برشمرد، فرمود:
نَحْنُ اِثْنا عَشَرَ _ هکذا _ حَوْلَ عَرْشِ ربِّنا جَلَّ وَ عَزَّ فِی مُبتدَءِ خَلقنا أَوَّلِنا محمد وَأَوْسَطُنا مُحمد وآخِرنا مُحمدٌ؛ (نعمانی، ۱۳۹۸: ۸۵، ح۱۶)
ما دوازده تن بدین گونه (اشاره با دست به صورت دایره) از آغاز آفرینش گرداگرد عرش پروردگارمان قرار داشتهایم، نام اوّلین فرد ما محمد و نفر میانه محمد و آخرین فرد ما نیز محمد است.
از امام عسکری(ع) در موارد بسیاری نقل شده که به نام آن حضرت تصریح کرده است. آن گاه که مادر حضرت مهدی(عج) به ایشان باردار شد، امام عسکری(ع) به او فرمود:
سَتَحْمِلینَ ذَکَراً وَ اِسْمُهُ محمد وَ هُوَ القائِمُ مِنْ بَعْدی؛ (اربلی، ۱۳۸۱: ج۲، ۴۷۵)
تو باردار پسری هستی که نامش محمد است و او قائم پس از من است.
همچنین آن حضرت در گفتاری فرمود:
اِبْنی مُحمد، هُوَ الاِمامُ والحُجَّه بَعدی مَنْ ماتَ وَلَمْ یعْرِفْهُ مات مِیته جاهِلیه؛ (همو: ۴۰۹، ح۹)
فرزندم محمد، او امام و حجّت پس از من است؛ هر کس بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلی از دنیا رفته است.
گروه دوم، دربر دارندۀ سخنانی است که پس از زاده شدن ایشان، از آن حضرت با نام محمد یاد کرده‌اند:
ابراهیم کوفی، نقل کرده است که امام عسکری(ع) بخشی از گوسفندی سربریده را برای من فرستاد و فرمود:
هَذا مِنْ عَقیقَه ابنی مُحمد؛ (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۴۳۲، ح۱۰)
این از عقیقۀ فرزندم محمد است.
کلینی از احمد بن محمد بن عبدالله، ضمن روایتی چنین نقل کرده است:
وَ وُلِدَ لَهُ (ابی محمد) وَلَدٌ سَمَّاهُ مُحمد؛ (کلینی، ۱۳۶۵: ج۱، ۳۲۹ و ۵۱۴)
برای او (امام عسکری(ع) ) فرزندی به دنیا آمد که او را محمد نامید.
شیخ طوسی در الغیبه در بخشی از یک حکایت، نقل کرده که حضرت مهدی(عج) با عنوان «محمد بن الحسن» از خود نام برده است (نک: طوسی، ۱۴۱۱: ۲۶۹، ح۲۳۴).
از ابی غانم خادم نقل شده است:
وُلِدَ لابی مُحَمد مَوْلُودٌ فَسَماهُ مُحَمَّداً و…؛ (عاملی، ۱۴۰۹: ج۱۶، ۲۴۳، ح۲۱۴۶۷)
برای ابو محمد (امام عسکری(ع) ) فرزندی به دنیا آمد که او را محمد نام نهاد و….
شیخ صدوق به نقل از عبدالله سوری در ضمن داستانی از دیدار با حضرت مهدی(عج) در دوران غیبت صغرا نوشته است:
پس دیدم جوانانی را که در بِرکه، آب بازی میکردند. جوانی بر سجادهای نشسته بود و آستین لباس خود را در برابر دهان گذاشته بود. پس گفتم: این جوان کیست؟ گفتند: محمد بن الحسن است و شبیه پدرش بود. (صدوق، ۱۳۹۵: ج۲، ۴۴۱، باب ۴۳، ح۱۳؛ و نیز نک: راوندی، ۱۴۰۹: ج۲، ۹۵۹)
در کمال الدین ضمن بیان سرگذشت مادر حضرت مهدی(عج) آمده است:
وَعَلی قَبْرِها مَکْتُوبٌ عَلَیهِ هَذا قَبْرُ اُمِّ مُحَمَّدٍ؛ (همو: ۴۳۱، ح۷)
و بر آرامگاه او نوشته شده بود، این قبر مادر محمد است.
