یکی از پرمخاطرهترین مراحل برای علاقهمندان و شیعیان صاحبالامر(ع)، زمان و عصر ظهور حضرت(ع) است. زیرا عدم آشنایی به روش خاص و جدید حضرت ولی عصر(ع) در ارائه اسلام از سویی و نیز نوع برخورد با باطل و شدت و سختگیری امام از سوی دیگر؛ آزمایش بزرگی است که اگر کسی در آن دچار تزلزل شود، ممکن است اصل مسئله را نفی و انکار نماید. به نظر میرسد اینکه ائمه(ع) به برگشت برخی از مؤمنان از امام زمان(ع) و اقبال و رویآوری غیر مؤمنان به ایشان در عصر ظهور خبر دادهاند ـ در بعضی موارد آن ـ ریشه در همین تحیر و شک و تردید ـ که منشأ آن عدم اطلاع و آگاهی از روش حضرت مهدی(ع) در زمان ظهور است ـ دارد، از جمله حدیث قابل تدبّر ذیل: «عبدالحمید میگوید: کسی که از امام صادق(ع) شنیده بود به من خبر داد که، حضرت فرمود: هنگامیکه قائم(ع) خروج میکند، خارج میشود از این امر [از اسلام یا تشیع یا ایمان یا حداقل از قبول امام زمان(ع)] کسی که خویش را از اهل حضرت میدید [و فکر میکرد از یاران و از معتقدان راسخ به امام زمان(ع) است] و داخل میشود در این امر [یعنی در تبعیت از امام زمان و ولایت او] کسی که مانند آفتابپرست و ماهپرست است…».1
از این روایت اسرار دیگری را نیز درباره عصر ظهور میتوان دریافت ولی حداقل یکی از اسرار این برگشت و آن روی آوری، روش خاص و جدید حضرت در ارائه اسلام و برخورد با اهل باطل است که متحیران، مضطربان و متزلزلان را از حضرت برمیگرداند.
به بیان دیگر، در زمان ظهور حضرت مهدی(ع) عدهای با او موافق و گروهی با او مخالف هستند. در میان مخالفان برخی پیش از ظهور با او دشمن بوده و بعضی پس از خروج و قیام او، در برابرش میایستند؛ این دسته در زمان غیبت حضرت جزء موافقان و دوستداران و شیعیان او به شمار می آیند ولی پس از آنکه ولی عصر(ع) نقاب غیبت کبرا از رخ برکشید، به علل و عواملی او را نپذیرفته و بدتر در مقابل او صفآرایی میکنند.
شمارش تمامی عوامل روگردانی این گروه از حضرت در زمان غیبت در این مختصر نمیگنجد، از این رو به مهمترین آنها اشاره میشود.
۱. ارائه اسلام جدید
در زیارات خطاب به امام زمان(ع) گفته میشود: «السلام علی الحقّ الجدید؛ ۲ درود بر حقّ جدید» این فراز اشاره به این حقیقت دارد که حضرت با ظهور خویش روش جدیدی در ارائه اسلام فرا روی انسانها قرار میدهد؛ این بدان معنا نیست که ایشان اسلام را عوض میکند؛ بلکه مقصود آن است که اسلام را تجدید میکند و به آن حیات دوباره میبخشد، چرا؟ چون در عصر غیبت، اسلام حقیقی و ناب به مردم ارائه نشده و تحریفها، کژرویها، کژاندیشیها و بدعتها چهره اصلی و واقعی آن را مستور ساخته است. اکنون نیز همه ما شاهدیم که در بسیاری از ممالک اسلامیبه نام دولت اسلامی و حاکمیت اسلام چگونه این دین به شکل وارونه و نادرست به مردم ارائه میشود. بسیار دیگری نیز هستند که برداشت صحیحی از آموزههای اسلام نداشته، براساس بافت فکری خویش تلقی خاصی از اسلام دارند. این دو گروه در مواجهه با امام زمان(ع) که روشش، ارائه صحیح اسلام و حاکمیت اسلام ناب در دنیاست، چگونه برخورد خواهند کرد؟! عدهای از اینان نه تنها خود حضرت را قبول نمیکنند بلکه در برابر دعوت و قیام او برای احقاق حق و نفی باطل قیام مینمایند. اگر آدمی در حقانیت و حق بودن حضرت شک و تردید نداشته باشد، به تبعیت از حضرت، روش و تلقی ناصحیح خویش را به کناری افکنده، سیره حضرت را در ارائه اسلام میپذیرد و به آن تن میدهد. امّا اگر متزلزل بود نه تنها دعوت حضرت را ردّ میکند بلکه نعوذبالله در برابر او میایستد.
