مرگ جاهلی

ابراهیم شفیعی سروستانی

بسیاری از ما، این حدیث معروف را شنیده یا خوانده‌ایم: «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتته جاهلیه؛ هرکس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی از دنیا رفته است.» شیعه و سنّی این حدیث را به طرق معتبر از پیامبر گرامی(ص) نقل کرده‌اند.۱ در این حدیث، دو مفهوم محوری وجود دارد که نیازمند بررسی و تبیین است؛ نخست، «معرفت امام» و دیگری، «مرگ جاهلی». درباره موضوع‌هایی از قبیل اینکه مراد از معرفت امام چیست؛ چرا ما نیازمند معرفت امامیم و چگونه می‌توان به معرفت امام رسید، به تفصیل سخن گفته شده است، ولی در مورد مفهوم «مرگ جاهلی» تاکنون کمتر سخن به میان آمده است. از این‌رو، در این مقاله می‌کوشیم شاخصه‌های مرگ جاهلی را در ساحت‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی، اخلاقی تبیین و بررسی کنیم.

۱. مفهوم جاهلیّت

«جاهلیّت» در لغت، مصدر جعلی یا اسم مصدر به معنای «حالت نادانی» است۲ و در اصطلاح، به زمان فترت پیش از اسلام گفته می‌شود.۳ مؤلّف «مجمع البحرین» در این زمینه می‌نویسد:

مراد از جاهلیّت، حالتی است که عرب پیش از اسلام در آن به سر می‌بردند؛ یعنی حالت نادانی نسبت به خدا و پیامبر، شرایع دین و فخرفروشی به پدران، نسب‌ها، غرور و خودپسندی و مانند آنها.۴

در «لغت‌نامه دهخدا» نیز ذیل این واژه چنین آمده است:
زمان پیش از اسلام که نادانان در آن دوره بسیار بودند. بعضی گفته‌اند: جاهلیّت زمان فترت یعنی عصر بین دو پیغامبر است و گاهی دوران کفر را جاهلیّت گویند و به زمان پیش از فتح و عصر بین ولادت و بعثت پیغمبر(ص) نیز اطلاق شود….

مردم پیش از بعثت پیامبر(ص) در جاهلیّت جهلاء (نادانی سخت) به سر می‌بردند؛ زیرا کردار و گفتاری که بر آن می‌بودند، تنها جاهلان برای‌ آنان به وجود آورده بودند و این جهالت و نادانی کلّی و عمومی‌بود.۵

در چهار آیه قرآن کریم، جاهلیّت به معنای یاد شده آمده است.۶
در روایتی که حارث بن مغیره از امام صادق(ع) نقل کرده، مفهوم جاهلیّت در حدیث نبوی روشن شده است. او می‌گوید:
به ابوعبدالله [امام صادق(ع)] عرض کردم: آیا رسول خدا(ص) فرمودند: «کسی که بمیرد و امامش را نشناسد، به مرگ جاهلی از دنیا رفته است؟» فرمود: «آری.» گفتم: جاهلیّت سخت یا جاهلیّتی که امامش را نشناسد؟ فرمود: «جاهلیّت کفر و نفاق و گمراهی.»7

چنان‌که ملاحظه می‌شود، امام صادق(ع) در این روایت، دوران جاهلیّت را با سه ویژگی کفر، نفاق و گمراهی معرفی و تبیین کرده است. این سه ویژگی افزون بر روشن کردن مفهوم جاهلیّت در حدیث یاد شده، مهم‌ترین شاخصه‌های دوران جاهلیّت را نیز بیان می‌کنند و می‌توانند ما را در تبیین دقیق‌تر شاخصه‌های این دوران یاری دهند.

۲. شمای کلّی دوران جاهلیّت

در برخی آیات «قرآن کریم» و سخنان معصومان(ع)، به شمای کلّی دوران جاهلیّت و وضعیت جامعه عرب در این دوران اشاره شده است که در اینجا به اجمال به بررسی آنها می‌پردازیم.

