امام صادق علیه السلام و میراث عظیم علمی

مطالعهٔ سیره و تاریخ ائمه علیهم السلام و توجه به آثار فرهنگی که از اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ما رسیده است، نشان می دهد آن بزرگواران در تمام رشته های مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بوده‌اند…

 

مطالعهٔ سیره و تاریخ ائمه علیهم السلام و توجه به آثار فرهنگی که از اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ما رسیده است، نشان می دهد آن بزرگواران در تمام رشته های مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بوده‌اند؛ چرا که دانش آنان متصل به علم رسول خدا صلی الله علیه و آله، و آن هم برگرفته از علوم بی پایان الهی بوده است.

امام علی علیه السلام در توصیف دانش آل محمد صلی الله علیه و آله می فرماید: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ اَمْرِهِ وَ عَیبَهُ عِلْمِهِ وَ مَوْیلُ حُکْمِهِ وَ کُهُوفُ کُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ؛ (۱) آنان جایگاه سر خداوندی و پناهگاه فرمان الهی و مخزن علم خدا و مرجع حکم او و نگهبان کتابهای آسمانی و کوه های [همیشه استوار] دین خدایند..»

حضرت صادق علیه السلام نیز عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله را کانون حکمت و رحمت الهی دانسته، می فرماید: «نَحْنُ شَجَرَهُ النُبُوَّهِ وَ بَیتُ الرَّحْمَهِ وَ مَفَاتِیحُ الْحِکْمَهِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ؛ (۲) ما [خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله] درخت نبوت و خانه رحمت و کلیدهای حکمت و سرچشمه دانش هستیم..»

علم و دانش اهل بیت علیهم السلام با هیچ فرد و گروهی قابل مقایسه نیست؛ زیرا علم محدود بشری هرگز نمی تواند به دانسته های عالی و معارف آسمانی پیشوایان معصوم علیهم السلام برسد.

جانشینان راستین رسول اکرم صلی الله علیه و آله همگی در عرصه علم و دانش سرآمد دانشمندان جهان و صاحبان علوم بی پایان بودند؛ چه اینکه هر کس علم را از معدن آن و سرچشمه دانش نگرفته باشد، علم محدودی دارد و مطمئناً راه به جایی نخواهد برد؛ اما اگر معارف الهی و انسانی را از باب علم و معدن حکمت الهی فرا گرفته باشد، به سرمایه ای پایان ناپذیر دست یافته است.

در این راستا، حضرت صادق علیه السلام یکی از مهم ترین ارکان شیعه و بنیانگذار علوم مختلف مورد نیاز جامعه بشری می‌باشد. دانش پزشکی، کلام، فلسفه، تربیت، اخلاق، عرفان، حدیث، فقه، تفسیر، شیمی، تشریح، روان شناسی، حیوان شناسی، لغت، ادبیات، سیاست و حکومت، از جمله دانشهایی هستند که پیشوای ششم به مشتاقان معارف آموخته است.

نظریات تفسیری امام صادق علیه السلام در همه کتابهای حدیثی و تفسیری بدون استثناء آمده است. «الاخلاق عند الامام الصادق علیه السلام» نوشته محمد امین زین الدین، در بیان سخنان اخلاقی امام صادق علیه السلام؛ «فلسفه الامام الصادق» تألیف محمد جواد جزائری، در مسائل فلسفی و آراء آن امام؛ «الهیه و الاسلام» از سید هبه الدین شهرستانی، در اندیشه های نجومی و فلکی آن حضرت؛ «الامام الصادق ملهم الکیمیاء» از محمد یحیی هاشمی، در موضوع شیمی؛ «طب الامام الصادق علیه السلام» از حکیم نامدار جهان عرب، محمد خلیلی، در بیان رهنمودهای پزشکی امام ششم علیه السلام؛ «الصحیفه الصادقیه» تألیف باقر شریف قرشی، در دعاها و مناجات امام ششم علیه السلام و «الفائق فی اصحاب الصادق علیه السلام» در معرفی درس آموزان مکتب جعفری علیه السلام، نمونه هایی از دانش بی کران صادق آل محمد علیه السلام را به تشنگان کوثر زلال معارف عرضه کرده‌اند.

