ریشه فتنه ها درنگاه امیرالمومنین(ع)

هوای نفس، فرمانده سپاه شیطان است.

به گزارش «موعود»، فتنه در لغت به معنای کفر، گمراهی، آشوب، امتحان و آزمایش کردن و معانی دیگر آمده است. اما در اصطلاح به معنای اختلاف مردم در عقاید و آرائشان است. به طوری که سبب ایجاد ناآرامی و تشویش در بین آنها، برای رسیدن به اهداف خاصی می‌شود. در شناخت جریان فتنه شاید هیچ کس و هیچ زمانى به‌اندازه امام على‏ علیه السلام و زمان آن حضرت، جریان فتنه و نفاق خود را عیان و آشکار نکرد. با نگاه اجمالى به نهج‏البلاغه امیر مۆمنان على‏ علیه السلام در خطبه‏ها و نامه‏ها و حکمت‏هاى بسیارى به جریان فتنه و نفاق و منافقان اشاره دارد.

ریشه فتنه ها

امام علی علیه السلام در خطبه ۵۰ نهج البلاغه می فرماید: «انما بدء وقوع الفتن اهواء تتبع و احکام تتبدع یخالف فیها کتاب الله و یتولی علیها رجال رجالا علی غیردین الله (۱) ; همانا ابتدای بروز آشوب ها و فتنه ها، هواها است که مورد تبعیت قرار می‌گیرند و احکامی است که بدعت گذاشته می‌شوند. در این فتنه ها با کتاب خدا مخالفت می‌شود و مردانی از مردان دیگر بر مبنایی غیر از دین خدا تبعیت می‌کنند.»

در این خطبه امام علیه السلام علت فتنه ها را دو چیز می داند:

۱ – تبعیت هوای نفس:

اولین عامل فتنه، تبعیت از هوای نفس یاشیطان درون است. این شیطان می‌کوشد تا به گوهر جان آدمی دستبرد زند و سرمایه های گرانبهایش را به نابودی کشد. او انسان را با آرزوهایش سرگرم می‌کند، تا از مقصد اصلی بازماند. او می خواهد یاد خدا را از صفحه دل و زندگی آدمی‌به کلی پاک کند. پیروی از هوای نفس، شیطان را بر جان مسلط می‌کند و تا از انسان لاشه ای انسان نما باقی نگذارد، از پای نمی نشیند. نفس اماره با داشتن خواهش های بی پایان، زینت آرایی گناه و هموار کردن و آسان نمایی جرم های سنگین، در به خطر انداختن انسان ید طولایی دارد و اگر یکه تاز صحنه جان شود، عقل را به اسارت می‌گیرد. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «کم من عقل اسیر تحت هوی امیر». خدایا! از نفس سرکشی به تو شکوه می‌کنم که بسیار به بدی ها فرمان می دهد و در خطاها می‌شتابد. (۲)

مادر بت ها، بت نفس شماست زان که آن بت، مار و این بت، اژدهاست

حضرت علی علیه السلام فرمود: هوای نفس، فرمانده سپاه شیطان است. (۳)

نمونه ای از همکاری نفس با شیطان، در جنگ نهروان ظهور پیدا کرد. امام علیه السلام بر بالای جنازه کشتگان نهروان فرمود: بدا به حال شما! آن که شما را فریب داد، زیانتان رساند. به آن حضرت عرض کردند: ای امیرمۆمنان! چه کسی آنان را فریب داد؟ فرمود: شیطان گمراه کننده و نفس های فرمان دهنده به بدی آنان را فریفته آرزوها ساخت و راه را برای نافرمانی بپرداخت. به پیروز کردنشان وعده کرد و به آتش شان درآورد. (۴)

هرچه انسان نفس را خوار و خواهش هایش را لگدکوب کند، شیطان را خوار و پایمال کرده است. امام علیه السلام می فرماید: با خواسته های نفس مخالفت کنید، تا بر شیطان چیره شوید. (۵)