در یکی از آیات قرآن کریم، با دعوت مسلمانان به وحدت و دوری از پراکندگی، وضعیت آ‌نان قبل از اسلام گوشزد شده است:
«و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید، آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید. پس میان دل‌های شما الفت انداخت، تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این‌ گونه، خداوند نشانه‌های خود را برای شما روشن می‌کند.»8
در این آیه، وجود کینه و دشمنی، اختلاف و پراکندگی و رواج فساد و تباهی که مردم را به سوی پرتگاه آتش می‌کشاند، ۹ از مهم‌ترین ویژگی‌های دوران پیش از اسلام بیان شده است.

علّامه طباطبایی در تفسیر آیه یاد شده می‌نویسد:
اجتماعی که اساسش بر پایه اختلاف و عقاید متشتّت نهاده شود، به ناچار، میل‌های نفسانی و زورگویی‌های فردی، در آن حکومت کرده، به پست‌ترین زندگی‌ها، آنان را سوق می‌دهد؛ در چنین اجتماعی، همیشه جنگ و جدال حکومت داشته و راه فنا و نیستی به روی افرادش باز است؛ زیرا اجتماعی که هدف واحد و روشنی نداشت، به ناچار در آتش جهالت و نادانی به سر می‌برد و از چاهی که در آن سقوط کرده، راه نجاتی نخواهد داشت.۱۰

امیرمؤمنان، علی(ع) در مواضع متعدّدی از «نهج‌البلاغه» به تبیین و توصیف دوران جاهلیّت پیش از اسلام می‌پردازد و از جمله می‌فرماید:
«پیامبر را هنگامی فرستاد که رشته رسالت، منقطع، زمانی طولانی مردم به خواب غفلت رفته، فتنه‌ها سر برداشته و کارها نابسامان بود. آتش جنگ‌ها زبانه می‌کشید، روشنایی از جهان رخت بربسته و چهره فریبنده دنیا آشکار گردیده بود. برگ‌های درخت زندگی، زرد [بود] و کسی از شجره حیات ثمری نداشت. آب زندگی فروکش کرده بود. نشانه‌های هدایت، کهنه و علائم گمراهی، پدیدار بود. دنیا بر مردمش چهره دژم کرده و بر خواستاران خود عبوس بود. میوه‌اش، فتنه و طعامش، مردار، در درون، وحشت نهفته داشته و از برون، شمشیر ستم، آخته.»11

آن حضرت، در خطبه‌ای دیگر وضعیت اعراب جاهلی پیش از بعثت حضرت محمّد مصطفی(ص) را این‌گونه توصیف می‌کند:
«خداوند، محمّد(ص) را برانگیخت که بیم‌دهنده جهانیان باشد و امین وحی او و شما ملّت عرب پیش از آن، در بدترین خانه‌ها به سر می‌بردید و در زمین‌های سنگلاخ و ناهموار می‌زیستید و با مارهای زهردار هم‌خانه بودید. آبی تیره و ناگوار می‌نوشیدید و خوراکی درشت و خشن می‌خوردید و خون یکدیگر را می‌ریختید و از خویشاوندان خود بریده بودید. بتان در میان شما بر پا بودند و خود غرق در گناه بودید.»12

با توجّه به سخنان یاد شده، مهم‌ترین ویژگی‌های دوران جاهلیّت را این‌گونه می‌توان برشمرد:  محرومیّت از وجود پیامبران الهی، غفلت و بی‌خبری، سر برافراشتن فتنه‌ها، نابسامانی امور، جنگ و خون‌ریزی، ناامیدی، گمراهی، تاریکی، غرور و نخوت، حاکمیّت هوا و هوس، تزلزل و حیرت، شرایط ناگوار زندگی، قطع ارتباط‌های خویشاوندی، بت‌پرستی، رواج گناهان و….