شیخ مفید دانشور نامدار شیعه در مورد عظمت علم و دانش امام صادق علیه السلام می گوید: «آن حضرت در عرصه فضل و دانش بر دیگران برتری یافته و اهل سنت، علوم و اطلاعات فراوانی از آن بزرگوار نقل کرده‌اند؛ آن قدر از علم و دانش وی نقل کرده‌اند که با تمام شهرها منتقل شده و علم و دانش هیچ یک از اهل بیت علیهم السلام به‌اندازه وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته است.

مشتاقان علم و دانش از اطراف و اکناف برای کسب فیض و کمالات علمی‌به در سرای او شتافته‌اند و همچنین ناقلان آثار و گزارشگران علوم و اخبار به‌اندازه او از دیگران نقل نکرده‌اند و از هیچ یک از علماء اهل بیت علیهم السلام به اندازه آن حضرت احادیث نقل شده است. یکی از دلائل دانش بی کران آن حضرت، وجود چهار هزار نفر شاگرد است که با نامها و مشخصاتشان در کتابهای رجالی ثبت شده‌اند..» (۳)

رشته های مختلف علمی در دانشگاه جعفری

گزارشهای متعددی در دست است که امام صادق علیه السلام شاگردان خود را بر حسب استعدادشان به تبحر در رشته های مختلف دانش هدایت می‌کرد. روایت زیر یکی از این گزارشها را به ما منعکس می‌کند و گواهی بر این مدعاست.

هشام بن سالم یکی از شاگردان ممتاز حضرت صادق علیه السلام می‌گوید: روزی به همراه عده ای از شیعیان امام صادق علیه السلام بودیم که مرد دانشمندی از اهالی شام به محفل آن حضرت وارد شد. او به امام علیه السلام عرضه داشت: من شنیده ام که تو در تمام رشته های علوم مهارت داری و هر پرسشیرا به راحتی پاسخ می دهی! آمده ام تا با تو مناظره و گفتگو کنم. امام فرمود: در چه موضوعی می خواهی مناظره کنی؟ او مناظره در علوم قرآنی را پیشنهاد کرد.

امام صادق علیه السلام به حمران فرمود: ای حمران! با این مرد در موضوعات علوم قرآنی مناظره کن! دانشمند شامی‌گفت: من با شخص شما می خواهم گفتگو کنم نه با حمران. امام فرمود: فرقی نمی‌کند، اگر در این مناظره بر حمران پیروز شوی، مثل این است که بر من پیروز شده ای.

او با حمران مناظره آغاز کرد و آن قدر سؤال کرد تا اینکه خسته شد و حمران بدون درنگ و پشت سر هم به تمام سؤالات او پاسخ می داد. امام علیه السلام از شامی پرسید: او را چگونه یافتی؟ مرد شامی‌گفت: او مهارت عجیبی در این علم دارد؛ هر چه پرسیدم، با کمال توانایی و تسلط پاسخ گفت. امام به حمران فرمود: تو نیز از او بپرس و مرد شامی در اولین سؤال از پاسخ فرو ماند و ناتوانی در چهره اش پدیدار گردید.

عالم شامی سپس پیشنهاد مباحثه در ادبیات عرب را پیش کشید و امام صادق علیه السلام به شاگرد دیگرش، ابان بن تغلب اشاره کرد و او به نحو شایسته ای شامی را مغلوب کرد. او گفت: می خواهم در علم فقه بپرسم. امام صادق علیه السلام زراره را برای علم فقه برگزید و شامی از زراره بن اعین هم شکست خورد. او همچنین در مناظره در علم کلام از مؤمن طق و در استطاعت از حمزه بن محمد طیار و در علم توحید و خداشناسی از هشام بن سالم و در موضوع مهم امامت از هشام بن حکم شکست خورد و ناتوان گردید.

امام صادق علیه السلام که به همه این گفتگوها نظارت می‌کرد، از مهارت و دانش سرشار تربیت یافتگان مکتب خویش خوشحال شد و اظهار رضایت کرد. سپس توضیحاتی در کیفیت گفتگوی شاگردانش و رهنمودهایی به دانشمند شامی‌بیان کرد. مرد شامی‌که عالمی خوش فکر و پاکدل بود، بعد از اینکه خود را با دریایی از علم و معرفت و اندیشه مقابل دید، حق را پذیرفت و از امام صادق علیه السلام در زمینه علمی استمداد طلبید و آن حضرت نیز او را به شاگردی هشام بن حکم مفتخر ساخت. (۴)

قطره ای از دریا

«توحید مفضل» که امروزه مشتاقان دانش جعفری به آن دست رسی دارند، نمونه روشن از احاطه آن حضرت به علوم گوناگون می‌باشد و خود قطره ای از دریاست. اساساً این اثر همانند یک معجزه علمی‌برای جهان تشنه علم و صنعت به حساب می آید؛ همچنان که نهج البلاغه، صحیفه سجادیه این گونه است. توحید مفضل در کنار اطلاعات بی شماری که از عالم طبیعت، آفرینش انسان و حیوان و سایر موجودات به خواننده گزارش می دهد، همانند قرآن کریم انسان را به سوی حقیقت رهنمون می سازد و وجود خدا را در وجود انسان و در متن زندگی او نشان می دهد.