این مسئله علاوه بر آنکه آزمایش بزرگی برای مسلمانان است، برای حضرت نیز کار را مشکل میکند. براساس روایات کار امام زمان(ع) در عصر ظهور بسیار دشوار است و حتی سختتر از عصر رسول خدا(ص). زیرا رسول اکرم(ص) با یک عده جاهل بتپرست یا مشرک روبرو بود ولی حضرت مهدی(ع) با مسلمانانی روبرو خواهد شد که با او با قرآن و تأویل آن و تفسیر به رأی و تحلیلهای ناروا مقابله میکنند. در دو روایت ذیل تأمل کنیم:
الف) روایت اوّل: فضیل بن یسار میگوید، شنیدم امام صادق(ع) میفرمود: «حقیقت آن است هنگامیکه قائم ما قیام کند، با مردمی روبرو میشود که از نظر نادانی، جاهلتر از مردمی هستند که رسول خدا(ص) با ایشان روبرو شد»، [فضیل بن یسار میگوید] پس گفتم: این تشابه چگونه است؟! حضرت فرمود: «رسول خدا(ص) به سوی مردم آمد در حالی که آنها سنگهای کوچک و بزرگ، درختان خرما و چوبهای ساخته شده [به دست خویش] را میپرستیدند و حقیقت آن است که قائم ما هنگامیکه قیام میکند به سوی مردم میآید در حالی که مردم، کتاب خدا را علیه او تفسیر کرده، در مخالفت با او به قرآن استدلال میکنند». سپس حضرت فرمود: «سوگند به خدا، آگاه باشید هر آینه عدل حضرت قائم در خانههای آنان [و کسانی که با قرآن به مخالفت با حضرت برخاستهاند] میرود چنانکه گرما و سرما به درون خانههاشان میرود».3
باید توجه داشت که برخی از مخالفان حضرت از روی جاهطلبی و حبّ ریاست به تأویل آیات قرآن دست میزنند و گروهی به جهت برداشت غلط و ناصحیح خویش از آیات قرآن؛ سخن ما در این مقطع ناظر به گروه دوم است.
ب) روایت دوم: محمد بن ابیحمزه از برخی اصحاب از امام صادق(ع) نقل کرده، شنیدم امام صادق(ع) فرمود: «حضرت قائم(ع) در جنگهایش با چیزی مواجه میشود که رسول خدا(ص) مواجه نشد. حقیقت آن است که رسول خدا(ص) به سوی مردم آمد در حالی که آنها سنگهای شکافته شده و چوبهای ساخته شده را میپرستیدند و به درستی که قائم(ع) [هنگامیکه ظهور میفرماید] علیه او خروج میکنند، سپس قرآن را علیه او تأویل میکنند و علیه او جنگ میکنند».4
این حدیث نیز به روشنی حکایتگر این حقیقت است که کسانی تفسیر ناب و صحیح اسلام را از ناحیه امام زمان(ع) برنمیتابند و ارائه اسلام و حق به شکل نوین آن برایشان سخت و سنگین است، از این رو با او به مقابله برخاسته، حتی با وی به جنگ میپردازند.
۲. مبارزه سخت با باطل
بنابر منابع اصیل اسلامی امام زمان(ع) مظهر اسم «منتقم» خداوند متعال است. یعنی انتقام حضرت حق از طریق وجود ولیعصر(ع) پیاده خواهد شد. همه انبیاء و امامان(ع) در جای خود مظهری از اسماء الهی بودهاند ولی اسم «منتقم» حق تا به حال در هیچ داعیهای ظهور نکرده است. انبیا، اوصیا و ائمه(ع) بیشتر مظهر نامهای «هادی»، «رئوف»، «رحیم» و «عفوّ» خداوند متعال بودهاند. خداوند منان چنین خواسته است تا اسم «منتقم»اش توسط بقیـ[الله(ع) در دنیا جلوهگر شود. آن حضرت علاوه بر پیاده کردن حق، مظهریّتی برای انتقام حق در دنیا نیز خواهد داشت.