با توجه به این که از ایشان به عنوان «ام محمد» یاد نشده تا گفته شود کنیۀ ایشان بوده است. بنابراین دلیل برای جواز نام بردن نام خاص آن حضرت شمرده شده است.
نام حضرت در دعاها
در دعاهای بسیاری از حضرت مهدی(عج) با عنوان محمد یاد شده است و با توجه به این که ماهیت دعا برای تکرار از طرف مؤمنان و مداومت بر آن در نهان و آشکار است، دلیلی گرفته شده بر جواز بردن نام آن حضرت.
برخی از دعاهایی که به روشنی نام آن حضرت در آن برده شده از این قرارند:
۱. مشهور در دعای فرج، «اللّهم کن لولیک الحجه بن الحسن» است؛ ولی در منابع اصلی، مانند مصباح کفعمی، دعا به گونهای دیگر نیز آمده است:
اَللهُمَ کُنْ لِوَلِیکَ مُحمد بن الحَسَن المَهدی فی هَذهِ السَّاعَه…. (کفعمی، ۱۴۰۵: ۵۸۶؛ و نیز نک: مجلسی، ۱۴۰۴: ج۹۴، ۳۹۲)
سید بن طاووس نیز در اقبال الاعمال همین گونه نقل کرده است (ابن طاووس، ۱۴۱۴: ۵۸).
۲. در البلد الامین تحت عنوان دعای «کنز العرش» آمده است:
وَأَسْألکَ بِحَقِ مُحمد بن الحَسَنِ القائِمِ بِأَمْرِکَ و الحجه علی عبادک. (کفعمی، ۱۴۱۸: ۳۵۷)
۳. علّامه مجلسی در دعای پس از زیارت آل یسٓ به نقل از احتجاج طبرسی آورده است:
اللّهم صَلِّ عَلی مُحمد بنِ الحَسَنِ حجّتکَ فِی أَرْضِکَ وَ…. (مجلسی، ۱۴۰۴: ج۵۳، ۱۷۱، ح۵)
البته در کتاب الاحتجاج اشاره ای به نام محمد بن الحسن نشده است (طبرسی، ۱۴۰۳: ج۲، ۴۹۴)؛ ولی این گمان هست که در نسخه ای که علّامۀ مجلسی از آن نقل کرده، نام آن حضرت وجود داشته است.
نام حضرت در کلام دانشمندان شیعه
افزون بر روایاتی که ذکر شد، گروهی از دانشمندان شیعه از حضرت مهدی(عج) با عنوان محمد، محمد المهدی، محمد بن الحسن و محمد بن الحسن العسکری(ع) یاد کرده‌اند. این خود نشان گر آن است که این بزرگان، به کار بردن نام آن حضرت را روا میدانستهاند که به برخی از آن ها اشاره می‌شود:
۱. شیخ صدوق آورده است:
ابُوالقاسِم مُحمدُ بنُ الحَسَنِ هُوَ حُجَه اللهِ القائمِ؛ (صدوق، ۱۳۷۸: ج۱، ۴۰)
ابوالقاسم محمّد، فرزند حسن که اوست همان حجت خداوند، قیام کننده.
۲. شیخ مفید در النکت الاعتقادیه در پاسخ به این پرسش که اگر کسی بپرسد امام این زمان کیست، می نویسد:
فالجواب: القائم المنتظر المهدی محمد بن الحسن العسکری _ صلوات الله علیه و علی آبائه الطاهرین _؛ (مفید، ۱۴۱۳: ۴۴)
قائم منتظر مهدی محمد فرزند حسن عسکری _ درود خداوند بر او و پدران پاکش _ .
۳. شیخ طوسی دربارۀ ولادت امام مهدی(عج) از زبان اسماعیل علی نوبختی نوشته است:
مُولِدُ مُحمد بن الحَسَنِ بنِ عَلی مُحمد بن علی بن موسی …؛ (طوسی، ۱۴۱۱: ۲۷۱)
ولادت محمد بن حسن بن علی بن موسی….