حضرت فاطمه زهرا(س) نیز در بخشی از خطبه تاریخی خود، در مسجد پیامبر(ص)، به بیان وضعیت اجتماعی مردم «جزیره العرب» در پیش از اسلام و در دوران جاهلی می‌پردازد و می‌فرماید:

«در آن هنگام، شما مردم بر کنار مغاکی از آتش بودید خوار و در دیده همگان، بی‌مقدار. لقمه هر خورنده و شکار هر درّنده و لگدکوب هر رونده. نوشیدنی‌تان، آب گندیده و ناگوار. خوردنی‌تان پوست جانور و مردار. پست و ناچیز  و ترسان از هجوم همسایه و هم‌جوار. تا آنکه خدا با فرستادن پیغمبر خود، شما را از خا ک مذلّت برداشت و سرتان را به اوج رفعت افراشت.»13

۳. شاخصه‌های دوران جاهلی

با روشن شدن اجمالی چهره جزیره العرب در دوران جاهلی، به بررسی تفصیلی ویژگی‌های این دوران می‌پردازیم. در آیات متعدّدی از قرآن کریم، شاخصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و اخلاقی دوران جاهلی بیان شده است. از این‌ رو، توجّه به این آیات می‌تواند ما را در رسیدن به تصویری جامع از این دوران یاری دهد.

الف) شاخصه‌های فرهنگی و اجتماعی
شناخت وضعیت زنان یک جامعه، شاخصی مهم برای درک وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن جامعه و ملاک خوبی برای قضاوت درباره سمت و سوی حرکت‌ آن ـ تعالی یا افول ـ به شمار می‌آید. به همین دلیل، در اینجا به بررسی وضعیت زنان عصر جاهلی با بهره‌گیری از آیات قرآن می‌پردازیم.

یک ـ نگاه اعراب جاهلی به زن
عرب جاهلی برای جنس مؤنّث هیچ ارزشی قائل نبود و فرزند دختر را نشانه نگون‌بختی خود می‌دانست. از این‌ رو، تولّد هر دختر، رویدادی ناگوار در زندگی او به شمار می‌آمد؛ رویداد ناگواری که تنها با زنده به گور کردن نوزاد دختر سرانجام خوشی می‌یافت. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

«و هرگاه یکی از آنان را به دختر مژده آورند، چهره‌اش سیاه می‌گردد، درحالی‌که خشم [و اندوه] خود را فرو می‌خورد. از بدی آنچه بدون بشارت داده شده است، از قبیله [خود] روی می‌پوشاند. آیا او را با خواری نگاه دارد یا در خاک پنهانش کند؟ وه چه بد داوری می‌کنند.»14

در آیات دیگری از قرآن نیز به این موضوع اشاره شده است، ۱۵ ولی به دلیل رعایت اختصار به همین مورد، بسنده می‌کنیم.

دو ـ وضعیت اخلاقی زنان
نگاه عرب جاهلی به فرزند دختر، زاییده وضعیت اسف‌بار زنان در جامعه سراسر ظلم و فساد و تبعیض عربستان در آستانه بعثت پیامبر اکرم(ص) بود. جامعه‌ای که در آن زنان هیچ حقوق فردی و اجتماعی نداشتند و تنها به عنوان کالای جنسی به آنها نگاه می‌شد.۱۶
با نگاهی به مفادّ شرط‌های بیعت زنان با رسول گرامی(ص) به عمق فساد و تباهی حاکم بر زنان عصر جاهلی می‌توان پی برد. قرآن کریم در این باره چنین می‌فرماید:
«ای پیامبر! چون زنان با ایمان نزد تو آیند که [با این شرط] با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و بچّه‌های حرام‌زاده‌ای را که پس انداخته‌اند، با بهتان [و حیله]‌ به شوهر نبندند و در [کار] نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه؛ زیرا خداوند، آمرزنده مهربان است.»17
با نگاهی به مطالبی که مفسّران در تفسیر آیه یاد شده مطرح کرده‌اند، می‌توان گفت اعمالی که ترک آنها شرط بیعت با پیامبر(ص) بیان شده است، به نوعی در آن عصر، میان بیشتر زنان رواج داشته۱۸ و خداوند به این وسیله خواسته است آنها را از انجام این اعمال باز دارد.

