موعود پایگاه اینترنتی موعود
سال ۱۳۸۵ به نام مبارک و با عظمت ختم رسولان، حضرت محمد بن عبداللّه، سال «پیامبر اعظم » نام گذاری شده بود؛ اگرچه فقط یک سال و یک روز اختصاص به آن حضرت ندارد؛ بلکه از آن جهت که او خاتم پیامبران است، هر سال و هر روز تا قیامت مربوط به اوست و کتاب آسمانی او ابدی و جاودانه است. البته این گونه نامگذاری ها فرصت مناسبی است …
سال ۱۳۸۵ به نام مبارک و با عظمت ختم رسولان، حضرت محمد بن عبداللّه، سال «پیامبر اعظم » نام گذاری شده بود؛ اگرچه فقط یک سال و یک روز اختصاص به آن حضرت ندارد؛ بلکه از آن جهت که او خاتم پیامبران است، هر سال و هر روز تا قیامت مربوط به اوست و کتاب آسمانی او ابدی و جاودانه است. البته این گونه نامگذاری ها فرصت مناسبی است برای تجدید عهد، و بازنگری و بازخوانی اوصاف و رفتار آن حضرت، به امید اینکه بتوان برای زندگی فردی و اجتماعی ره توشه های گهربار گرفت و با به کار بستن آن حیات دوباره و تازه یافت. آنچه پیش رو دارید نگاهی است اجمالی به اوصاف و ویژگیهای آن حضرت.
الف. محمد صلی الله علیه وآله از زبان قرآن
قرآن به عنوان کتاب جاوید و ماندگار الهی، عمیق ترین و جامع ترین توصیفات را از شخص با عظمت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دارد.
۱. خاتم رسولان
«ما کانَ مُحَمَّدٌ اَبَا اَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّه وَ خاتَمَ النَّبیّنَ وَ کانَ اللَّهُ بِکُلّ شَی ءٍ عَلیماً »؛ (۱) «محمدصلی الله علیه وآله پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و نیست؛ ولی رسول خدا و ختم کننده و آخرین پیامبران است، و خداوند به همه چیز آگاه است.»
در این آیه، آن حضرت به عنوان خاتَم رسولان معرّفی شده و سخن از ختم رسولان است نه ختم دیانت. حضرت صادق علیه السلام فرمود: «اِنّ اللَّه عَزَّ ذِکْرُهُ خَتَمَ بِنَبیِّکُمُ النَّبیّنَ فَلا نَبی بَعْدَهُ اَبَداً وَ خَتَمَ بِکِتابِکُمُ الْکُتُبَ فَلا کِتابَ بَعْدَهُ اَبَداً؛ (۲) به راستی خدایی که یادش با عزت است پایان داد با نبی شما پیامبران را، لذا پس از پیامبر شما پیامبری نخواهد بود و خاتمه داد با کتاب شما (قرآن) کتابها(ی آسمانی) را، پس تا ابد کتابی بعد از قرآن نخواهد بود.»
امام صادق علیه السلام می فرماید: «جاءَ مُحَمَّدٌصلی الله علیه وآله فَجاءَ بِالْقُرآنِ وَ بِشَریعَتِهِ وَ مِنْهاجِهِ، فَحَلالُهُ حَلالٌ اِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ وَ حَرامُهُ حَرامٌ اِلی یَوْمِ الْقِیامَهِ؛ محمدصلی الله علیه وآله آمد، پس قرآن را با شریعت و قانونش (برای مردم) آورد. پس حلال آن (قرآن) تا روز قیامت حلال و حرام آن (نیز) تا قیامت حرام است. »(۳)
روایتی که ذکر شد به روشنی سخن برخی روشنفکران را که ختم رسالت را به معنای ختم دیانت و بر چیده شدن بساط دین از جامعه گرفته است رد می‌کند؛ بنابراین دین و شریعت اسلام همچنان تا قیامت باقی است.