۴. همو در الرسائل العشر مسئلۀ ۵۳ نوشته است:
محمد بن الحسن، المهدی(ع) حی موجود من زمان أبیه الحسن العسکری إلی زماننا هذا، بدلیل أن کل زمان لا بد فیه من إمام معصوم، مع أن الإمامه لطف، واللطف واجب علی الله تعالی فی کل وقت.(طوسی، بی تا: ۹۸)
و در مسئلۀ ۵۶ ادامه داده است:
محمد بن الحسن صاحب الزمان(ع) لا بد من ظهوره.
۵. علّامه حلی در تحریر الاحکام (۱۴۲۰: ج۲، ۱۰۹) و شرح منهاج الکرامه (حسینی، ۱۳۷۶: ۲۵۲) و الرساله السعدیه (حلی، ۱۳۷۸: ۱۹)، از حضرت مهدی(عج) با عنوان محمد بن الحسن العسکری(ع) یاد کرده است.
۶. علی بن یوسف حلی پس از نام بردن از امامان دوازدهگانه، نام امام زمان(عج) را چنین می نویسد:
… حتی انتهی الی ابی القاسم محمد بن الحسن الحجه القائم…؛ (حلی، ۱۴۰۸: ۷۰)
… تا آن که رسید به ابوالقاسم محمد فرزند حسن حجت قائم ….
۷. محقق کرکی نوشته است:
ثُمَ الخَلَفُ الحُجَّه القائِمُ المُنْتَظَرُ مُحمدُ بن الحَسَنِ المَهدی المُستَتَر خَوفاً مِنَ الاَعْداءِ…؛ (کرکی، ۱۴۰۹: ج۱، ۶۳)
سپس خلف، حجّت، قائم، منتظر، محمد فرزند حسن، مهدی که به سبب ترس از دشمنان، پنهان است….
۸. علی بن عیسی اربلی نوشته است:
… وَاَمَّا اِسْمُهُ فمُحَمَّدٌ وَکُنْیتُهُ اَبُوالقاسِمِ وَلَقَبُهُ الحُجَّه وَالخَلَفُ الصالِحُ وَقیلَ المُنْتَظَر؛ (اربلی، ۱۳۸۱: ج۲، ۴۳۷)
… ولی نام او محمد و کنیهاش ابوالقاسم و لقبش حجّت و خلف صالح و گفته شده منتظر است.
۹. اگرچه علّامه مجلسی قائل به حرمت نام بردن ایشان است؛ ولی در موارد بسیاری با نام مخصوص از ایشان یاد کرده است که برخی از این قرار است:
… المَهْدی الذی بَشَّرَ بِخُرُجِهِ النَبی المعظم(ص) فِی روایات مُتَواتِره مِن الخاصَه وَالعامَه وَهُوَ الاِمامُ مُحمد بن الحَسَنِ العَسکری المهدی المنتظر…؛ (مجلسی، ۱۴۰۴: ج۱۹، ۲۸۴، ج۲۸، ۴۶)
… مهدی که رسول گرامی اسلام(ص) به خروج او در روایات متواتر از شیعه و اهل سنت، بشارت داده است، هموست محمد فرزند حسن عسکری، مهدی منتظر ….
۱۰. شهید اول می نویسد:
الثانی عَشَر: الاِمامُ المَهْدی الحُجَّه صاحِبِ الزَّمانِ اَبُوالقاسِمِ مُحمد بن الحَسَنِ العَسْکَری(ع)؛ (عاملی، ۱۴۱۷: ج۲، ص۱۶)
دوازدهم: امام مهدی حجت صاحب الزمان ابوالقاسم محمد فرزند حسن عسکری(ع) ….
