سیمای محمّد(ص)

محمّد گلشن
امام صادق(ع) فرمود: «آیا به شما خبر بدهم، هنگامی‌که رسول خدا(ص) به بستر خواب می‌رفت، چه می‌گفت؟ من عرض کردم: بلی بفرمایید. امام صادق(ع) فرمود: آن حضرت «آیهالکرسی» را می‌خواند، سپس می‌گفت: « به نام خدا، ایمان به خدا دارم و از طاغوت بیزارم، بار الها! در خواب و بیداری مرا حفظ فرما.»

آداب نماز پیامبر(ص)
در کتاب «مکارم الاخلاق» روایت شده که رسول خدا(ص) فرمودند: «نور چشم من در نماز و روزه قرار داده شده است؛ یعنی آن دو را از هر چیز دوست‌تر دارم.» در کتاب «امالیِ» شیخ طوسی از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: «ای اباذر! خدای عزّوجلّ روشنی چشم مرا در نماز قرار داده و آن را محبوب من گردانیده، همچنان که طعام را بر گرسنه و آب را بر تشنه محبوب ساخته است.» سپس فرمود: «آدم گرسنه با خوردن غذا و تشنه با نوشیدن آب سیر می‌شود؛ امّا من با خواندن نماز سیر نمی‌شوم.»

۱. نمازهای مستحبّی پیامبر(ص): پیامبر(ص) دو برابر نمازهای واجب، نماز مستحبّی به جا می‌آورد، ایشان هنگام اذان ظهر هشت رکعت نافله، چهار رکعت نماز ظهر و سپس هشت رکعت نافله و چهار رکعت نماز عصر، سه رکعت نماز مغرب و سپس چهار رکعت نافله و چهار رکعت عشا و دو رکعت نمار شفع، سپس هشت رکعت نماز شب و سه رکعت وتر (۲ رکعت شفع و یک رکعت وتر) و دو رکعت نماز نافله صبح و دو رکعت نماز صبح به جای می‌آورد.
۲. نماز جماعت پیامبر(ص): در «تنبیه الخواطر» آمده است که لقمان می‌گوید: پیامبر(ص) صفوف ما را منظّم می‌کرد که گویا مانند چوب‌های تیر هیچ گونه کجی نداشت و گاهی که می‌دید ما غفلت داریم، تذکّر می‌داد و بنابراین روزی هنگام تکبیر＼ ‌الاحرام متوجّه مردی شد که سینه‌اش جلوتر از دیگران است. فرمود: بندگان خدا، صفوف خود را منظّم کنید؛ وگرنه بین دل‌هایتان اختلاف و تفرقه خواهد افتاد. پیامبر(ص) در نماز دست‌ به شانه‌های ما می‌گذاشت و می‌فرمود منظّم و صاف بایستید؛ وگرنه دل‌هایتان دچار تفرقه خواهد شد.

آداب قرائت قرآن پیامبر(ص)
شیخ ابوالفتوح رازی در «تفسیر» خود نقل کرده که
رسول خدا(ص) نمی‌خوابید تا مستحبّات را تلاوت کند و می‌فرمود:
«در این سوره‌ها آیه‌ای است که از هزار آیه برتر است»، گفتند: چه سوره‌هایی است، فرمود: «سوره حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن.»
در کتاب «مجمع ‌البیان» روایت شده که حضرت علی(ع) فرمود:
«رسول خدا(ص) سوره «سبّح اسم ربّک الاعلی» را دوست داشت و فرمود: اوّل کسی که گفت: «سبحان ربّی الاعلی» همانا میکائیل بود.»
در مجمع البیان آمده است: پیامبر(ص) وقتی که سوره اعلی را می‌خواند، می‌فرمود: «سبحان ربّی الاعلی».

آداب دعا کردن پیامبر(ص)
دعای پیامبر(ص) هنگام برخاستن: هنگامی‌که پیامبر(ص) از جایی برمی‌خاست، می‌فرمود: «سبحانک الّلهمّ و بحمدک اشهد ان لا اله ‌الّا انت استغفرک و اتوب الیک؛ یعنی منزّه هستی ای خداوند که به ستایش تو مشغولم گواهی می‌دهم که جز تو خدایی نیست و از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو توبه می‌نمایم.»
دعای پیامبر(ص) هنگام نگاه کردن در آینه: پیامبر(ص) وقتی که در آینه نگاه می‌کرد، می‌فرمود: «الحمدالله الّذی اکمل خلفی و احسن صورتی و زان منّی ماسان من غیری و هدانی للاسلام و من علی بالنبوّه» به این معنا که ستایش خداوندی را که آفرینش من را کامل و صورت من را زیبا قرار داد و مقابل عیب دیگران مرا زینت بخشید، به اسلام هدایتم کرد و با نبوّت، نعمت بزرگی به من عطا کرد.