۲. تواضع در برابر خدا و بندگانش
«مُحَمّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذینَ مَعَهُ اَشِداءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءَ بَیْنَهُمْ تَریهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سیماهُمْ فی وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجودِ… »؛ (۴) «محمدصلی الله علیه وآله فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سر سخت و شدید و در میان خود مهربانند، پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود می‌بینی و همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است.»
آیه فوق ویژگیهای متعددی را برای آن حضرت و برای مؤمنان بیان می‌کند از جمله: مهربانی نسبت به مسلمانان، شدت نسبت به کفّار و مشرکان، اهل عبادت و نماز و رکوع و سجود، دنبال رضایت الهی بودن و نمایان بودن اثر عبادت و بندگی از سیمای او.
۳. دلسوزی و مهربانی
«لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤمِنینَ رَؤُوفٌ رَحیمٌ »؛ (۵) «به یقین، رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است، و اصرار بر هدایت شما دارد، و نسبت به مؤمنان، رؤوف و مهربان است.»
از مهربانی و دلسوزی آن حضرت است که وقتی مشرکان مکه آن حضرت را سنگباران می‌کردند، به جای نفرین می فرمود: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ قَوْمی؛ فَاِنَّهُم لایَعْلَمُونَ؛ (۶) خدایا! قومم را ببخش، زیرا آنها (نسبت به مقام من نادانند »!
۴. بشارت دهنده و انذار کننده
«یا اَیُّها النَّبی اِنَّا اَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً وَ داعِیاً اِلَی اللَّه بِاِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنیراً »؛ (۷) «ای پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و انذار کننده! و تو را دعوت کننده بسوی خدا به فرمان او قرار دادیم، و چراغی روشنی بخش!»
شخصی یهودی خدمت رسول خداصلی الله علیه وآله رسید و پرسید: راز اینکه تو را «محمّد »، «احمد »، «ابی القاسم »، «بشیر »، «نذیر » و «داعی « نامیده‌اند چیست؟ رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اَمَّا مُحمَّد فَانّی مَحْمُودٌ فِی الْارْضِ وَ امَّا اَحْمَدُ فَانّی مَحْمودٌ فِی السَّماءِ وَ امَّا ابوالقاسِمِ فَاِنَّ اللَّهَ یَقْسِمُ یَوْمَ الْقِیامَهِ قِسْمَهَ النَّارِ فَمَنْ کَفَرَ بی مِنَ الاَوَّلینَ وَ الآخِرینَ فَفِی النَّارِ وَ یَقْسِمُ قِسْمَهَ الْجَنّهِ فَمَنْ آمَنَ بی وَ اَقَرَّ بِنُبُوَّتی فَفِی الجَنَّهِ؛ (۸) امّا محمد برای این است که من در زمین ستایش شده هستم و امّا احمد، به راستی من در نزد آسمانیان ستوده شده ام. امّا ابوالقاسم نامیده شدم چون خداوند در روز قیامت بخشی از آتش را جدا می‌کند، پس هر کسی از گذشتگان و آیندگان به من کفر بورزد در آتش خواهد بود، و بهشت را جدا می‌کند، پس کسی که به من ایمان آورده باشد و اقرار به نبوت و رسالت من کرده باشد، در بهشت خواهد بود.»
حضرت در ادامه فرمود:
«وَ امَّا الدّاعی فَاِنّی اَدْعُوا لنّاسَ اِلی دِینِ رَبّی وَ اَمَّا النَّذیرُ فَاِنّی اُنْذِرُ بِالنَّارِ مَنْ عَصانی و اَمَّا البَشیرُ فَاِنّی اُبَشِّرُ بِالْجَنَّهِ مَنْ اَطاعَنی؛ (۹) اما داعی برای این است که من مردم را به سوی دین پروردگارم دعوت می‌کنم و اما نذیر برای این است که من کسانی را که نافرمانی ام کنند با آتش انذار می‌کنم و بشیر برای این است که کسی که مرا اطاعت کند، به بهشت بشارت می دهم.»