۱۱. فخرالدین طریحی نوشته است:
یکَنی بِهِ (القـائم) عَن صاحِبِ الاَمْرِ مُحمد بن الحَسَن العسکری؛ (طریحی، ۱۴۰۳: ذیل کلمۀ المهدی و نیز القائم)
از دیگر کسانی که در نوشتار یا نقل قول های خود به کلمۀ محمد _ به عنوان نام حضرت مهدی(عج) _ تصریح کرده‌اند، میتوان به عنوان نمونه از شیخ علی یزدی حائری در الزام الناصب (۱۳۵۶: ج۱، ۱۲۱)، سید هاشم بحرانی در غایه المرام (۱۴۲۲: ج۷، ۱۳۴) و محمد جواد مغنیه در الشیعه فی المیزان (۱۳۷۲: ۲۶۶)، مرحوم مظفر در عقائد الامامیه (بی تا: ۷۶)، سید علی میلانی در دراسات فی منهاج السنه (۱۳۸۶: ۴۱)، شیخ عباس قمی در منازل الآخره (۱۳۶۵: ۲۸۸) و در الکنی و الالقاب (۱۳۸۴: ج۳، ۱۹)، ملّاصالح مازندرانی در شرح اصول کافی (۱۳۸۲: ج۶، ۲۶)، آیت الله بروجردی در جامع احادیث الشیعه (۱۳۹۹: ج۹، ۴۱)، علی نمازی شاهرودی در مستدرک سفینه البحار (۱۴۱۸: ج۶، ۴۱۸)، محمدتقی جعفری در تفسیر و ترجمۀ نهج البلاغه (۱۳۶۸: ج۲۷، ۲۷۱)، آیت الله جعفر سبحانی در اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه (۱۳۷۹: ۲۱۸) یاد کرد.
نام بردن حضرت در گفتار اهل سنّت
بسیاری از اهل سنّت، وقتی در کتاب های خود باور شیعیان به مهدویت و حضرت مهدی(عج) را بازگو کرده‌اند، به نام آن حضرت تصریح کرده، آن را به شیعه نسبت داده‌اند. در این بخش تنها به برخی از این اقوال اشاره می‌شود:
۱. ابن کثیر در البدایه والنهایه اگرچه در مقام انکار حضرت مهدی(عج) سخن می‌گوید، ولی در بازتاب باور شیعیان به نام حضرت تصریح کرده، می نویسد:
یعتَقِدُ فِیهم الرَّافِضَه الذینَ اَوَّلُهم عَلی بن أَبی طالب وَآخِرهُمْ المُنتظر بِسردابِ سامراء وَهُوَ مُحمد بن الحَسَن العَسْکری. (دمشقی، ۱۴۰۸: ج۱، ۱۷۷)
وی در جای دیگر (همو: ج۱۴، ۹۵) نیز از حضرت مهدی(عج) با نام محمد بن الحسن المهدی یاد کرده است.
۲. ابن خلدون نیز با پنداری خواندن باور شیعه در تاریخ خود، وقتی از اعتقاد شیعه دربارۀ حضرت مهدی(عج) سخن گفته، چنین مینویسد:
وَخُصوصاً الاِثنا عَشَریه مِنهُمْ یزْعُمونَ اَنّ الثانی عَشَر مِنْ اَئِمَّتِهِمْ وَهُوَ مُحمد بنُ الحَسَنِ العَسکری وَیلَقَّبُونَهُ المَهْدی. (ابن خلدون، ۱۳۹۱: ج۱، ۱۹۹)
۳. زرکلی در الاعلام می‌گوید:
مُحَمدُ بنُ الحَسَنِ العَسْکری بنِ عَلی الهادی اَبُوالقاسِم آخِرُ الاَئِمه الاِثنی عَشر عِنْدَ الاِمامِیه. (زرکلی، ۱۹۹۰: ج۶، ۸۰)
۴ . محمد بن طلحه شافعی در مطالب السؤول می نویسد:
ولا إمام بعد محمد بن الحسن المهدی(ع) وهو الثانی عشر، فانظر بعین الاعتبار إلى أدوار الأقدار. (شافعی، بی تا: ۳۳)
۴. ذهبی در سیر اعلام النبلاء به دنبال کلمۀ «المنتظر» نوشته است:
الشَریف اَبُوالقاسِم مُحمد بنُ الحَسَنِالعَسکری بْنُ عَلی الهادی. (ذهبی، ۱۴۱۳: ج۱۳، ۱۱۹)
البته در ادامه پس از بیان این که این باور شیعه است، آن را رد کرده است.
۵. مبارکفوری در تحفه احوذی آورده است:
وَفِیهِ رَدٌّ عَلَی الشّیعَه حَیثُ یقُولُونَ المَهْدِی المُوعُود هُوَ القائِم المُنْتَظَرُ هُوَ مُحمدُ بنُ الحَسَنِ العَسْکری. (مبارکفوری، ۱۴۱۰: ج۶، ۴۰۳)
۶. قندوزی در ینابیع الموده می نویسد:
فَاِذا مَضی الحَسَنُ فَاِبْنُهُ الحُجَّه مُحمدٌ المَهْدی…؛ (قندوزی، ۱۴۱۶: ج۳، ۲۸۲ و ۳۱۶)
پس آن گاه که [امام ] حسن درگذشت، پس فرزند او حجّت محمد مهدی….
