موعود پایگاه اینترنتی موعود
نقش امام هشتم در تعیین و تبلیغ و گسترش فرهنگ امامت، انکارناپذیر است. امامت و رهبری آسمانی، ریشه در تاریخ انبیای الهی دارد و چیزی نیست که به تازگی در دنیای اسلام و تشیع مطرح شده باشد…
نقش امام هشتم در تعیین و تبلیغ و گسترش فرهنگ امامت، انکارناپذیر است. امامت و رهبری آسمانی، ریشه در تاریخ انبیای الهی دارد و چیزی نیست که به تازگی در دنیای اسلام و تشیع مطرح شده باشد.
از آغاز اسلام جامعۀ بشری در برابر یک فراخوان و دعوت سه بعدی قرار گرفت:
۱. دعوت به پذیرش عقاید قرآنی؛
۲. دعوت به قبول قوانین آسمانی؛
۳. دعوت به تسلیم در برابر رهبری دینی.
مسلمانی در فرهنگ اسلام بدون پذیرش این سه گوهر آسمانی امکان پذیر نیست. هر کس به میزانی از اسلام و مسلمانی بهرهمند است که «عقاید قرآنی» را باور دارد، به «قوانین الهی» پایبند است و در برابر «رهبری پیامبر» و امام منصوب و منصوص آن بزرگوار تسلیم و گوش بفرمان است. مسلمانی، از آغاز دو رکن اصلی داشته است (اشهد ان لا اله الا الله، و اشهد ان محمّداً رسول الله.)
قبول توحید بدون قبول نبوت باور کردنی نیست. «نبوت» نقش سخنگوی خدا در جهان هستی ر ا ایفا میکند. معرفی خداوند عز وجلّ، اعلام قوانین الهی، ابهام زدایی از اهداف و آرمانها و قوانین و رهنمودهای الهی بدون شناخت پیامبران و هماهنگی با آنان مقدور نیست.
خداوند، مستقیم با عموم انسانها سخن نمیگوید و بشر ظرفیت دریافت مستقیم پیامهای آسمانی را ندارد و همیشه به واسطه پیامآوران و اولیای خاص خویش با انسانها در تماس بوده است.
از سوی دیگر مخالفان «فرهنگ خداسالاری» همیشه به انکار و تکذیب و کارشکنی در برابر فعالیتهای تبلیغی پیامبران بر میخاستهاند و با همه توان به انکار و تردید و تمسخر رهنمودهای آنان میپرداختند.
گاهی، آمدن وحی و پیام آسمانی را انکار میکردند.
زمانی، رسالت و نبوت و پیامبری را دروغ میشمردند.
در مواقعی، با فرشتگان واسطه بین خدا و پیامبران اعلام عداوت و دشمنی میکردند. و همیشه پیامبران الهی را به دروغ و جنون و خیال بافی و شاعری و ساحری متهم میکردند. امامت در فرهنگ اسلام، نهادی است که مفسّر دین الهی و سخنگوی خدا و پیامبر است. امام بزرگترین قرآنشناس جهان است که مکتب را بهتر از همه میشناسد، و خودش در خط مقدم التزام فکری و عملی به قوانین آسمانی است.
امام و رهبری در فرهنگ اسلامی دو شاخصه مشروعیت دارد:
۱. قرآنشناسی و مکتبشناسی در حدّ اعلا؛
۲. تعهد عملی به قوانین الهی در حدّ عصمت و عدالت کامل.
عصمت و عدالت، قرآنشناسی، شناخت دانشهای عینی و معرفی توسط پیامبر خدا از نشانههای امام در فرهنگ اسلامی است.
مباحث امامت را عقیده شناسان به دو بخش امامت عامه و امامت خاصه یا به عبارت روشنتر مفهوم امامت و مصداقهای تاریخی آن تقسیم کردهاند و شناخت درست هر دو بخش در زندگی انسان نقش حیاتی دارد و اشتباه در مفهوم و مصداق هر دو فاجعه آفرین است.