یکی دیگر از ویژگی‌های نکوهیده زنان عصر جاهلی، خودآرایی، خودنمایی و عرضه زیورآلات و جاذبه‌های جنسی خود در مجامع عمومی‌بود. قرآن کریم از این ویژگی با عنوان «تبرّج» یاد می‌کند و در یکی از آیات خود، خطاب به همسران پیامبر(ص)، آنها را از اینکه مانند زنان عصر جاهلیّت در برابر مردان بیگانه خودآرایی کرده و زینت‌های خود را آشکار کنند، بر حذر می‌دارد:

«و در خانه‌هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیّت قدیم، زینت‌های خود را آشکار مکنید.»19

سه ـ حقوق فردی و اجتماعی زنان
زنان دوران جاهلی از همه حقوق فردی و اجتماعی حتّی حقّ ارث و مالکیت محروم بودند و مانند کالایی خرید و فروش می‌شدند.۲۰ قرآن کریم برای نخستین بار، حقّ مالکیت و ارث زنان را به رسمیّت شناخت و آنها را چون مردان از حقوق اجتماعی بهره‌مند ساخت.

خداوند در قرآن کریم درباره حقّ مالکیت زنان می‌فرماید:
«برای مردان از آنچه [به اختیار] کسب کرده‌اند، بهره‌ای است و برای زنان [نیز] از آنچه [به اختیار] کسب کرده‌اند، بهره‌ای است.»21

درباره حقّ ارث زنان نیز در این کتاب مقدّس چنین آمده است:
«برای مردان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان [آنان] بر جای گذاشته‌اند، سهمی است و برای زنان [نیز] از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان [آنان] بر جای گذاشته‌اند، سهمی [خواهد بود]. خواه آن [مال] کم باشد یا زیاد. نصیب هر کس مفروض شده است.»22

با آمدن اسلام، زنان از بسیاری حقوق دیگر که در دوران جاهلی از‌ آنها محروم بودند، بهره‌مند شدند و مردان موظّف شدند حقوق آنها را پاس دارند. پیامبر گرامی(ص) در این زمینه می‌فرماید:

«ای مردم! شما بر زنان خود حقّی دارید آنها هم بر شما حقّی دارند… درباره آنها به نیکی رفتار کنید؛ زیرا آنها یاور شما هستند… از آنچه خود می‌خورید، به آنها بدهید و از آنچه خود می‌پوشید، بر آنها بپوشانید.»23

در پایان بررسی وضعیت زنان در دوران جاهلیّت اولی، یادآوری چند نکته ضروری است:

۱. دلیل اصلی گسترش فساد و تباهی و رشد ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی در این دوران، این بود که مردم از رهبر و پیشوایی الهی که در پرتو هدایتش، راه را از چاه، معروف را از منکر و راه مستقیم را از کژراهه باز شناسند، بی‌بهره بودند. طبیعی است در چنین شرایطی، زمام امور جامعه به دست پیشوایان گمراه و اعوان و انصار شیطان می‌افتد و آنها جامعه را تا نهایت سقوط و تباهی پیش می‌برند.

۲. شرایط یاد شده به دوران جاهلیّت اولی اختصاص ندارد و در هر جامعه‌ای که رهبر و پیشوایی الهی وجود نداشته باشد، رشد و گسترش فساد و تباهی و گمراهی، گریز‌ناپذیر خواهد بود. امروزه این شرایط به روشنی در جوامع غربی دیده می‌شود و همه مظاهر جاهلیّت اولی در این جوامع به اصطلاح مدرن خودنمایی می‌کند. این همان پدیده‌ای است که از آن به «جاهلیّت مدرن» تعبیر می‌شود.

اگر دیروز در جاهلیّت اولی، فرزند دختر نشانه نگون‌بختی به شمار می‌آمد و تنها جنس مذکّر دارای ارزش و جایگاه اجتماعی بود، امروز در جاهلیّت مدرن نیز ویژگی‌های طبیعی جنس مؤنّث و دو نقش اصلی زنان؛ یعنی مادری و همسری به عنوان نقش‌های کلیشه‌ای و عامل فرودستی آنان شناخته شده است. زنان تنها زمانی در جامعه به رسمیّت شناخته می‌شوند که از نقش‌های سنّتی خود دست بشویند، همه ویژگی‌های جنس مذکّر را دارا شوند و مانند مردان به صحنه‌های مختلف کار، اشتغال و فعّالیت اجتماعی وارد شوند.