تجلی «انتقام» حق بدین معنی است که به رغم ارسال رسل و ابلاغ کتب و تبلیغ اوصیاء و هدایتگری هادیان راستین، نوع انسانها به سوی طغیان، سرکشی و مخالفت پیش رفتهاند. با توجه به اینکه خداوند وعیدهایی در زمینه عذاب دنیوی طاغیان، ظالمان و فاجران داده است، در مقطعی از زمان که ستمگری ستمکاران و گناهکاری گناهکاران و ناسپاسی ناسپاسان و کژروی کژروان و فساد فسادگران به اوج خود رسد در حدّی که آه مظلومان و دینداران و دینخواهان به سوی آسمان رود، غضب حق در انتقام و تحقق عذاب دنیوی جلوه میکند، انسان نتیجه طغیان و نافرمانی خویش را در دنیا خواهد دید.
این تحقق غضب الهی و جلوهگری انتقام حق از نوع بشر، توسط حضرت صاحب(ع) خواهد بود، از اینرو با ظهور حضرت ـ که روز ظهور وعیدهای دنیوی الهی در خصوص زیانکاران است ـ مبارزه سختی درمیگیرد و آن حضرت از کشتن مخالفان، معاندان و کسانی که مانع تحقق توحید در زمین هستند هیچ ابایی ندارد و آنقدر ستمگران و زیانکاران را میکشد و از میان میبرد تا مایه فساد و طغیان از روی زمین ریشهکن شود.
واضح است با شروع چنین مبارزه سهمگین، شدید و سختی، عدهای به دلیل شیوه عملی حضرت نسبت به مخالفان، دچار شک و تردید شده، حقانیت حضرت را رد نموده، بدتر از آن، در برابر او بایستند. به بیان دیگر، مبارزه سخت حضرت با باطل و شیوه مقابله وی موجب میشود عدهای در شک و تردید بغلطند و از حضرت برگشته و به ردّ و مخالفت با او بپردازند. آنان اگر از ثبات عقیدتی و عملی برخوردار بودند، هیچگاه با روش و سیره حضرت در مواجهه با باطل متزلزل نمیشدند، زیرا بر این باور بودند که روز ظهور قیام امام زمان(ع) روز ظهور «انتقام» حق و غضب الهی است و این اسم اعظم توسط ولیعصر(ع) در دنیا جلوهگر میشود.
درباره شدت قوت برخورد امام زمان(ع) با مخالفان و اهل باطل، روایات فروانی وجود دارد که برای تدبّر، تأمل و درسآموزی بیشتر به تعدادی از آنها اشاره میشود:
۱. زراره میگوید، از امام باقر(ع) پرسیدم: آیا [قائم(ع)] به سیره و روش حضرت محمد(ص) سیر میکند؟ حضرت فرمود: «هرگز، هرگز، ای زراره حضرت قائم با روش رسول اکرم(ص) پیش نمیرود». گفتم: فدایت شوم، چرا؟ فرمود: «زیرا رسول خدا(ص) با ملایمت، الفت و مهربانی با مردم پیش میآمد و قائم با کشتن پیش میرود و در کتابی که با اوست، امر شده است تا با مقاتله و کشتار پیش رود و توبه [ظاهری] کسی را هم قبول نکند…».5
رسول اکرم(ص) حتی توبه ظاهری توبهکنندگان را پذیرفت و آنان را رد نکرد. پیامبر اسلام(ص) به خوبی میدانست که ابوسفیان توبه حقیقی و واقعی نکرده است ولی در عین حال توبه ظاهری او را پذیرفت، چون بنابر رأفت، رحمت و گذشت بود و رسول خدا با چنین روشی با مخالفان برخورد میفرمود. امّا حضرت حجت(ع)، توبه متظاهران را نمیپذیرد؛ زیرا وی مظهر «انتقام» حق است و باید دسیسهبازان، دروغگویان و اغواگران را مجازات نماید. او باید عدل را در جامعه مستقر سازد و با وجود مدّعیان توبه، جامعه روی عدالت را نخواهد دید، زیرا اکنون به ظاهر توبه میکنند و فردا از توبه خود دست میشویند و دوباره دغلکاری و شیطنت را آغاز میکنند.