هم معرفت امامت و امامان ضرورت دارد، هم محبت امامان. براساس دهها حدیث معتبر فریقین زندگی بدون امام زندگی در عصر جاهلیت است. امام رضا علیه السلام در روشنگری حقیقت رهبری آسمانی و معرفی نمونههای قدیم و جدید آن نقشی بیبدلیل داشته و دارند. بدین سخنان حضرت توجه کنید:
– «وَ أَنْزَلَ فِی حَجَّهِ الْوَدَاعِ وَ هِیَ آخِرُ عُمُرِهِ صلی الله علیه و آله(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ…) فَأَمْرُ الْإِمَامَهِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ؛ (۱)[خداوند] درحجۀ الوداع که آخر عمر پیامبر بود، آیه الیوم اکملت لکم دینکم را نازل کرد؛ پس مسئله امامت از امور تمام کننده دین است.»
– «إِنَّ الْإِمَامَهَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی؛ (۲)بهراستی امامت ریشه بالنده دین و شاخه بلند آن است.»
– إِنَّ الْإِمَامَهَ زِمَامُ الدِّینِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِینَ وَ صَلَاحُ الدُّنْیَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِینَ؛ (۳)همانا امامت عامل کنترل دین، نظام مسلمین، عامل ساماندهی دنیا و اقتدار مؤمنین است.»
کتاب الحجۀ اصول کافی در صدها حدیث، ابعاد و نشانهها و شرائط و اهمیت امامت را روش میکند. و بخش قابل توجهی از میراث فکری حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در تشریح اندیشه امامت است؛ از جمله همان بزرگوار فرموده است: «بدون امامِ شناخته شده (امام زنده) حجت بر خلق تمام نیست.» (۴)
حسین بن خالد میگوید: از امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا درباره سخن خدای عزوجل که فرمود: «(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها…)پرسیدمفرمود: «الْأَمَانَهُ الْوَلَایَهُ مَنِ ادَّعَاهَا بِغَیْرِ حَقٍّ فَقَدْ کَفَرَ؛ (۵)امامت همان ولایت است که هر کس به ناحق آن را ادعا کند، کفر ورزیده است.»
امامت در فرهنگ اسلامی، نگهبان قرآن، مفسّر قرآن، همسنگ قرآن و حجت خداوند برای هدایت انسان است.
امام، بنده خدا و در صدر تمام بندگان اوست. سرپرست دین خدا و نگهبان دین الهی است که چیزی بر آن افزوده و از آن کاسته نشود. امام بزرگترین مبلغ و منادی آئین زندگی اسلامی است. مرزبان بزرگ عدالت و مجری قانون خدا در جهان هستی است.
در زیارتنامه امام هشتم از این ویژگیها چنین یاد شده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى عَبْدِکَ وَ وَلِیِّ دِینِکَ الْقَائِمِ بِعَدْلِکَ وَالدَّاعِی إِلَى دِینِکَ وَ دِینِ آبَائِهِ الصَّادِقِینَ صَلَاهً لَا یَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهَا غَیْرُک؛ (۶)
بارخدایا بر علی بن موسی الرضا درود بفرست. همان که بنده تو، سرپرست دین تو، به پا دارنده عدالت تو، و مبلّغ دین تو و دین پدران راست کردار خویش است، درودی که جز تو کسی نتواند آن را شمارش کند.»
بهطور کلّی زیارتنامههای نقل شده از معصومین علیهم السلام از بزرگترین گنجینههای امام شناسی است. در زیارتنامه امام هشتم القابی وجود دارد که رابطه امامت، توحید، نبوّت و جایگاه امام در نظام خلقت را نشان میدهد:
ولی الله، حجۀ الله، نور الله در ظلمات زمین، عمود الدین، وارث آدم صفوۀ الله، وارث نوح نبی الله، وارث ابراهیم خلیل الله، وارث اسماعیل ذبیح الله، وارث موسی کلیم الله، وارث عیسی روح الله، وارث محمّد رسول الله صلی الله علیه و آله، وارث امیرالمؤمنین علی ولی الله، و وصی رسول رب العالمین، وارث فاطمه زهرا، وارث دو نوه پیامبر و دو سرور جوانان بهشتی، وارث زین العابدین، وارث محمد بن علی باقر علم اولین و آخرین، وارث جعفر بن محمّد امام صادق و نیکوکار و وارث امام موسی بن جعفر علیهم السلام .