ب. رسول اکرم صلی الله علیه وآله از زبان خودش
حضرت نه از باب تعریف و تمجید از خویش؛ بلکه از باب بیان واقعیات، اوصاف خویش را بیان فرموده است:
۱. تربیت شده الهی
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اَنَا اَدیبُ اللَّهِ وَ عَلِی اَدیبی؛ (۱۰) من تربیت شده خدا و علی تربیت شده من است.»
۲. رحمت الهی
حضرت فرمود: «اَیُّهَا النَّاس اِنَّما اَنَا رَحْمَهً مُهْداهٌ؛ (۱۱) همانا من رحمت هدایت شده هستم.»
۳. نتیجه دعای ابراهیم علیه السلام
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «انَا دَعْوَهُ ابْراهیمَ قالَ وَ هُوَ یَرْفَعُ القَواعِدَ مِنَ البَیْتِ، «رَبَّنا وَابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ »؛ (۱۲) من (نتیجه) درخواست و دعای (حضرت) ابراهیم علیه السلام هستم (آنگاه که) گفت در حالی که پایه های خانه (خدا، کعبه) را بالا می‌برد: «پروردگارا در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز. »(۱۳)
۴. برترین انسان
اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را عصاره خلقت و عالم هستی بدانیم، اغراق نکرده ایم. آن حضرت به این مطلب اشاره دارد؛ آنجا که می فرماید: «اَنا سیّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لافَخْرَ؛ (۱۴) من آقای فرزندان آدم (و برترین آنها) هستم و افتخار (ی برای من) نیست.»
حضرت در جای دیگر می فرمود: «ما خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً اَفْضَلَ مِنّی وَ لا اَکْرَمَ عَلَیْهِ مِنّی؛ (۱۵) خداوند مخلوقی برتر از من نیافریده است و عزیزتر از من در نزد خداوند وجود ندارد.»
۵. داناترین مردم
قال رسول اللّه صلی الله علیه وآله: «اِنَّ اَتْقاکُمْ وَاعْلَمَکُمْ اَنَا؛ (۱۶) به راستی باتقواترین و داناترین شما (نسبت به خداوند) منم.»
۶. پیشوای رسولان
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «اَنا قائِدُ الْمُرْسَلینَ وَ لافَخْرَ وَ اَنا خاتَمُ النَّبییّنَ وَ لافَخْرَ وَ انا اَوَّلُ شافِعٍ وَ اوَّلُ مُشَفَّعٍ وَ لافَخْرَ؛ (۱۷) من پیشوای فرستاده شدگان هستم و افتخاری نیست، من خاتم پیغمبران هستم و افتخاری نیست، من اولین شفاعت کننده و اولین شفاعت شده هستم و افتخاری نیست.»
۷. اولین وارد شونده
پیامبر عزیز خدا فرمود: «اَنا اَوّلَ وافِدٍ عَلَی الْعَزیزِ الْجَبَّارِ یَوْمَ الْقِیامَهِ وَ کِتابُهُ وَ اَهْلُ بَیْتی ثُمَّ اُمَّتی ثمّ اَسْأَلُهُمْ: ما فَعَلْتُمْ بِکِتابِ اللّهِ وَ بِاَهْلِ بَیْتی؛ (۱۸) من همراه با کتاب خداوند (قرآن) و اهل بیتم اول وارد شونده بر خداوند هستم. آنگاه امتم (وارد می‌شوند) پس از امّتم سؤال می‌کنم: با قرآن و اهلبیتم چه کردید؟»
۸. هدیه های الهی
رسول خدا فرمود: «اُعْطیتُ خَمْساً لَمْ یُعْطِهُنَّ نَبِی کانَ قَبْلی : اُرْسِلْتُ اِلَی الْاَبْیَضِ وَ الْاَسْوَدِ وَ الْاَحْمَرِ وَ جُعِلَتْ لِی الْاَرْضُ طَهُوراً وَ مَسْجِداً وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ اُحِلَّتْ لِی الْغَنائِمُ وَ لَمْ تَحُلَّ لِاَحَدٍ – اَوْ قالَ لِنَبی قَبلی – وَ اُعْطیتُ جوامِعَ الْکَلِمِ؛ (۱۹)پنج چیز به من عطا شده است که به هیچ یک از انبیاء پیش از من داده نشده است:
۱. من به سوی (همه جهانیان اعم از) سفید و سیاه و سرخ فرستاده شده ام. ۲. زمین برای من پاک (و پاک کننده) و سجده گاه قرار داده شده است (لذا مسلمانان هر جای زمین می توانند نماز بخوانند، بر خلاف ادیان گذشته که فقط در مرکز عبادت می توانستند عبادت کنند) .