در واقع حضرت صاحب(ع) به خلاف انبیا و ائمه گذشته در این خصوص به علم غیب خویش، به اذن خداوند عمل میکند. پیامبر اسلام و ائمه دیگر نیز با توجه به علم غیب خویش، دروغگو و صادق را از هم به خوبی تشخیص میدادند ولی سیره و روششان آن بود که در برخوردها به علم غیب خویش عمل نکنند؛ امّا حضرت مهدی(ع) به اذن خداوند متعال به علم غیب خویش تمسّک میجوید و با دیدن چهره و قیافه مجرمان از نیات شوم و عمل دروغین آنان باخبر گشته، علاوه بر عدم پذیرش توبه ظاهریشان، آنان را مجازات نیز مینماید؛ چنانکه امام صادق(ع) در حدیث ذیل به خوبی این حقیقت را بازگفته است:
ابوبصیر میگوید، از امام صادق(ع) در خصوص تفسیر و معنی آیه «یعرف المجرمون بسیماهم؛ ۶ مجرمان به چهرههایشان شناخته میشوند» پرسش نمودم، حضرت فرمود: «خدا ایشان را میشناسد ولکن این آیه درباره حضرت قائم(ع) نازل شده است که مجرمان را به چهره و سیمای ظاهریشان میشناسد، پس او و اصحابش مجرمان را با شمشیر سخت میزنند و از میان میبرند».7
در این حدیث یکی از معانی آیه «یعرف المجرمون بسیماهم» شناخت حضرت مهدی از چهره ظاهری مجرمان دانسته شده و این نکته نیز مورد تأکید است که ولیعصر(ع) در مواجهه با مجرمان با شدت برخورد کرده، او و یارانش آنان را از میان میبرند. به هر روی باید این به حقیقت توجه داشت که روش «بقیـ[الله» با روش ائمه و انبیای دیگر متفاوت است. آن آیت عظما، مأموریت خاصّی دارد و حساب خاص. در عین آنکه اسلام و حق را پیاده میسازد، ولی در سیره و روش، با معصومان دیگر متفاوت است و از اینرو دارای فضیلت ویژهای است که شخصیتی مانند امام صادق(ع) میفرماید: «اگر او را درک میکردم همه دوران حیات و زندگی خویش را به او خدمت مینمودم». 8
۲. عبدالله بن عطا میگوید از امام باقر(ع) پرسیدم، هنگامیکه قائم(ع) قیام میفرماید به کدام روش در میان مردم پیش میرود؟ حضرت فرمود: «آنچه را قبل از او رایج بوده است از میان میبرد [و کنار میگذارد] چنانکه رسول خدا(ص) چنین کرد و اسلام را به صورت جدید استیناف میکند [یعنی اسلام را به همان صورت ناب و اصیلی که داشته عرضه میفرماید]».9
۳. ابوبصیر میگوید، امام باقر(ع) فرمود: «حضرت قائم به امر جدید و کتاب جدید و حکم جدید۱۰ که بر عرب سخت است، قیام میفرماید و شأنش جز شمشیر نمیباشد و توبه [ظاهری] کسی را نمیپذیرد [و در این روش و سیره خویش] سرزنش سرزنشکنندگان او را از اجرای احکام الهی باز نمیدارد».11
۴. محمد بن مسلم میگوید، از امام باقر(ع) شنیدم که میفرمود: «اگر مردم میدانستند که حضرت قائم هنگام خروج و ظهور چه خواهد کرد، بیشترشان دوست داشتند که او را نبینند، به خاطر کثرت کشتار انسانها». آگاه شوید که آن حضرت از [گروهی] آغاز نمیکند مگر قریش، پس از ایشان نمیستاند مگر شمشیر را و به ایشان نمیدهد مگر شمشیر را [یعنی با ایشان به شدت میجنگد]؛ [این مقاتله و کشتار توسط حضرت به حدی است که] حتی بسیاری از مردم [به دلیل عدم ثبات عقیدتی و عملی و تزلزل و تردید در سیره حضرت ولیعصر(ع)] میگویند: این مرد [یعنی مهدی(ع)] از آل محمد نیست، زیرا اگر از آل محمد بود ]همچون رسول اکرم(ص)] به مخالفان رحم میکرد».12