امام صادق علیه السلام در آن صحیفه توحیدی به فلسفه و رازهای نهفته جهان هستی اشاره دارد و مشخص می‌کند که به تمام اسرار آفرینش کاملاً احاطه دارد. آن حضرت همانند فیلسوفی متالّه، متکلمی زبردست، پزشکی ماهر، تحلیلگری قوی، تشریح کننده ای مو شکاف، کارشناسی برجسته در امور کشاورزی و درختکاری، حیوان شناسی عمق نگر، و آگاه ترین فرد در زمینه معدن، آب، فیزیک، شیمی، ریاضیات، هوا و فضا و نجوم از ریزه کاریها و رازهای شگفت انگیز عالم طبیعت پرده برمی دارد و در سطح فهم مخاطب سخن می‌گوید. (۵)

و در پدیده های مختلف آسمان و زمین، وجود آفریدگار را گوشزد می‌کند.
توحید مفضل تفسیر این آیه قرآن است که فرمود: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَ فِی اَنْفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ اَنَّهس الْحَقُّ اَوَلَمْ یکْفِ بِرَبِّکَ اَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»؛ (۶) «به زودی نشانه های روشن خود را در اطراف هستی و در وجودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان آشکار گردد که او حق است. آیا کافی نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟»

مهم ترین امتیاز گزارشهای علمی امام صادق علیه السلام از اسرار هستی، این است که به همراه ارائه نکات علمی و تحقیقی، درس توحید و خداشناسی و هدایت انسان به سوی حق را مد نظر قرار می دهد و همانند کلام وحی افراد را به تدبر و تحقیق و تفکر در صنع الهی دعوت می‌کند. در اینجا مطلبی را در موضوع هوا از توحید مفضل می خوانیم:

«از همین هوا و مصالح نهفته آن درس عبرت بگیر! هوا عامل حیات این بدنهاست و با تنفس و گرفتن آن از خارج باعث حیات درون جسم می‌گردد. صداها را از فاصله های بسیار دور می رساند و بوهای خوش را از جایی به جای دیگر حمل می‌کند. نمی‌بینی از جانبی که باد می آید، بویی می آید؟ صدا نیز این گونه است. هوا گرم و سرما را که به سود عالم است، می پذیرد. باد وزنده نیز از جنس هواست. باد بدنها را خنک می‌کند، ابرها را از جایی به جای دیگر می‌برد تا متراکم شود، باران دهد و بهره اش شامل همه گردد. آن گاه که بارید، باد ابرها را می پراکند، درختها را آبستن می‌کند، کشتیها را در حرکت می اندازد، غذاها را لطیف و خوردنی می‌گرداند، آب را سرد و آتش را افروخته می سازد، چیزهای تر را می خشکاند و هر چیزی را در روی زمین زنده می‌کند. اگر باد نبود، رویندگان پژمرده می‌شدند، جانوران می مردند و همه چیز تفتیده و فاسد می شد..» (۷)

دانش پزشکی

پیشوای صادق شیعیان در عرصه دانش پزشکی، سخنان ارزنده ای به دوستداران علم و کمال عرضه کرده است که امروزه بعد از گذشت قرنها و کشف رشته های مختلف علم پزشکی، صحت و برتری نظرات آن سرچشمه دانش به روشنی معلوم می‌شود. در اینجا به برخی از توصیه های بهداشتی و پزشکی آن حضرت می پردازیم:

امام صادق علیه السلام فرمود: «فِی السِّوَاکِ اثْنَتَا عَشْرَهَ خَصْلَهً هُوَ مِنَ السُّنَّهِ وَ مَطْهَرَهٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاهٌ لِلْبَصَرِ وَ یرْضِی الرَّبَّ وَ یذْهَبِ بِالْبَلْغَمِ وَ یزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یبَیضُ الْاَسْنَانَ وَ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یدْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یشُدُّ اللَّثَهَ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِکَهُ؛ (۸)در مسواک کردن دوازده امتیاز و فائده هست: از سنت [و شیوه رسول اکرم صلی الله علیه و آله] می‌باشد، دهان را پاکیزه می‌کند، چشم را جلاء می دهد [و روشن می‌کند]، خداوند را راضی می سازد، بلغم را از میان می‌برد، حافظه را تقویت می‌کند، دندانها را سفید می‌گرداند، حسنات [و پاداشهای اخروی] را افزون می سازد، حفره ها [ی دندان] را پر می‌کند، لثه ها را محکم می‌گرداند، اشتها به غذا را افزون می سازد و فرشتگان آسمان به وسیله آن خوشحال می‌شوند..»

از دیر زمان، انسانها برای نظافت و پاکیزگی بدن همواره از انواع شوینده ها بهره گرفته‌اند. امام صادق علیه السلام برای شستن سر، شوینده های طبیعی را توصیه می‌کند و می فرماید: «غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِی اَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ وَ بَرَاءَهٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ طَهُورٌ لِلرَّأْسِ مِنَ الْحَزَازِ؛ (۹) شستن سر با گل خطمی از سردرد جلوگیری می‌کند و انسان را از فقر دور می سازد و سر را از شوره پاک می‌کند..»

مناظره با حاذق ترین پزشک عصر

امام صادق علیه السلام در مناظره ای که در دربار منصور دوانقی با یک پزشک معروف هندی انجام داد، سخنانی در باره دانش پزشکی و اسرار بدن انسان یادآور، شده که طبیب هندی اظهار ناتوانی و بی اطلاعی کرد. امام در آغاز سخن، کلام معروف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را که مهم ترین راز بیماریهای انسان در آن مطرح شده، بیان کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «اِعْلَمْ اَنَّ الْمِعْدَهَ بَیتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْیهُ هِی الدَّوَاءُ؛ بدان که معده کانون هر بیماری است و پرهیز موجب درمان است..» آن گاه امام علیه السلام از پزشک بزرگ آن عصر سؤالات فراوانی کرد و او همه را با جمله «نمی دانم» پاسخ گفت و از امام تقاضا کرد که جواب آن همه سؤال پزشکی و رازهای شگفت انگیز بدن انسان را بیان کند. امام صادق علیه السلام نیز همه را برای وی توضیح داد. طبیب هندی که داناتر از خود در دانش طب، کسی را سراغ نداشت، خود را در مقابل عظمت دانش امام، خیلی ضعیف و حقیر احساس کرد و تمام سخنان امام صادق علیه السلام از عمق جان پذیرفته و سپس به شهادتین اقرار نموده، به دانش سرشار امام علیه السلام اعتراف کرد. (۱۰)

هیبت و زمین شناسی

امام جعفر صادق علیه السلام در باره علم زیست شناسی نکته های ظریفی دارد. آن حضرت در پاسخ فردی که بر وجود خداوند متعال برهان قاطع و دلیل روشنی می خواست، از هر زمینه ای دلیل آورد، از جمله به حرکت کره زمین اشاره کرد و فرمود: «وَ تَحَرُّکُ الْاَرْضِ وَ مَنْ عَلَیهَا؛ (۱۱) حرکت زمین و آنچه که در روی کره زمین است [یکی از نشانه های متقن وجود خداوند است] ..»
امام در توحید مفضل در مورد حرکت وضعی و انتقالی زمین سخن می‌گوید و به کروی بودن آن نیز اشاره دارد. آن حضرت همچنین به مفضل بن عمر فرمود: «در آفرینش زمین و در شکل و هیئت آن دقت کن! زمین برای زندگی بشر چنان آرام است که گویی هیچ حرکتی ندارد و ساکن و آرام است. مردم می توانند بر روی آن در رفع نیازهایشان بکوشند، آرام بشینند و به راحتی بخوانید. اگر زمین برای مردم لرزان و ناآرام بود، مردم قادر به ساخت بنا و انجام کارهای روزمرّه خود نبودند و اگر زمین برای آنان لرزشی داشت، زندگی در کامشان تلخ می‌شد و یکی از مهم ترین حکمتهای زمین لرزه ها هشدار به مردم است که از گناه و فساد اجتناب کنند و ناتوانی خود را در مقابل آفریدگار احساس کنند..» (۱۲)