۳. با رعب و ترس (در دل دشمنان در جنگ بدر و خیبر و…) یاری شدم.
۴. غنائم (جنگی) برای من حلال شمرده شد، در حالی که برای هیچ کسی (یا هیچ پیغمبری قبل از من) حلال نبود. و به من (از طرف خداوند) جامع تمام سخنان داده شده است.»
۹. رسالت جهانی
رسول خدا فرمود: «اَنا رَسُولُ مَنْ اَدْرکْتُ حَیّاً وَ مَنْ یُولَدُ بَعْدی؛ (۲۰) من رسول کسانی هستم که در زمان حیاتم آنها را درک کرده ام و کسانی که بعد از من به دنیا می آیند.»
و نیز فرمود: «بُعِثَ کُلُّ نَبی کانَ قَبْلی اِلی اُمَّتِهِ بِلِسانِ قَوْمِهِ وَ بَعَثَنی اِلی کُلِّ اَسْوَدَ وَ اَحْمَرَ بِالْعَرَبِیَّهِ؛ (۲۱) پیامبران قبل از من به سوی امت خود، با زبان قوم خود مبعوث شدند؛ ولی من به سوی (تمام جهانیان اعم از) سیاهپوست و سرخپوست با زبان عربی مبعوث شده ام.»
ج. پیامبر از زبان علی علیه السلام
علی علیه السلام نزدیک ترین فرد عالم هستی به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله است؛ چرا که از کودکی در دامان او تربیت شده و با تمام خصوصیتهای روحی و ویژگیهای اخلاقی او آشناست، لذا هر چه درباره حضرت می‌گوید از سر شناخت و آگاهی، بلکه لمس و درک حضوری و عینی است. حضرت علی علیه السلام خود را از بردگان پیامبر می داند و می فرماید: «اِنَّما اَنَا عَبْدٌ مَنْ عَبیدِ مُحَمَّدٍ؛ (۲۲) به تحقیق من برده ای از بردگان محمّدم.»
۱. خدا برتر از او نیافرید
علی علیه السلام فرمود: «ما بَرأ اللّهُ نَسَمَهً خَیْراً مِنْ مُحَمَّدٍصلی الله علیه وآله؛ (۲۳) خداوند مخلوقی برتر از محمدصلی الله علیه وآله نیافریده است.»
۲. مانند او ندیدم
علی علیه السلام فرمود: «کَاَنَّ عَرَقَهُ فی وَجْهِهِ اللُّؤْلُؤ وَ لَریحُ عَرَقِهِ اَطْیَبُ مِنَ الْمِسْکِ الْاَذْخَر… لَمْ اَرَ قَبلَهُ وَ لابَعْدَهَ مِثْلَهُ؛ (۲۴) گویا عرق چهره اش چون لؤلؤ (و مرجان بود که بر پیشانی او می غلطید) و بوی عرقش همچون مشک ناب بود… هرگز مانند او، قبل و بعد از او ندیده ام.»