شمائل پیامبر اکرم(ص)
پیامبر اکرم(ص) در دنیا و ناملایمات آن، هرگز به خشم نمی‌آمد و چون حقّی پایمال می‌شد، از شدّت خشم کسی او را نمی‌شناخت و از هیچ چیز پروا نداشت تا آنکه حق را یاری کند.
امام حسین(ع) در خصوص برخی ویژگی‌های آن حضرت می‌فرماید: «از پدرم از وضع داخلی رسول خدا(ص) سؤال کردم، پس فرمود: «به منزل رفتنش به اختیار خود بود و چون به منزل تشریف می‌برد، اوقات خویش را به سه بخش تقسیم می‌کرد: قسمتی را برای عبادت خدا و بخشی برای اهل بیت خود و جزئی را به خود اختصاص می‌داد. آن بخشی را که مربوط به خودش بود، به صادر کردن دستورهای لازم به خواصّ اصحاب و رسیدگی به کارهای عمومی مردم صرف می‌کرد.» در جای دیگر امام حسین(ع) می‌فرماید: «از پدرم امیرالمؤمنین(ع) از سیره رسول خدا(ص) در خارج از منزل پرسیدم، فرمود: «رسول خدا(ص) زبان خود را از غیر سخنان مورد لزوم باز می‌داشت و با مردم انس می‌گرفت و آنان را از خود دور نمی‌کرد، بزرگ هر قومی را گرامی می‌داشت و او را بر قومش حاکم می‌کرد».»
باز هم از امام حسین(ع) نقل است که فرمود: «به طور دائم خوشرو و خوشخوی و نرم‌خوی بود، خشن و درشتخو و فحّاش و عیبجو نبود و کسی را زیاد مدح نمی‌کرد و از چیزی که به آن رغبت و میل نداشت، غفلت می‌ورزید و به طوری که مردم از او نه مأیوس و نه ناامید می‌شدند. هرگز کسی را سرزنش نمی‌کرد و از او عیب نمی‌گرفت و لغزش و عیب‌های مردم را جست‌وجو نمی‌کرد و سخن نمی‌گفت: مگر در جایی که امید ثواب در آن داشت.»
امام محمّد غزالی در کتاب «احیاء العلوم» خود، پیرامون برخی از آداب و سنن پیامبر اکرم(ص) می‌گوید: رسول خدا(ص) گفتارش از همه فصیح‌تر و شیرین‌تر بود، سخنانش همه کوتاه و جامع و خالی از فضول و وافی به تمام مقصود بود و کلمات گفتارش به یکدیگر پیوستگی داشت.
رسول خدا(ص) در خصوص خصوصیّات فردی خود در جایی می‌فرماید: «بدانید که هر عبادتی در ابتدا شدّت و افراطی دارد، بعد این حالت به فترت و سستی بر می‌گردد، پس کسی که شدّت عبادتش بر طبق سنّت من بشود، راه را پیدا کرده و هر کس مخالف سنّت شد، گمراه گشته و عمل او تباه خواهد بود، مردم بدانید من نماز می‌خوانم، می‌خوابم، روزه می‌گیرم، افطار می‌کنم، می‌خندم و گاهی می‌گریم. پس هر کس از راه روشن سنّت من اعراض کند، از من نیست.»