۷ . محمود ابوریه در اضواء علی السنه المحمدیه نوشته است:
والشیعه الإمامیه متفقون على أنه «محمد بن الحسن المهدی» من الأئمه المعصومین و یلقبونه بالحجه والقائم المنتظر. (ابوریه، بی تا: ۲۳۲)
سخنان اهل سنّت دست کم بر دو چیز دلالت دارد:
الف) این نام کم و بیش نزد شیعیان و دانشمندان شهرت داشته و به کار می رفته است.
ب) همه قائل به حرام بودن بردن آن نام نبودهاند؛ وگرنه به عنوان نکتهای درخور درنگ از طرف اهل سنّت مطرح می‌شد.
نکتۀ پایانی
یکی از بزرگان معاصر، پس از نقل چهار گروه روایات یاد شده، نوشته است:
شکی نیست که قول به منع نام بردن از روی تعبّد، خالی از تحقیق است؛ اگرچه برخی از بزرگان بدان تصریح کرده‌اند… ظاهر این است که منع، دایر مدار وجود ملاک تقیه است. بنابراین نام بردن از آن حضرت به این نام در زمان ما هیچ گونه منعی ندارد. به علاوه دستۀ چهارم روایات _ که دلالت بر جواز می‌کرد _ از دسته های دیگر به مراتب، هم از نظر عدد بیشتر و هم از نظر دلالت اقواست.
آن گاه چنین نتیجه می‌گیرد:
حرمت فقط هنگام تقیه بوده و یگانه راه جمع میان روایات همین سخن است، وگرنه باید هر دو دسته روایت را نپذیرفت و به اصطلاح از اعتبار ساقط بدانیم و یا قائل به تخییر شویم _ اگر بگوییم روایات ظنی هستند _ و حاصل این هم این می‌شود که قائل به جواز شویم. (مکارم شیرازی، ۱۴۱۱: ج۱، ۵۰۴)
ایشان در پایان قوی ترین قرینه بر دیدگاه خود (جواز نام بردن) را همان دستۀ چهارم از روایات دانسته، احتیاط را نیز بایسته نمی داند.
نتیجه
با توجه به آن چه گفته شد، به نظر میرسد اگرچه دستۀ نخست و دوم به گونه ای مطلق سخن از حرمت به میان آورده‌اند، ولی روایات دیگر را نیز نمی توان نادیده گرفت؛ زیرا به ویژه در دستۀ اخیر، شمار روایات و سخنانی که به نام آن حضرت به روشنی اشاره کرده است، فراوان است. از این رو حرمت نام بردن را می توان به شرایط ویژه نسبت داد و که از آن جمله در زمان ترس و نگرانی بر جان آن حضرت است؛ ولی چنان چه نام بردن آن حضرت سبب آسیب و زیان نگردد، رواست؛ و الله اعلم.
پی نوشت ها:
[۱]. محمد بن یحیی عن محمد بْن الْحسین عن الْحسن بن محبوب عَن ابْن رِئَاب عن أَبی عبدالله(ع) . [۲]. البته بر نگارنده روشن نشد که با وجود نقل های پیش از این اثر، سبب نقل روایت از این کتاب آن هم با تفاوت چه بوده است؟!منابع
_ ابن بابویه قمی، علی بن حسین بن موسی، الإمامه و التبصره من الحیره، قم، مدرسه الإمام المهدی(عج) ، ۱۴۰۴ق.
_ ابن خلدون، محمد، تاریخ، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۱ق.
_ ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تحقیق: جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
_ ابوریه، محمود، اضواء علی السنه المحمدیه، بی جا، نشر البطحاء، بی تا.
_ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه:، تبریز، مکتبه بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
_ بحرانی، هاشم بن اسماعیل، غایه المرام و حجّه الخصام فی تعیین الإمام، تحقیق: سیّد علی عاشور، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، ۱۴۲۲ق.
_ بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، المطبعه العلمیه، ۱۳۹۹ق.
_ تهرانی، محمّد محسن بن علی (آقابزرگ)، الذریعه، بیروت، دار الاضواء، بی تا.
_ جعفری، محمدتقی، تفسیر و ترجمه نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ چهارم، ۱۳۶۸ش.
_ حسینی، علی، شرح منهاج الکرامه، قم، مؤسسه دارالهجره، ۱۳۷۶ش.
_ حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم، مؤسسۀ امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
_ _____________________، الرساله السعدیه، تحقیق: محمود مرعشی، قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ش.
_ حلی، رضی الدین علی بن یوسف، العدد القویه، قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی، ۱۴۰۸ق.
_ خزاز قمی، علی بن محمد، کفایه الاثر، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
_ خصیبی، حسین بن حمدان، الهدایه الکبری، بیروت، نشر بلاغ، ۱۴۱۹ق.
_ دمشقی (ابن کثیر)، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
_ ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ق.
_ راوندی، قطبالدین، الخرائج والجرائح، قم، مؤسسۀ امام مهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
_ زرکلی خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۹۰م.
_ سبحانی، جعفر، اضواء علی عقاید الشیعه الامامیه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۹ش.$
_ سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ ق.
_ شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول:، تحقیق: ماجد بن احمد العطیه، نسخۀ خطی در کتابخانۀ آیت الله مرعشی، بی تا.
_ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، انتشارات جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
_ ___________________________________________، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۵ق.
_ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ ق.
_ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.
_ طبرسی نوری، حسین، نجم الثاقب، قم، انتشارات مسجد جمکران، چاپ دوم، ۱۳۷ش.
_ طبری آملی، محمّد بن ابی القاسم، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، نجف، کتابخانه حیدریه، چاپ دوم، ۱۳۸۳ق.
_ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
_ طوسی، محمّد بن حسن، الرسائل العشر، قم، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین، بی تا.
_ طوسی، محمّد بن حسن، کتاب الغیبه، چاپ اول، قم، مؤسسۀ معارف اسلامی، ۱۴۱۱ق.
_ عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، دروس، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
_ عاملی (شیخ حر)، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت:، ۱۴۰۹ق.
_ فتال نیشابوری، محمّد بن حسن بن علی، روضه الواعظین، قم، انتشارات رضی، بی تا.
_ فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانۀ امیر المؤمنین(ع)، ۱۴۰۶ق.
_ قمی، شاذان بن ابراهیم، الفضائل، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ش.
_ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۸۴ش.
_ قمی، عباس، منازل الآخره، قم، مؤسسه در راه حق، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.
_ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، دار الاسوه للطباعه و النشر، ۱۴۱۶ق.
_ کرکی، علی بن حسین، رسائل الکرکی، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۹ق.
_ کفعمی، ابراهیم بن علی، البلد الامین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.
_ کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، قم، انتشارات رضی، ۱۴۰۵ق.
_ کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
_ مازندرانی (ملّاصالح)، محمد صالح بن احمد، شرح اصول کافی، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۲ق.
_ مبارکفوری، تحفه الاحوذی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
_ مجلسی، محمّد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
_ مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول:، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۹ش.
_ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی (شرح فقیه)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
_ مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، قم، مؤسسه انصاریان، ۱۴۱۷ق.
_ مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیه، قم، انتشارات انصاریان، بی تا.
_ مغنیه، محمدجواد، الشیعه فی المیزان، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۲ش.
_ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، قم، انتشارات کنگرۀ جهانى شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
_ مکارم شیرازی، ناصر، قواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۱۱ق.
_ میلانی، سید علی، دراسات فی منهاج السنه، قم، مرکز الحقائق الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
_ نعمانی، محمّد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۹۷ق.
_ نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینه البحار، تحقیق: حسن نمازی، قم، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۱۸ق.
_ نوری، حسین بن محمد، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت:، ۱۴۰۸ق.
_ یزدی حائری، علی، الزام الناصب، بی جا، مؤسسه مطبوعاتی حق بین، چاپ چهارم، ۱۳۵۶ش.
منبع: فصلنامه مشرق موعود –شماره ۲۵