نظرات اقتصادی

امام صادق علیه السلام در عرصه اقتصاد نیز رهنمود هایی به مردم عرضه داشته است. از منظر آن بزرگوار، فعالیتهای اقتصادی می تواند زمینه ساز کمالات و فضائل انسانی باشه و نیز اندیشه های اقتصادی با انگیزه های مقدس برای هر مسلمانی ضروری می‌باشد. امام در این باره فرمود: «لَا خَیرَ فِی مَنْ لَا یحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یکُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یقْضِی بِهِ دَینَهُ وَ یصِلُ بِهِ رَحِمَهُ؛ (۱۳) کسی که از راه حلال و به انگیزه حفظ آبرو و اداء قرض و رسیدگی به خانواده و فامیل، به دست آوردن مال را دوست نداشته باشد، در او هیچ گونه خیری نیست..»
آن گرامی‌بر این باور تأکید می‌کرد که فعالیتهای اقتصادی افزون بر منافع مادی و دنیایی، انسان را به سوی بهره ها و پاداش های معنوی سوق می دهد. عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی از حضرت پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا می رویم و دوست داریم آن را به دست آوریم. امام علیه السلام فرمود: تو می خواهی با دنیا طلبی و کسب درآمد چه کنی؟ او گفت: می خواهی نیازهایم را بر طرف سازم، به خانواده ام رسیدگی کنم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم. امام صادق علیه السلام فرمود: «لَیسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَهِ؛ (۱۴) اینکه دنیاطلبی نیست، این عمل [با این انگیزه] به دنبال آخرت رفتن است..»

فقه و جهاد

ششمین ستاره آسمان ولایت، شاگردان ممتاز خود را به اجتهاد و تفقه در دین دعوت می کرد و به آنان می فرمود: «اِنَّمَا عَلَینَا اَنْ نُلْقِی اِلَیکُمُ الْاُصُولَ وَ عَلَیکُمْ اَنْ تُفَرِّعُوا؛ (۱۵) همانا بر ماست که اصول کلی احکام شرع را به شما بیان کنیم و بر شماست که فروعات [شرعی] را [طبق آن اصول] به دست آورید..»

آن حضرت برای حل مشکلات جامعه در عصر غیبت می اندیشید و برای مردم مسلمان که از امام خود دورند و دست رسی به حجت خدا ندارند، تقلید و پیروزی از مجتهدان و فقیهان جامع الشرائط را سفارش می‌کرد. در حقیقت امام صادق علیه السلام در پرورش و شکوفایی علم فقه تلاش فراوان می‌کرد. آن حضرت در مورد شرائط یک فقیه کامل و جایگاه او می فرمود: «مَنْ کَانَ مِنْکُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالَنَا وَ عَرَفَ اَحْکَامَنَا فَلْیرْضَوْا بِهِ حَکَماً فَاِنِّی قَدْ جَعَلْتَهُ عَلَیکُمْ حَاکِماً فَاِذَا حَکَمَ بِحُکْمِنَا فَلَمْ یقْبَلْهُ مِنْهُ فَاِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُکْمِ اللَّهِ وَ عَلَینَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ؛ (۱۶) هر کسی که از میان شما حدیث ما را روایت و در حلال و حرام ما دقت کند و احکام ما را بشناسد، پس باید او را به عنوان حاکم و [مجتهد] بپذیرند که من وی را بر شما حاکم قرار می دهم. هر گاه طبق نظر ما حکم کرد و [کسی] آن را از او نپذیرفت همانا که حکم خدا را سبک شمرده و فرمان ما را رد کرده است و رد کننده ما، رد کننده بر خدا می باشد..»

علم شیمی

یکی از علومی‌که از محضر پیشوای ششم نشأت گرفته و بعداً در سایر مناطق رشد و توسعه یافته، علم شیمی است. از آنجائی که امام صادق علیه السلام هر دانشی را به اهل آن می آموخت و شایستگی و استعداد افراد را معیار تعلیم علوم قرار می داد، علم شیمی را به شاگرد شایسته و ممتاز خود، جابر بن حیان کوفی آموخت. او در این علم مهارت یافت و به پدر شیمی مرسوم گردید جابر بن حیان چنان در این عرصه درخشید و تعالیم صادق آل محمد علیه السلام را به دنیا عرضه کرد که پیشرفت علوم و تکنولوژی جهان غرب امروزه مدیون اندیشه های اوست.