این القاب و عناوین که در ضمن ابلاغ درود و سلام بر امام هشتم یادآوری شده است، جایگاه امامت و امام در فرهنگ اسلامی را بیان میکند و پیوند تاریخی تمام انبیاء و امامان اهلبیت علیهم السلام را نشان میدهد.
رهنمودهای امام رضا علیه السلام را درباره فرهنگ امامت در چند بخش میتوان دسته بندی کرد.
الف. فعالیتهای فرهنگی
در این زمینه یکی از جامعترین رهنمودهای امام هشتم، حدیثی است که شیخ صدوق از محمد بن ابراهیم اسحاق طالقانی از احمد بن سعید بن عقده کوفی از علی بن حسن بن علی بن فضال از پدرش نقل کرده که او میگوید: از امام اباالحسن علی بن موسی الرضا علیهما السلام شنیدم که فرمود:
«لِلْإِمَامِ عَلَامَاتٌ یَکُونُ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَحْکَمَ النَّاسِ وَ أَتْقَى النَّاسِ وَ أَحْلَمَ النَّاسِ وَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَسْخَى النَّاسِ وَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ یَلِدُ مَخْتُوناً وَ یَکُونُ مُطَهَّراً وَ یَرَى مِنْ خَلْفِهِ کَمَا یَرَى مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لَا یَکُونُ لَهُ ظِلٌّ وَ إِذَا وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ مِنْ بَطْنِ أُمِّهِ وَقَعَ عَلَى رَاحَتَیْهِ رَافِعاً صَوْتَهُ بِالشَّهَادَتَیْنِ وَ لَا یَحْتَلِمُ وَ تَنَامُ عَیْنُهُ وَ لَا یَنَامُ قَلْبُهُ وَ یَکُونُ مُحَدَّثاً وَ یَسْتَوِی عَلَیْهِ دِرْعُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ لَا یُرَى لَهُ بَوْلٌ وَ لَا غَائِطٌ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ وَکَّلَ الْأَرْضَ بِابْتِلَاعِ مَا یَخْرُجُ مِنْهُ وَ تَکُونُ رَائِحَتُهُ أَطْیَبَ مِنْ رَائِحَهِ الْمِسْکِ وَ یَکُونُ أَوْلَى بِالنَّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَشْفَقَ عَلَیْهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ یَکُونُ أَشَدَّ النَّاسِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَکُونُ آخَذَ النَّاسِ بِمَا یَأْمُرُ بِهِ وَ أَکَفَّ النَّاسِ عَمَّا یَنْهَى عَنْهُ وَ یَکُونُ دُعَاؤُهُ مُسْتَجَاباً حَتَّى إِنَّهُ لَوْ دَعَا عَلَى صَخْرَهٍ لَانْشَقَّتْ بِنِصْفَیْنِ وَ یَکُونُ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ سَیْفُهُ ذُو الْفَقَارِ وَ تَکُونُ عِنْدَهُ صَحِیفَهٌ فِیهَا أَسْمَاءُ شِیعَتِهِمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَه وَ…؛ (۷)امام نشانههایی دارد: داناترین و حکیمترین و پارساترین و بردبارترین و شجاعترین و سخیترین و عابدترین مردم است. مختون و پاکیزه متولد میشود. و از پشت سر همچون از پیش رو میبیند. سایه ندارد، وقتی از مادر متولد میشود، دو کف دست را به زمین تکیه میدهد، و صدایش را به شهادتین بلند میکند.
امام خواب شیطانی ندارد، چشمش میخوابد؛ ولی دلش نمیخوابد و فرشتگان با او سخن میگویند، زره پیامبر بر قامتش راست میآید و هیچگاه ادرار و مدفوع وی دیده نشود؛ زیرا خداوند زمین را مأمور به نهان کردن آن نموده است. و بوی او از رائحه مشک خوشبوتر است و از خود مردم به آنان اولیتر و از پدر و مادر به ایشان دلسوزتر است. بیش از همه در برابر خداوند عزوجل متواضع و فروتن است. و بهتر از همه بر اوامر الهی متعهد است و بیش از همه از نواهی خداوند، خودداری میکند. دعای او مستجاب است، و حتی اگر صخرهای را نفرین کند، دو قسمت میشود.