اگر دیروز زن تنها کالای جنسی و وسیله کام‌روایی بیشتر مردان تلقّی می‌شد، امروز نیز زن تنها «کالا»ی جنسی و موضوع سودآورترین تجارت جهانی (تجارت سکس)؛ ۲۴ «مشتری» تولیدات رنگارنگ صنایع بهداشتی، آرایشی و پوشاک و… جهان سرمایه‌داری و «ابزاری» برای عرضه و فروش هرچه بیشتر کالاهای تولیدی شرکت‌های بزرگ از مسواک و خمیر دندان و شامپو گرفته تا تلویزیون و ماشین لباس‌شویی و خودرو شناخته می‌شود.۲۵

اگر در جاهلیّت پیش از اسلام زنان با خودآرایی و عرضه زینت و زیور خود در مجامع عمومی‌به خودنمایی می‌پرداختند، در جاهلیّت عصر جدید نیز زنان، بازیگران مسابقه‌ای پایان‌ناپذیر برای عرضه هر چه زیباتر، جذّاب‌تر و تحریک‌کننده‌تر خود در کوچه و خیابان و رسانه‌های تصویری هستند، تا آنجا که امروز، زنان، سالانه میلیاردها دلار برای زیباتر نمایاندن خود هزینه می‌کنند.۲۶

اگر اعراب جاهلی با خشونت تمام با دختران و زنان برخورد و‌ آنها را زنده به گور می‌کردند، بشر متمدّن عصر جدید نیز خشونت نسبت به زنان را به اوج خود رسانده است. برای نمونه، در ایالات متّحده آمریکا، در هر ۸ ثانیه، با یک زن بدرفتاری می‌شود و هر ۱۰ ثانیه به یک زن تجاوز می‌شود. در مجموع ۵۱ درصد زنان بزرگسال، قربانی خشونت و تجاوز می‌شوند.۲۷