ناگفته نماند که اوّلاً، سختگیریهای خاصّ حضرت در ابتدای ظهور، جهت از میان بردن اهل باطل است، امّا پس از آن، وضعیت چه از نظر معنوی و معرفتی و چه از حیث امکانات مادی، آسایش، امنیّت و عدالت ارتقا مییابد.۱۳
ثانیاً، با توجه به قرائن و شواهد موجود در روایات، عدم پذیرش توبه ظاهری مخالفان از سوی حضرت ولیعصر(ع) ناظر به گناهان شخصی و توبه در امور فردی نیست، بلکه براساس فلسفه قیام حضرت، مقصود مفسدان اجتماعیاند که با مخالفت و عناد خویش جامعه را از مسیر توحید و انسانیت منحرف میسازند و در برخورد با مهدی(ع) میخواهند پشت نقاب توبه ظاهری، خویش را مخفی ساخته و در زمان مناسب فساد و اغواگری و انحراف را در جامعه ترویج کنند.
امّا از آنجا که در زمان حضرت، بنا بر حاکمیت توحید است، دیگر به این گروه مهلت داده نمیشود و توبه دروغینشان مقبول نمیافتد.
۳. راحتطلبی و عافیتگرایی
از علل دیگری که موجب میشود مؤمنانی که به حضرت اعتقاد دارند، پس از عصر ظهور، حضرت را قبول نکنند بلکه در برابر او بایستند، راحتطلبی و عافیتگرایی است که متأسفانه انسانها به آن عادت داشته و معمولاً چنیناند. در علائم مقارن ظهور آمد که خروج حضرت در کشاکش جنگی بزرگ و خونریزی شدید و قتالی عظیم و فتنههای بسیار و ناامنیهای فوقالعاده و مرضهای ناگوار و بلایای بیشماری است که در تمامی جهان وجود داشته و مرکز آن در خاورمیانه است. در این میان، حضرت که ظهور میفرمایند، خود نیز در صفی مستقل با یاران صدیقشان در برابر مخالفان، معاندان و منافقان میایستند و با آنها به قتال میپردازند. واضح است که در چنین شرایطی، مشکلات، مصائب و سختیهای فراوان متوجه حضرت و اصحاب او شده و شداید مضاعف خواهد گشت. روایات ذیل این سختیها را با بیان گوناگون گزارش کردهاند. ۱. ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: این چه شتابی است که مردم در خصوص قیام حضرت قائم میکنند! پس به خدا سوگند که لباس او نیست مگر کلفت و ضخیم و خوراکش نیست مگر درشت و نیست او مگر [با] شمشیر و مرگ زیر سایه شمشیر».14
این روایت به خوبی شداید و سختیهای زمان ظهور حضرت را با لحن خاصی مطرح کرده و با اظهار تعجب از شتاب و عجله مردم برای ظهور حضرت، حکایت از این میکند که هر کسی تاب و تحمل این مشکلات را ندارد و تنها کسانی که از راحتطلبی و عاقبتخواهی به دورند میتوانند همراه و یار وفادار حضرت باشند. ۲. مفضل بن عمر میگوید: از امام صادق(ع) شنیدم که احوال حضرت قائم(ع) را ذکر میکرد، پس به حضرت گفتم: من امیدوارم که امر [حضرت مهدی(ع)] در آسانی باشد. امام(ع) فرمود: «چنین نیست تا جایی که خون و عرق را مسح میکنید».15
۳. معمر بن خلاد روایت کرده که در خدمت امام رضا(ع) سخن از حضرت قائم(ع) شد. امام فرمود: «امنیت و آرامش شما در این ایام و امروز بیشتر است از امنیتتان در آن روز». جمع حاضر گفتند: این چگونه است؟ امام فرمود: «اگر قائم ما قیام و خروج نماید، نمیباشد مگر شدتها و جاری شدن خونها و خواب بر روی زینها و لباس حضرت قائم(ع) نیست مگر کلفت و طعامش نیست مگر درشت».16
تعبیر «خواب بر روی زینها» حکایتگر این حقیقت است که به قدری جنگ و قتال و برخورد زیاد است که مبارزان دائم بر روی اسب بوده و گویا فرصت پایین آمدن و استراحت کردن روی زمین را ندارند.