اسلحه رسول خدا صلی الله علیه و آله، و شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله، یعنی ذوالفقار در نزد اوست. صحیفه و دفترچهای دارد که اسامی‌شیعیانش تا روز قیامت در آن ثبت است.»
ویژگیهای امام، اختیارات امام، وظایف امام، و ابعاد گسترده ایمان و اخلاق و دانش امام در امثال این احادیث بارها توسط معصومین علیهم السلام و به ویژه حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام بیان شده است.
از گنجینههای علوم امامان با عناوین مختلف چنین یاد شده است: غیر از قرآن کریم که در اختیار همه است، در روایات معصومین علیهم السلام از «جامعه»، «صحیفه»، «جفر اکبر»، «جفر اصغر»، «اِهاب ماغر» و «اهاب کبش» که همه دانشها را در بردارد و از مُصحف فاطمه علیها السلام به عنوان گنجینه ذخائر علمی اهلبیت علیهم السلام یاد شده است. (۸)
بزرگترین اشتباه تاریخی در زمینه امامت این بود که آن را مقامی دنیوی دانستند، و به جای اطاعت از رهبری بر گزیده الهی، به مدیریتهای زمینی و تجارب سیاسی و اقتصادی و دانشهای زمینی دلخوش کردند، و به جای انتخاب الهی و عرضه افراد بر قرآن و سنت و سنجیدن مدّعیان حکومت و رهبری در ترازوی آسمانی، میزانهای زمینی مثل ثروت بیش تر و قدرت بیش تر و قبیله بزرگ تر و مدرک عالیتر و ملیت و قومیّت و شهرت و قدرت تبلیغاتی را معیار قرار دادند.
امام رضا علیه السلام در ارزیابی نهایی انسانها، سه عامل را اساسی میداند و تفاوت رهبری و کتاب آسمانی و سنت پیامبران را عامل تفاوت و جدایی انسانها میداند.
امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در باب این آیه (یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ (۹))نقل میکند: «یُدْعَى کُلُّ قَوْمٍ بِإِمَامِ زَمَانِهِمْ وَ کِتَابِ رَبِّهِمْ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِمْ؛ (۱۰)هر گروه در آن روز – روز قیامت بهوسیله امام زمانشان، کتاب پروردگارشان و سنت پیامبرشان فراخوانده میشوند.»
امامت فقط یک مسئولیت اداری و اجرائی نیست که برخی چنین میاندیشند؛ بلکه مقامی هم علمی و هم اجرائی است. امامت از یک سو آگاهی به قوانین و اهداف قوانین الهی لازم دارد و از سوی دیگر امام بر قوّه مجریّه ریاست دارد؛ بلکه تمام قوای جامعه اسلامی مثل نهادهای قانونشناسی و قانونگذاری، مسئولان اجرائی و اداری، نهادهای نظامی و انتظامی و نهادهای فرهنگی و آموزشی و کلیّه بخشها و دستگاهها و فعالیتها در جامعه اسلامی‌باید، با تشخیصها و رهنمودها و دستورات امام امت هماهنگ شود.
وَشّاء میگوید از امام رضا علیه السلام تفسیر آیه شریفه (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ) (۱۱) را پرسیدم، فرمود: ما اهل ذکر هستیم که از ما باید پرسش شود. گفتم پس شما پاسخ دهندهاید و ما پرسشگر. حضرت فرمود: آری، گفتم: وظیفه ما پرسش از شماست؟ حضرت فرمود: آری.
گفتم وظیفه شما این است که پرسشهای ما را پاسخ دهید؟ فرمود: این به ما مربوط است، اگر خواستیم پاسخ دهیم و اگر نخواستیم، پاسخ نخواهیم داد. آیا این آیه را نمیشنوی که خدای تبارک و تعالی فرموده است: (هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ) (۱۲)؛ (۱۳) «این عطای ماست؛ به هر کس میخواهی ببخش و از هرکس میخواهی امساک کن، و حسابی بر تو نیست.»