۳. پاک ترین خوی و عادت
امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «حَتّی بَعَثَ اللَّهُ مُحمّداً شَهیداً و بشیراً وَ نَذیراً، خَیْرَ الْبَریَّهِ طِفْلاً و اَنْجَبَها کَهْلاً وَ اَطْهَرَ الْمُطَهَّرین شِیْمَهً؛ (۲۵) خداوند محمّد را برانگیخت در حالی که گواه (اعمال مردم) و بشارت دهنده و انذار کننده بود. بهترین مردم در دوران کودکی، نجیب ترین مردم در دوران سالمندی، پاک ترین پاکان از نظر خوی و اخلاق، بود.»
۴. برخوردار از اراده و قدرت آهنین
یقیناً انسانی که تحول عظیمی‌با نام اسلام در جهان بشریت ایجاد کرد، نمی تواند انسانی ضعیف الاراده و ناتوان باشد. علی علیه السلام فرمود: «لا عَرَضَ لَهُ اَمْرانِ اِلَّا اَخَذَ بِاَشَدِّهِما؛ (۲۶) دو کار بر او عرضه نشد مگر اینکه سخت ترین آن را انتخاب می نمود.»
۵. طبیب دوار
در نهج البلاغه درباره پیامبر اکرم آمده است: «طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ، قَدْ اَحْکَمَ مَراهِمَهُ وَ اَحْمی (اَمْضی) مَواسِمَهُ، یَضَعُ ذلکَ حَیْثُ الحاجَهِ اِلیْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْی وَ آذنٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَهٍ بُکْمٍ مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الْغَفْلَهِ وَ مَوطِنَ الْحَیْرَهِ؛ (۲۷)پیامبر طبیبی است سیار که مرهمهای شفابخش او آماده و ابزار داغ کردن زخمها را گداخته، آن را هر جا که نیاز باشد قرار می دهد؛ از قلبهای کور، گوشهای ناشنوا و زبانهای لال. و با داروی خود در پی یافتن بیماران فراموش شده و سرگردان است.»
۶. امان اهل زمین
وجود با برکت پیغمبر اکرم، امان اهل مکه و بلکه تمام اهل زمین بود. علی علیه السلام در این زمینه می فرماید: «کانَ فِی الْاَرْضِ امانانِ مِنْ عَذابِ اللَّه وَ قَدْ رُفِعَ اَحَدُهُما فَدُونَکُمُ الْاَخَرُ فَتَمَسَّکُوا بِهِ: اَمَّا الْاَمانَ الَّذی رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه وآله وَ اَمَّا الْاَمانُ الْباقی فَالْاِسْتِغْفارُ قالَ اللَّهُ تعالی «وَ ما کانَ اللَّه لِیُعَذِّبَهُمْ وَ اَنْتَ فیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُون »(۲۸)؛ دو چیز در زمین مایه امان از عذاب خدا بود که یکی از آن دو برداشته شد، پس دیگری را دریابید و بدان چنگ زنید! امّا امانی که برداشته شد، رسول خداصلی الله علیه وآله بود و امان باقیمانده استغفار است، (۲۹) که خدای بزرگ فرمود: خدا آنان را عذاب نمی‌کند در حالی که تو در میان آنانی، و عذابشان نمی‌کند تا آن هنگام که استغفار می‌کنند.»
۷. الگوی ساده زیستی
«وَ لَقَدْ کانَ فی رَسُولِ اللَّه صلی الله علیه وآله کافٍ لَکَ فی الْاُسْوَهِ، وَ دَلیلٌ لَکَ علی ذَمِّ الدُّنیا وَ عَیْبِها، وَ کَثْرَهِ مَخازیها وَ مَساویها اِذْقُبِضَتْ عَنْهُ اَطْرافُها وَ وُطِئَتْ لِغَیْرِهِ اَکْنافُها، وَ فُطِمَ عَنْ رَضاعِها…؛ (۳۰)برای تو کافی است که راه و رسم زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله را اطاعت نمایی، تا راهنمای خوبی برای تو در شناخت بدیها و عیبهای دنیا و رسواییها و زشتیهای آن باشد، چه اینکه دنیا از هر سُو از پیامبرصلی الله علیه وآله باز داشته و برای غیر او گسترانده شد. او از پستان دنیا شیر نخورد.»