به هر روی، وجود امام و حضور او، در زمان شداید و همراهی با سختیهاست، از این رو عافیتطلبان مشکلات را برنتابیده، از حضرت روی برگردانده و بدتر با او مقابله میکنند. حقیقت آن است که اگر بقیه ائمه(ع) نیز مجال حکومت مییافتند، به دلیل دشواریهایی که بر سر راهشان قرار داشت و مخالفتهایی که از سوی دشمنان میشد و ستیزهجوییهایی که از ناحیه ستمگران به وجود میآمد، همیاری و همدلی و همکاری بسیاری از مدعیان محبت به اهل بیت کمرنگ میشد و چه بسا به مخالفت میکشید. روایت ذیل در این زمینه قابل تدبر است:
عمرو بن شمر میگوید، در خانه امام صادق(ع) بودم و خانه مملو از جمعیت بود. پس مردم از حضرت سؤال میکردند و او به همه آنها پاسخ میداد. پس [در این حال] من از یک سمت خانه گریه کردم، پس امام فرمود: «یا عمرو! چه چیزی تو را میگریاند؟» گفتم: فدایت شوم چگونه نگریم و حال آنکه در میان این امت مانند تو هست که درها به رویت بسته و پرده انکار بر تو افکنده شده است؟! پس امام فرمود: «یا عمرو، گریه مکن، [زیرا هماکنون که ما بر مسند خلافت و حکومت نیستیم] چیزهای لذیذ میخوریم و لباسهای نرم میپوشیم [ولی] اگر آنچه که تو میگویی میشد [یعنی خلافت و حکومت در دست ما بود] نمیشد مگر خوردن چیزهای درشت (و سفت) و پوشیدن لباسهای خشن مانند امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) [که به دلیل حاکمیتش او و یارانش چه سختیها و شدایدی را تحمل کردند] و اگر اینگونه نباشد [و ما به وظیفه اصلی خویش در زمان تصدی حکومت عمل ننماییم باید در میان زنجیرهای آتشین جهنّم آنها را علاج بکنیم».17
۴. گناه و نافرمانی
یکی دیگر از علل روگردانی در عصر ظهور، معصیت و گناه است. فرد خطاکار و نافرمان از اوامر و نواهی الهی، نتیجه عمل ناپسند و زشت خود را خواهد دید و یکی از مواقع این مسئله هنگام خروج و قیام حضرت خواهد بود. انسانی که مدام گناه میکند و توبه را پیشه خود نمیسازد، فردی که غرق در حرامها و نبایدها است و فکری به حال خویش نمیکند، چوب این تخطّیها را خواهد خورد و در زمان ظهور حضرت ولیعصر(ع) گناهان او را به جایی میکشاند که نه تنها از حضرت رو برمیگرداند بلکه در صف مخالفان او نیز قرار میگیرد. از همین روست که ائمه(ع) با لحنهای گوناگون توصیه میکنند که یاران مهدی(ع) و دوستداران و محبان وی باید متقی و پارسا باشند.۱۸باید از خداوند متعال و نبی اکرم(ص) و اهل بیت(ع) با تضرع خواست که ما در زمره اعراض کنندگان و رویگردانان از حضرت مهدی(ع) نباشیم که جز خسران دنیوی و اخروی نتیجهای دیگر نخواهد داشت.
آیتالله محمّد شجاعی