ماهنامه موعود شماره ۱۱۴

پی‌نوشت‌ها:
۱. ر. ک: محمّد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۷۶، ح ۲، ص ۳۷۷؛ ح ۳ و ج ۲، ص ۲۱، ح ۹.
۲. ر. ک: علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه، ج ۵، ص ۷۴۶۰، مادّه «جاهلیّت».
۳. ر. ک: ابن منظور، لسان العرب، ج ۲،   ص ۴۰۲.
۴. فخرالدّین الطریحی، مجمع البحرین، ج ۵، ص ۳۶۴؛ همچنین ر. ک: سیّد علی‌اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج ۲، ص ۸۳.
۵. لغت‌نامه دهخدا، ج ۵، ص ۷۴۶۱.
۶. ر.ک: سوره آل عمران (۳)، آیه ۱۵۴؛ سوره مائده (۵)، آیه ۵۰؛ سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳؛ سوره فتح (۴۸)، آیه ۲۶.
۷. الکافی، ج ۱، ص ۳۷۷، ح ۳.
۸. سوره آل عمران (۳)، آیه ۱۰۳.
۹. گفتنی است در تفسیر المیزان، دو احتمال برای این کلام خدای متعال که می‌فرماید: «و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.» ذکر شده است. نخست اینکه مراد از آتش، آتش آخرت باشد. در این صورت، «بر کنار پرتگاه آتش بودن» به معنای به سر بردن در حالت کفر است که ثمره آن، جز در افتادن در آتش دوزخ نخواهد بود. دوم اینکه مراد از آتش، جنگ‌ها و درگیری‌هایی باشد که در آن دوران بین اعراب رواج داشت. در این فرض، جمله یاد شده به معنای رفتن به سوی فنا و نیستی به دلیل جنگ و جدال‌های همیشگی خواهد بود. (ر. ک: سیّد محمّدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه: عبدالکریم نیّری بروجردی، ج ۳، ص ۵۰۶).
۱۰. همان.
۱۱. نهج‌البلاغه، ترجمه: محمّدمهدی فولادوند، خطبه ۸۸، ص ۱۰۲.
۱۲. همان، خطبه ۲۶، ص ۴۷.
۱۳. سیّد جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا(س)، ص ۱۳۰.
۱۴. سوره نحل (۱۶)، آیات ۵۸ و ۵۹.
۱۵. ر.ک: سوره زخرف (۴۳)، آیه ۱۷؛ سوره اسراء (۱۷)، آیه ۳۱؛ سوره تکویر (۸۱)، آیه ۸.
۱۶. سوره نحل (۱۶)، آیات ۵۸ و ۵۹؛ برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: فروغ ابدیت، ج ۱، ‌صص ۴۸ ـ ۵۱.
۱۷. سوره ممتحنه (۶۰)، آیه ۱۲.
۱۸. ر. ک: تفسیر المیزان، ترجمه: محمّدباقر موسوی همدانی، ‌ ج ۱۹، ‌ صص ۴۹۱، ۴۹۳، ۴۹۹ و ۵۰۰؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج ۵، صص ۲۷۵ و ۲۷۶.
۱۹. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳.
۲۰. ر. ک: فروغ ابدیّت، ج ۱، ص ۵۰.
۲۱. سوره نساء (۴)، آیه ۳۲.
۲۲. همان، آیه ۷.
۲۳. تحف العقول، صص ۳۳ و ۳۴.
۲۴. تنها در آمریکا سالانه سیزده هزار فیلم پورنو (هرزه‌نگاری) تولید می‌شود. بر پایه گزارش «internet filter review»، درآمد جهانی پورنو شامل‌های پخش فیلم در هتل‌ها، کلوپ‌های سکس و صنعت رو به گسترش سکس الکترونیک، نود و هفت میلیارد دلار در سال ۲۰۰۶ م. بوده است. این درآمد با درآمد شرکت‌های پیشرو در امر فن‌آوری مثل «مایکروسافت»، «گوگل»، «آمازون»، «ای بی»، «یاهو»، «اپل»، «نت فلیکس» و «ارث لینک» برابری می‌کند. فروش سالانه در آمریکا، حدود ده میلیارد دلار یا حتی بالاتر تخمین زده می‌شود. (کریس هجز، «پورنوگرافی غیر عادّی، آخرین نشانه‌های آخرالزمان فرهنگی آمریکا»، سیاحت غرب، سال پنجم، ش ۷۵، مهر ۱۳۸۸؛ فمینیسم؛ شکست افسانه آزادی زن در غرب، ج ۲، صص ۲۶۹ ـ ۲۷۴. (برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: آدریان فرانکلین، «سکس و توریسم»، سیاحت غرب، سال پنجم، ش ۶۱، مرداد ۱۳۸۷.
۲۵. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: نورمن سولومون، «زنان و صنعت تبلیغات تجاری»، سیاحت غرب، سال چهارم، ش۴۲، اسفند ۱۳۸۵.
۲۶. برای مطالعه بیشتر در این زمینه: ر. ک: کریک چامبرلاین، «صنعت مد و زیبایی در برابر فمینیسم»، سیاحت غرب، سال ششم، ش ۶۷، بهمن ۱۳۸۷؛ ‌ جولی کایت، «زیبایی به چه قیمتی؟» سیاحت غرب، سال ششم، ش ۶۶، دی ۱۳۸۷؛ فمینیسم؛ ‌شکست افسانه آزادی زن در غرب، ج ۲، صص ۲۱۷ ـ ۲۲۳.
۲۷. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: «خشونت علیه زنان: گزارشی از چهارمین کنفرانس جهانی زن»، سیاحت غرب، سال سوم، ش ۳۵، خرداد ۱۳۸۵؛ فمینیسم؛ شکست افسانه آزادی زن در غرب، ج ۲، صص ۱۷۷ ـ ۱۹۰؛ پاتریکیا و اسکوئز، «زندگی پردرد و سخت زنان در دنیای امروز»، سیاحت غرب، سال پنجم، ش ۶۰، تیر ۱۳۸۷.