فرماندهی نظامی، فرماندهی سیاسی، فرماندهی فرهنگی و فرماندهی اقتصادی و رهبری جامع و مطلق در نظام اسلامی‌بر اساس امامت است.
انکار امامت، تحریف امامت و تجزیه امامت و تعمیم امامت؛ همه و همه تلاش برای عدم حاکمیت خدا بر انسان و جهان است که گاه جاهلانه و گاه با اغراض و انگیزههای دنیاگرایانه پیگیری میشود.
البته امامت ابعادی گستردهتر از زعامت و رهبری و مدیریت جامعه دارد و به عنوان راهکار الهی برای حاکمیت توحید و عدالت در دو جهان شناخته میشود.
فعالیتهای فرهنگی امام رضا علیه السلام در زمینه نشر اندیشه امامت بسیار گسترده است. مواضع امام در برابر واقفیان، در برابر زیدیه، در برابر نواصب و در برابر مسلمانان ناآگاه و سخنان آن حضرت در این زمینهها، بخشی از فعالیتهای فرهنگی آن بزرگوار محسوب میشود.
عصر امام رضا علیه السلام، اوج آزادیهای مذهبی و مناظرات فرهنگی است. امام هشتم با بهرهگیری از فضای موجود به دفاع، آموزش و تبلیغ مهمترین اندیشههای اسلامی از جمله بیان اصل مهم امامت، فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، جایگاه حضرت فاطمه علیها السلام، مناقب امام حسن و امام حسین علیهما السلام، و ارزش شیعه و پیروان اهلبیت علیهم السلام و معرفی اصحاب ولایی مثل سلمان و ابوذر و مقداد، پرداخت و با سازماندهی پیروان اهلبیت علیهم السلام و روشنگری عمومی اندیشه امامت را از انزوا و گوشهگیری نجات داد. شاید بهراستی بتوان ادعا کرد پس از عصر علوی و قیام عاشورا که نگاه عمومی را بهسوی تفکر امامت جلب کرد، اقدامات فرهنگی – سیاسی امام رضا علیه السلام بزرگ ترین تأثیر را در گسترش تشیع و اسلام ناب در جهان داشته است. و نه تنها افکار و اقدامات امام رضا علیه السلام در عصر خویش کشتی نجات امت اسلام بود، بلکه مرقد و بارگاه ملکوتی و آستان قدس رضوی هم در طول تاریخ خورشید بیداری انسانها و کانون پرفروغ اسلام ناب محمّدی و علوی بوده است.
و بهراستی طبق حدیث نبوی (۱۴)، پارهای از پیکر رسول خدا صلی الله علیه و آله در خراسان پنهان شده است و همه میدانیم که نخستین منادی امامت خود رسول خداست که بر اساس آیه تبلیغ، مفهوم و مصداقهای تاریخی امامت را در خطبه تاریخی غدیر تشریح فرمود.
پی نوشت :
۱) بحار الانوار، علامه مجلسی، مؤسسه آل البیت، قم، چ اول، ۱۴۰۸ هـ . ق، ج۲۵، ص۱۲۰.
۲) الکافی، شیخ کلینی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چ چهارم، ۱۳۶۵ ش، ج۱، ص۱۹۸.
۳) همان.
۴) اصول کافی، ج۱، ص۲۵۰، با ترجمه مصطفوی.
۵) معانی الاخبار، شیخ صدوق، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۱۰.
۶) مفاتیح الجنان، زیارتنامه امام رضا علیه السلام .
۷) عیون اخبار الرضا، کتابفروشی طوس، قم، ۱۳۶۳ ش، ج۱، ص۲۱۲.
۸) عیون اخبار الرضا، با تصحیح سیدمهدی حسینی لاجوردی، کتابفروشی طوس قم، ۱۳۶۳ ش، ج۱، ص۲۱۳.
۹) اسراء/۷۱.
۱۰) مسند الامام علی الرضا، چاپ یمن، الطبعۀ الرابعه، ص۵۲.
۱۱) نحل/۴۳ و انبیاء/۷.
۱۲) ص/۳۹.
۱۳) اصول کافی، با ترجمه مصطفوی، ج۱، ص۳۰۴.
۱۴) عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۵۵.
منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره۱۳۳ .