آداب معاشرت پیامبر اکرم(ص)
در این باب نیز روایات بسیاری نقل شده که هر یک بیانگر خلق و خوی و آداب معاشرت نیکوی پیامبر اکرم(ص) است که می‌تواند راهنمای مناسبی برای پیروان آن حضرت باشد.
دیلمی در کتاب «ارشاد القلوب» روایت کرده که: آن حضرت اگر به خوردن چیزی دعوت می‌شد، آن را کوچک نمی‌شمرد؛ هر چند خرمایی پوسیده باشد.‌ مخارج زندگی ایشان سبک و دارای طبع بزرگ و خوش معاشرت و خوش‌رو بود. بدون اینکه بخندد، همیشه تبسّمی‌بر لب داشت، بدون اینکه چهره‌اش درهم کشیده باشد، اندوهگین به نظر می‌رسید، بدون اینکه از خود ذلّتی نشان دهد، همواره متواضع بود، بدون اینکه اسراف بورزد، سخی بود. دل‌نازک و به همه مسلمانان مهربان بود و هرگز دست طمع به سوی چیزی دراز نکرد. تواضع و فروتنی از خصوصیّات بارز آن حضرت بود تا آنجا که ایشان در جایی می‌فرماید: «از چند چیز تا هنگام مرگ دست بر نمی‌دارم، روی زمین با بردگان غذا خوردن، لباس پشمینه پوشیدن و به کودکان سلام کردن تا اینکه بعد از من سنّت شود.»
در کتاب «اخلاق» از ابوالقاسم کوفی نقل شده که گفت: رسول خدا(ص) برای خود از کسی انتقام نگرفت؛ بلکه از آنان که آزارش می‌دادند، می‌گذشت و آنان را عفو می‌کرد.
پیامبر(ص) نیز در روایات مختلف به رفتار و آداب معاشرت خود اشاره کرده است؛ چنان که در کتاب «کافی» از
امام صادق(ع) در حدیثی از پیامبر(ص) روایت شده که فرمود: «پروردگارم! به من فرمان داد که مسلمانان فقیر را دوست بدارم.» همچنین در حدیثی از رسول خدا(ص)‌ نقل شده که فرمود: «جبرئیل از جانب پروردگارم بر من نازل شده و گفت: ای محمّد بر تو باد که حسن خلق را بر خود ملازم سازی؛ زیرا که بدخلقی خیر دنیا و آخرت را از بین می‌برد»، سپس آن حضرت فرمود: «آگاه باشید که شبیه‌ترین شما به من کسانی هستند که اخلاقشان از همه نیکوتر باشد.»
خداوند بزرگ نیز در قرآن کریم هنگامی‌که می‌خواهد
پیامبر اکرم(ص) را به انسان‌ها معرفی کند، بزرگ‌ترین مدالی را که به برگزیده‌اش می‌دهد، ستایش خلق نیکوی اوست، به طوری که خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «انّک لعلی خلق عظیم؛ به راستی که ای پیامبر تو به نیکو خلقی آراسته‌ای.»

آداب سفر کردن رسول خدا(ص)
شیخ صدوق در «فقیه» از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود: «رسول خدا(ص) روز پنجشنبه مسافرت می‌کرد.» در کتاب «من لا یحضره الفقیه» روایت شده که
رسول خدا(ص) با مؤمنانی که می‌خواستند به مسافرت روند، تودیع می‌کرد و می‌فرمود: «خداوند تقوا را توشه شما قرار دهد و هر خیری را به سوی شما پیش آورد و حاجات شما را برآورد و دین و دنیای شما را نگه دارد و شما را به سوی من سالم برگرداند.»
قطب راوندی در «لبّ الالباب» روایت کرده که
رسول خدا(ص) از منزلی به منزل دیگر کوچ نمی‌کرد؛ مگر آنکه در آن دو رکعت نماز می‌خواند و می‌فرمود: «تا برایم به نماز خواندن گواهی دهد.»
همچنین از امام صادق(ص) روایت شده که فرمود:‌ «رسول خدا(ص) در سفر چون از بلندی‌ها سرازیر می‌شد، می‌گفت: «سبحان الله» و چون بر بلندی‌ها بالا می‌رفت، می‌گفت: «الله اکبر».
در «کافی» از ابوالحسن(ع) روایت شده که فرمود: «رسول خدا(ص) صبحگاهان از «منی» که حرکت می‌فرمود، از راه «ضب» می‌آمد و هنگام برگشتن از راه میان «معشر و عرفه» بر می‌گشت و به طور کلّی آن حضرت از راهی که می‌رفت، در مراجعت از راه دیگری برمی‌گشت.»

