احادیث راهبردی

همۀ‌ سخنان پیشوایان دین راهگشا، پندآموز و روح‌افزا هستند و آدمی را در رسیدن به سر منزل مقصود یاری می‌دهند؛ ولی برخی از این سخنان حوزۀ‌ تأثیرگذاری گسترده‌تری دارند و چون چراغی فروزنده، همۀ‌ گسترۀ راهی را که انسان در مسیر کمال در پیش رو دارد، روشن می‌سازند. ما از این احادیث با عنوان احادیث راهبردی تعبیر و از این پس در هر قسمت یکی از آنها را بررسی می‌کنیم.

در یکی از کلمات قصار امام علی(ع) چنین آمده است:
«هر کس رابطۀ میان خود و خدا را نیکو سازد، خداوند رابطۀ‌ او را با مردم نیکو سازد و هر که کار آخرت را به صلاح آورد. خداوند کار او را اصلاح فرماید و هر کس اندرز دهندۀ خود باشد، خدا بر او نگهبانی گمارد.»۱
حضرت امیر(ع) در این کلام کوتاه، ‌ ولی بسیار پرمعنا و ارزشمند، از یک سو رابطۀ انسان با خدا، خود و دیگران و از سوی دیگر، رابطۀ او را با دنیا و آخرت بیان می‌کند و تصویر جامعی از نظام ارتباطات اسلامی ارائه می‌دهد.
الف رابطۀ انسان با خدا و دیگران

برخلاف تصوّر بسیاری از ما که رابطه با خدا را در عرض دیگر روابط اجتماعیمان و گاه حتّی در حاشیۀ آن تحلیل و ارزیابی می‌کنیم، امام علی(ع) رابطه با خدا را اساس ارتباطات اجتماعی و اصلاح این رابطه را مقدّمه و زمینه‌ساز اصلاح دیگر روابط می‌داند.
این دیدگاه، دو نتیجۀ‌ اساسی در پی دارد. نخست اینکه اگر در پی اصلاح رابطۀ خود با دیگران، اعمّ از پدر و مادر، همسر، فرزندان، خویشان، بستگان، دوستان، همسایگان، همکاران، همشهری‌ها و هم‌میهنان خود هستیم، باید رابطۀ خود را با خدا اصلاح کنیم. در این صورت، خداوند، ‌ خود رابطۀ ما را با دیگران نیکو می‌سازد.
دوم اینکه، ‌ اگر در رابطۀ اجتماعیمان نقص و خللی احساس می‌کنیم، باید در درجۀ نخست، رابطۀ خود با خدا را وارسی و عیب و نقص‌های آن را برطرف کنیم.
هیچ اندیشیده‌ایم که چرا مردم، ناخودآگاه مردان خدا و انسان‌های شایسته را دوست می‌دارند و به آنها احترام می‌گذارند؟! این نیست مگر به دلیل مهری که خداوند در دل مردمان نسبت به این بندگان ایجاد می‌کند.
ب رابطۀ انسان با دنیا و آخرت

برخی انسان‌ها در مسیر رسیدن به جاه، مال، مقام و موقعیّت اجتماعی و همۀ‌ آنچه که از مظاهر فریبندۀ دنیا به شمار می‌آید، همۀ باورها و ارزش‌ها را زیر پا می‌گذارند و آخرت خود را به قیمت دنیا بر باد می‌دهند؛ غافل از اینکه اگر در پی اصلاح امر آخرت خود برآیند و در همۀ‌ فعل و ترکشان حساب و کتاب روز جزا را در نظر داشته باشند، ‌ خداوند، امر دنیای آنها را هم به بهترین شکل اصلاح می‌گرداند.
این مطلبی است که در دومین فراز سخن امیرمؤمنان، علی(ع) به آن تصریح شده است.
قرآن کریم نیز در این باره می‌فرماید:
«مَن کَانَ یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَمَن یَتَّقِ الله یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا٭ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ و َمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ ۲
و هر کس از خدا پروا کند، [خدا] برای او راه بیرون شدنی قرار می‌دهد و از جایی که حسابش را نمی‌کند، به او روزی می‌رساند و هر کس بر خدا اعتماد کند، او برای وی بس است.»
ج رابطۀ انسان با خود و خدا

سومین مطلبی که در کلام امیرالمؤمنین(ع) به آن پرداخته شده، موضوع رابطۀ انسان با خود از یک‌سو و رابطۀ او با خدا از سوی دیگر است. براساس این کلام، انسان زمانی می‌تواند به خوبی با خدا ارتباط برقرار کند و از حفظ و حراست الهی بهره‌مند شود که ابتدا با خود رابطۀ خوبی برقرار کرده و نظارت مناسبی بر اعمال و رفتار خود داشته باشد.
این همان حالتی است که مولا علی(ع) از آن به عنوان داشتن اندرزگوی درونی تعبیر کرده است؛ یعنی حالتی که انسان، پیوسته پندار، رفتار و گفتار خود را واکاوی کند و در صورت بروز هرگونه خطا، لغزش و اشتباه، چون اندرزگویی مشفق، نفس خود را نصیحت کند و از سرانجام ناگوار گناه و معصیت برحذر دارد. در این صورت خداوند با گماردن نگهبانی از فرشتگان، او را از افتادن در وادی هلاکت و گمراهی در امان نگه می‌دارد.

ماهنامه موعود شماره ۱۲۴-۱۲۵

پی‌نوشت‌ها:
۱. نهج‌البلاغه، ترجمۀ: محمّد مهدی فولادوند، مواعظ (کلمات قصار)، ش ۸۹، ص ۴۳۳.
۲. سورۀ طلاق (۶۵)، ‌ آیات ۲ و ۳.