قاضی جمال الدین بن القفطی در این مورد می نویسد: «جابر بن حیان کوفی در علوم طبیعی به ویژه در صنعت شیمی، کمال مهارت را داشت. او در این زمینه، تألیفات متعددی دارد و ۲۲ رساله عربی از وی به یادگار مانده است. جابر علاوه بر علم شیمی، در علوم فلسفی و عرفانی و علم هیئت و ریاضیات نیز اطلاعات وسیعی داشته است..» (۱۷)

جرجی زیدان گفته است: «جابر بن حیان از تربیت یافتگان ممتاز مکتب امام جعفر صادق علیه السلام آنچه مایه شگفتی است، اینکه اروپائیان در شناخت و نشر اندیشه های وی بیشتر از مسلمانان و جهان عرب کوشیده‌اند و در موضوع جابر بن حیان کتابهای متعددی منتشر ساخته‌اند؛ چرا که می‌گویند: او پدر شیمی جدید و از بنیان گذاران این علم است. در حقیقت جابر سند افتخار شرق بر جهان غرب محسوب می‌شود و این افتخار و برتری همواره باقی خواهد ماند. آثار وی برای همیشه برتری شرقیها را بر غربیها ثابت می‌کند..» (۱۸)

ابن ندیم به آثار جابر بن حیان در موضوعات فلسفه، صنایع و حرفه های مختلف، کتابهای پزشکی، فلسفه، هیئت و دعا و موعظه اشاره کرده است.

امروزه تألیفات جابر بن حیان در کتابخانه های مهم دنیا نگهداری می‌شود. نسخه ای از کتاب «الخواص الکبیر» در موزه انگلستان و نسخه ای از کتاب «الاحجار» در کتابخانه ملی پاریس موجود است. معروف ترین کتاب وی، مجموعه کامل اسرار طبیعت است که بار اول در سال ۱۴۹۰ م. به چاپ رسید و در سال ۱۶۶۸ به انگلیسی و در سال ۱۶۷۲ به فرانسه ترجمه گردید. کتاب «السموم و رفع مضارها» با تحقیق و ترجمه دکتر سیکال به زبان آلمانی چاپ شده است. (۱۹) او همه این مهارتها و فنون مختلف را از محضر حضرت صادق علیه السلام به دست آورده بود.

ابن فلکان در شرح حال امام صادق علیه السلام می‌گوید: «او یکی از پیشوایان دوازده گانه مذهب امامیه و از برجستگان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است که به خاطر راستگویی در گفتار به لقب «صادق» موسوم گردیده است. فضل و کمال او روشن تر از آن است که به وصف آید. یکی از رشته های دانش وی صنعت شیمی است و شاگرد ممتازش ابوموسی جابر بن حیان آموخته های خود را از آن بزرگوار با پانصد عنوان و در هزار ورق به رشته تحریر درآورده است که همه برگرفته از گفتارهای جعفر صادق علیه السلام می‌باشد..» (۲۰)

علم حدیث

آثار به جای مانده در زمینه حدیث از امام صادق علیه السلام بیشتر از سایر معصومین علیهم السلام است.
هیچ کتاب فقهی و حدیثی و تفسیری شیعه خالی از کلام امام صادق علیه السلام نمی تواند باشد. شاید از اینکه مذهب شیعه را جعفری نامیده‌اند، در این باشد که آن حضرت فرصت بیشتری برای تدوین و ارائه‌اندیشه های ناب اهل بیت علیهم السلام داشته است.

امام صادق علیه السلام در حوزه علم حدیث و آیات الاحکام و فقه بیشترین فرصت را یافته و توسط چهار هزار نفر از شاگردان خود تفکرات شیعی را به اقصا نقاط عالم منتشرساخته است. هر یک از شاگردان آن حضرت نیز خود خدمات بزرگ فرهنگی و علمی را در مناطق مختلف عهده دار شده و حتی رهبران برجسته اهل سنت همانند مالک بن انس، ابو حنیفه، سفیان ثوری، ابن شبرمه قاضی و فقیه نامدار کوفه، ابن ابی لیلی، عمرو بن عبید معتزلی، عمر بن مقدام نیز در عرصه حدیث وفقه از محضر آن گرامی‌بهره مند شده‌اند.