کسب همه کمال ها در گرو مبارزه با نفس سرکش است. شخصی به حضرت محمد صلی الله علیه وآله عرض کرد: ای رسول خدا(صلی الله علیه وآله)! راه رسیدن به معرفت حق چیست؟ آن حضرت فرمود: شناخت خویش. او گفت: راه موافقت حق چگونه است؟ آن حضرت فرمود: مخالفت نفس. او پرسید: راه رسیدن به خشنودی حق چیست؟ آن حضرت فرمود: خشم بر نفس. اوسۆال کرد: راه رسیدن به وصل حق چیست؟ پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: بریدن از نفس. او پرسید: راه نزدیکی به خدا چیست؟ آن حضرت فرمود: دوری از نفس. او گفت: چگونه می توان به همه اینها رسید؟ آن حضرت فرمود: کمک خواستن از خدا علیه نفس. (۶)

البته نباید فراموش کرد که گاهی انسان خیال می‌کند نفس سرکش را رام کرده و یا کشته است، اما در واقع:

نفس اژدرهاست او کی مرده است از غم بی آلتی افسرده است گربیابد آلت فرعون او که به امر او همی رفت آب جو آنگه او بنیاد فرعونی کند راه صد موسی و صدهارون زند. (۷)

۲ – بدعت گذاری در دین:

در تعریف بدعت گفته‌اند: «ادخال مالیس من الدین فی الدین.»; داخل کردن چیزی که از دین نیست، در دین.

احادیث زیادی در مذمت بدعت و بدعت گذاری وارد شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: هرگونه بدعتی، گمراهی است و هر گمراهی، در جهنم است. (۸)

امام علی علیه السلام فرمود: اهل بدعت کسانی هستند که با رای و هوای خود با خدا و رسولش مخالفت می‌کنند. (۹)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کسی که به بدعت گذاری روی خوش نشان دهد، در از بین بردن دین کمک کرده است.(۱۰)

نیز فرمود: اگر بعد از من، اهل بدعت و شبهه افکنان در دین را دیدید، از آن ها بیزاری بجویید و آنان را سب و لعن کنید تا جرات نکنند دین شما را فاسد کنند. (۱۱)

و در مورد وظیفه علما در مقابله با بدعت گذاری، فرمود: هنگامی‌که بدعت ها در امت من ظاهر شد، بر عالمان واجب است علمشان را اظهار کنند و اگر کسی چنین نکند، لعنت خدا بر او باد! (۱۲)

هنگام بروز فتنه چه کنیم؟

امام علی علیه السلام می فرمایند: کن فی الفتنه کابن اللبون لا ظهر فیرکب، ولاضرع فیحلب(۱۳) در زمان فتنه و تبهکاری مانند بچه شتر باش که نه پشت دارد بر آن سوار شوند(توانایی سواری دادن ندارد) و نه پستانی که از آن شیر بدوشند. (بچه شتر در بین شتران زندگی می‌کند؛ ولی نه به کسی سواری می دهد؛ چون قدرت آن را ندارد و نه شیر می دهد چون پستانی ندارد.)

گوشه گیری یا هوشیاری؟

امام علی (علیه السلام) با تشبیه انسان مومن به بچه شتر نر در هنگام فتنه ها در صدد بیان این نکته است که هر مومن هوشیار نیز باید در هنگامه فتنه در میان مردم باشد و زندگی عادی خود را بگذراند ولی نباید خود را وسیله فتنه گران قرار دهد و در جهت منافع آنان گام بردارد.

امام پیروان خود را به هوشیاری و زیرکی فراخوانده و به همکاری نکردن با فتنه گران و تایید و تقویت ننمودن افکار و اهداف منحرف آنها فرموده است تا بدین وسیله فتنه تضعیف شود و از بین برود، چرا که عدم حمایت از فتنه، باعث از بین رفتن فتنه می‌شود.

حال بیاییم خود قضاوت کنیم و بیندیشیم که تا چه حد در هنگام بروز فتنه ها سربلند بودیم و خداوند متعال و معصومین علیهم السلام را خشنود کردیم؟

پی نوشت ها:

۱. نهج البلاغه، خطبه ۵۰.

۲. مناجات شاکین.

۳. غررالحکم، ۱۲۴۳.

۴. نهج البلاغه، حکمت ۳۲۳.

۵. معجم الفاظ غررالحکم، ص ۵۷۱.

۶. سفینه البحار، ج ۲.

۷. مثنوی معنوی، ج ۲، دفتر سوم، ص ۶.

۸. میزان الحکمه، ج ۱، ص ۳۸۱.

۹. همان.

۱۰. همان، ص ۳۸۲.