امیرمؤمنان علی علیه السلام در جای دیگر فرمود: «پیامبر دنیا را کوچک می‌شمرد و در چشم دیگران آن را ناچیز جلوه می داد. آن را خوار می‌شمرد و در نزد دیگران خوار و بی مقدار معرّفی می فرمود. او می دانست که خداوند برای احترام به ارزش او دنیا را از او دور ساخت و آن را برای ناچیز بودنش به دیگران بخشید. پیامبرصلی الله علیه وآله از جان و دل به دنیا پشت کرد و یاد آن را در دلش میراند. او دوست داشت زینتهای دنیا از چشم او دور نگهداشته شود، تا از آن، لباس فاخری تهیّه نسازد، یا اقامت در آن را آرزو نکند. »(۳۱)
پی نوشت :
۱) احزاب/۴۰.
۲) الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۱، ص ۲۶۹، روایت ۳، به نقل از محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، دوم، ۱۳۸۲، ص ۴۹۵، روایت ۶۰۲۷.
۳) الکافی، ج ۲، ص ۱۷، حدیث ۲.
۴) فتح / ۲۹.
۵) توبه / ۱۲۸.
۶) منتخب میزان الحکمه، همان، ص ۴۹۹.
۷) احزاب / ۴۵ و ۴۶.
۸) معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص ۵۲، ح ۲، و منتخب میزان الحکمه، همان، ص ۴۹۵.
۹) همان.
۱۰) مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۵۱، حدیث ۱۹، و منتخب میزان الحکمه، ص ۴۹۵.
۱۱) همان، ص ۴۹۵، روایت ۶۰۳۰ و الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۹۲.
۱۲) بقره / ۱۲۹.
۱۳) کنزالعمّال، متقی هندی، حدیث ۳۱۸۳۳.
۱۴) بحارالانوار، ج ۸، ص ۴۸، حدیث ۵۱.
۱۵) عیون الاخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۶۲، حدیث ۲۲.
۱۶) کنز العّمال، حدیث ۳۱۹۹۱ و منتخب میزان الحکمه، ص ۴۹۶.
۱۷) همان، ص ۴۹۵.
۱۸) الکافی، ج ۲، ص ۶۰۰، حدیث ۴ و منتخب میزان الحکمه، ص ۴۹۵.
۱۹) امالی شیخ طوسی، ص ۴۸۴، حدیث ۱۰۵۹.
۲۰) الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۹۱ و منتخب میزان الحکمه، ص ۴۹۶.
۲۱) بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۳۱۶، روایت ۶.
۲۲) توحید صدوق، ص ۱۷۴، حدیث ۳.
۲۳) الکافی، ج ۱، ص ۴۴۰، حدیث ۲ و منتخب میزان الحکمه، همان، ص ۴۹۶.
۲۴) همان و الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۴۱۰.
۲۵) نهج البلاغه، محمد دشتی، خطبه ۱۰۵، ص ۱۹۲.
۲۶) مکارم الاخلاق، ج ۱، ، ص ۶۱، حدیث ۵۵ و منتخب میزان الحکمه، ص ۴۹۶.
۲۷) نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸، ص ۲۱۰.
۲۸) انفال / ۳۳.
۲۹) نهج البلاغه، همان، حکمت ۸۸، ص ۶۴۲.
۳۰) همان، خطبه ۱۶۰، ص ۲۹۸.
۳۱) همان، خطبه ۱۰۹، ص ۲۰۸.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۸۱.