ابوحنیفه از محضر امام صادق علیه السلام بهره های فراوانی برده بود و بارها می‌گفت: «لَوْ لَا السَّنَتَانِ لَهَلَکَ النُّعْمَانُ؛ (۲۱) اگر آن دو سال [که نزد امام صادق درس خواندم] نبود، نعمان بن ثابت (ابوحنیفه) هلاک می‌شد..»

ابوالحجاج مزی در «تهذیب الکمال» و شمس الدین ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» این جمله معروف ابو حنیفه را یاد آور شده‌اند که «مَا رَأَیتُ اَحَداً اَفْقَهُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ (۲۲) من کسی را فقیه تر [و داناتر] از جعفر محمد ندیدم..»

تفسیر علوم قرآنی

پیشوای ششم در وادی تفسیر کلام خداوند از هیچ کوششی دریغ نمی‌کرد. آن حضرت علاوه بر تبین و توضیح صحیح معانی آیات قرآن، از هر گونه لغزش و خطا نیز جلوگیری می‌کرد. امام صادق علیه السلام در مورد اهمیت آیات قرآن می فرمود: «اِنَّ اللَّهَ اَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیانَ کُلِّ شَیءٍ حَتَّی وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ شَیئَاً یحْتَاجُ الْعِبَادُ اِلَیهِ اِلَّا بَینَهُ لِلنَّاسِ؛ (۲۳) خداوند متعال در قرآن همه چیز را بیان کرده است تا آنجا که به خدا قسم! هیچ چیزی را که بندگان به آن نیاز دارند، فرو گذاری نکرده و [تمام احکام] آن را برای مردم بیان کرده است..»

امام ششم خود همواره قرآن تلاوت می‌کرد، به آداب و قواعد تلاوت اهمیت می داد و آن را به دیگران می آموخت. به حفظ کردن، آموزش دادن و عمل به آیات الهی نیز توصیه می‌کرد. پایبند بودن به احکام و دستورات قرآن را به شدت تأکید می‌کرد و می فرمود: «وَ احْذَرْ اَنْ تَقَعَ مِنْ اَقَامَتِکَ حُرُوفَهُ فِی اِضَاعَهِ حُدُودِهِ؛ (۲۴) بپرهیز از اینکه در راه اقامه حروف [و دقت درعبارات] قرآن حدود و احکام آن را ضایع کنی!»

از پیشوای صادق شیعیان در علم تفسیر و سایر علوم قرآنی آن قدر حدیث و روایت به یادگار مانده است که هیچ تفسیر و حدیث شیعی را نمی توان از آن خالی دید.

پی نوشت:

۱)- نهج البلاغه، خطبه دوم.
۲)- بصائر الدرجات، ص ۷۷.
۳)-ارشاد مفید، ص ۵۲۵.
۴)- رجال کشی، ص ۲۷۵.
۵)- توحید مفضل، ص ۲۹.
۶)- فصلت / ۵۳.
۷)- توحید المفضل، ص ۱۴۱؛ بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۱۹؛ ترجمه توحید مفضل، ص ۱۳۰.
۸)- الکافی، ج ۶، ص ۴۹۶.
۹)-وسائل الشیعه، ج ۲، ص ۶۱.
۱۰)- بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۲۰۵؛ علل الشرائع، ج ۱، ص ۹۸.
۱۱)- الاحتجاج، ج ۲، ص ۳۳۸.
۱۲)- توحید مفضل، ص ۱۳۱ و ۱۳۲.
۱۳)- الکافی، ج ۵، ص ۷۲.
۱۴)- وسائل الشعیه، ج ۱۷، ص ۳۴.
۱۵)- همان، ج ۲۷، ص ۶۱؛ اعلام الهدایه، ج ۸، ص ۲۴۰.
۱۶)-تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۱۸.
۱۷)- تاریخ الحکماء القفطی، ص ۲۲۱ و ۶۶۲.
۱۸)- معجم رجال الحدیث، ج ۴، ص ۳۲۸، به نقل از مجله الهلال.
۱۹)- شاگردان مکتب ائمه علیهم السلام، ج ۱، ص ۲۹۵.
۲۰)- روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۱۸.
۲۱)- المراجعات، ص ۱۵.
۲۲)- تهذیب الکمال، ج ۵، ص ۷۹؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۶، ص ۲۵۷.
۲۳)- تفسیر قمی، ج ۲، ص ۴۵۱.
۲۴)- مصباح الشریعه، ص ۲۸.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۷۲

عبدالکریم پاک نیا