آداب لباس پوشیدن پیامبر اکرم(ص)
غزالی در «احیاء العلوم» در خصوص نحوه لباس پوشیدن رسول خدا(ص) می‌گوید: آن حضرت لباس سبز را دوست داشت، قبایی داشت از سندس که چون بر تن می‌کرد، رنگ سبز آن با سفیدی رنگ آن حضرت نمایی جذّاب و زیبا داشت. اغلب لباس‌هایش سفید بود و می‌فرمود: «زنده‌های خود را سفید بپوشانید و مردگان خود را در آن کفن کنید.»
لباسی که روی همه لباس‌ها می‌پوشید، با زعفران رنگ شده و بسا با همان یک لباس با مردم نماز جماعت می‌خواند. چون لباس نو می‌پوشید، لباس‌های کهنه خود را به فقیر می‌داد و می‌فرمود: «هر مسلمانی که برای رضا خدا، لباس‌های کهنه خود را به یک مسلمان بپوشاند، مادامی‌که آن لباس به تن فقیر است، در ضمانت و نگه‌داری و خیر خداوند خواهد بود، خواه دهنده لباس زنده باشد یا در قید حیات نباشد.»
شیخ صدوق در کتاب «خصال» از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: «رسول خدا(ص) از پوشیدن چیزی که به رنگ سیاه باشد، کراهت داشت؛ مگر در سه چیز: عمّامه، کفش و عبا.»

آداب نظافت و زینت پیامبر(ص)
نظافت و زینت از جمله مواردی بود که پیامبر(ص) برای آن اهمّیت و ارزش بسیاری قائل بود و همواره به دیگران نیز توصیه می‌کرد تا خود را پاک و پاکیزه نگه دارند.
حضرت محمّد(ص) عطر را بسیار دوست داشت و اگر عطری به ایشان تعارف می‌شد، خود را با آن معطّر می‌ساخت. در «ذخیر＼ العباد» نقل است که محبوب‌ترین عطرها پیش آن حضرت مشک بود. در «کافی» از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: «رسول خدا(ص) بیش از آن مقداری که برای خوراک خرج می‌کرد، به عطر پول می‌داد.»
در کتاب «مکارم» روایت شده که رسول خدا(ص) به
حضرت علی(ع) فرمود: «یا علی! بر تو باد که هر جمعه خود را خوشبو کنی؛ زیرا که آن از سنّت من است و تا زمانی که بوی آن از تو استشمام شود، برایت حسنه می‌نویسند.» در کتاب «عروس» تألیف جعفر بن احمد، از رسول خدا(ص) روایت شده که فرمود: «دوستم جبرئیل به من گفت: یک روز در میان خود را معطّر ساز و روزهای جمعه حتماً این کار ترک نشود.»

آداب فراش حضرت محمّد(ص)
طبرسی در «مکارم» گوید: زیرانداز رسول خدا(ص) یک عبا و متّکایش از پوست و بار آن از لیف خرما بود، دیگری نیز از پوست داشت که بار آن از لیف خرما بود و یک عبای دیگر داشت که به هر جا نقل مکان می‌فرمود، آن را برایش دو طاقه فرش می‌کردند. در «مکارم» همچنین نقل است که آن حضرت(ص) گاهی از اوقات روی حصیر می‌خوابید و جز همان حصیر چیز دیگری زیرانداز نداشت.
در «خصال» از امام صادق(ع) از آباء گرامی‌اش از امام علی(ع) در حدیث اربعماه روایت شده که فرمود: «بیداری آخر شب، باعث تندرستی و خوشنودی پروردگار و در معرض رحمت حق قرار گرفتن است، علاوه بر اینکه تمسّک به شیوه پیغمبران است.»

در کافی از محمّد بن مروان روایت شده که:
امام صادق(ع) فرمود: «آیا به شما خبر بدهم، هنگامی‌که رسول خدا(ص) به بستر خواب می‌رفت، چه می‌گفت؟ من عرض کردم: بلی بفرمایید. امام صادق(ع) فرمود: آن حضرت «آیـ［ الکرسی» را می‌خواند، سپس می‌گفت: « به نام خدا، ایمان به خدا دارم و از طاغوت بیزارم، بار الها! در خواب و بیداری مرا حفظ فرما.»
سیّد بن طاووس در «فلاح السّائل» از امام هادی(ع) روایت می‌کند که آن حضرت فرمود: «ما اهل بیت موقع خوابیدن چند چیز را رعایت می‌کنیم، طهارت داشتن، صورت بر کف دست راست نهادن، ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان‌ الله، ۳۳ مرتبه الحمدالله و آیه «شهد ان لا اله ‌الّا‌ هو» را تا آخر خواندن، پس هر کس به آن عمل کند، بهره خود را از شب گرفته است. در کتاب «التّهذیب» از حضرت صادق(ع) روایت شده که فرمود: «بر ما باد که نماز شب را ترک نکنید؛ زیرا که سنّت پیغمبران است.»