در آیینه اسماء و القاب

حضرت صدّیقه طاهره(س)، نام‌ها و القابی دارند که برخی آسمانی‌اند و از سوی پروردگار تعیین شده و بعضی از سوی برگزیدگان الهی. نام‌های آسمانی، نُه اسم است که در حدیث ذیل آمده است.
امام جعفر صادق(ع) فرمودند:
«برای فاطمه(س) نزد خدای عزّّوجل، نُه اسم است: فاطمه، صدّیقه، مبارکه، طاهره، زکیّه، راضیه، مرضیه، محدّثه، زهرا.»

آنچه این نام‌ها را برای ایشان فضیلت قرار داده این است که نام‌های حضرتش حاکی از صفتی والاست که در وی وجود داشته است و چون نام‌های دیگر افراد نیست که صاحب نام از معنی نام خود هیچ بهره‌ای نبرده باشد.
ما در زیر، نام‌ها، لقب‌ها و کنیه‌های آن حضرت را به ترتیب حروف الفبا ذکر می‌نماییم.
۱. امّ الائمه؛ مادر امامان۲
به موجب روایات نقل شده از سوی شیعه و سنّی، نسل پاک پیامبر(ص) به وسیله دخترش به وجود آمده و گسترش یافته است. رسول اکرم(ص) فرموده است:
«پروردگار عزیز و بلند مرتبه، نسل هر پیامبر را در صلب خود آن پیامبر قرار داد، حال آنکه نسل مرا در صلب علی قرار داد.»۳
آن حضرت چندین بار به دختر عزیزش فرمود:
«ای فاطمه، تو را بشارت می‌دهم که از نسل تو، یازده فرزند معصوم، امام مردم خواهند شد و آخرین آنها مهدی(ع) است.»
۲. امّ ابیها؛ یعنی مادر و دل‌سوز پدرش۴
کنیه‌ای است که پدر بزرگوارش، رسول خدا(ص) وی را بدان خواند. پیامبر(ص) در خردسالی مادر را از دست داد و سراسر عمر عزیزش را به سختی گذراند و تا قبل از ازدواج با حضرت خدیجه(س) و حتّی پس از آن، پیوسته مورد آزار مشرکان بود یا در جنگ‌ها به این سو و آن سو می‌رفت و دشواری‌های بسیار تحمّل می‌کرد. پس از تولّد دختر عزیزش، فاطمه با اینکه وی کودکی بیش نبود، همواره چون پروانه به گرد شمع، از پدر جدا نمی‌شد و در رفع اندوه او آنچه می‌توانست می‌کوشید و از پدر دل‌جویی می‌کرد. اگر آن بزرگوار در جنگی آسیب می‌دید، فاطمه خردسالش بود که بر زخم و رنج پدر، مرهم می‌نهاد و بر آرامش و سلامت جانش اصرار داشت. چون رسول خدا(ص) دل‌سوزی وی را می‌دید اشک می‌ریخت و می‌فرمود: «او مادر پدرش است.»۵
«ام» به معنی مادر و اصل و ریشه است و در حقیقت آن بانو را باید مادر نبوّت دانست.
امّ ابیها بود آن خوش خصال
چون که بود بانوی کاخ جلال
۳. امّ الحسن، امّ الحسین؛ مادر حسن(ع) و مادر حسین(ع)۶
امام مجتبی(ع) نخستین فرزند حضرت زهرا(س) است که در پانزدهم رمضان سال سوم هجری در مدینه به دنیا آمد.
پس از حدود یک سال، وجود مقدّس حسین(ع) در سوم شعبان سال چهارم هجری به دنیا آمد.
۴. امّ المحسن؛ مادر محسن(ع)۷
آن حضرت را پنج فرزند بود: حسن، حسین، زینب، امّ کلثوم و محسن(ع). محسن آخرین فرزند آن بانو و اوّلین شهید اهل بیت(ع) از پیامبر بود که در ماه آخر حمل، سقط شد.
۵. بتول؛ بتول یعنی جدا و ممتاز از دیگران
ابن اثیر در «النّهایه» می‌نویسد:
فاطمه را بتول نامیدند؛ زیرا از زنان زمان خویش [و زمان‌های قبل و بعد خود] از نظر فضیلت و دین وحسب، جدا و ممتاز بود یا آنکه از دنیا منقطع گشته و به خدای تعالی روی آورده بود.۸
۶. حانیه؛ یعنی آن که با شوهر و فرزندانش بسیار مهربان است.۹
۷. الحر＼؛ یعنی بانوی آزاد.۱۰
۸. حصان؛ یعنی پارسا و عفیف.۱۱
۹. حورا، حورای انسیه؛ یعنی انسانی زمینی که از حوریان بهشتی است.
[حوریه‌ای شبیه آدمی] در یکی از معراج‌های پیامبر اکرم(ص) به آسمان، آن حضرت از میوه‌ها، خرمای تازه و سیب بهشتی تناول کرد و خداوند متعال آن غذاهای بهشتی را در صلب ایشان قرار داد و هنگامی‌که از معراج به زمین بازگشتند، حضرت فاطمه(س) در رحم حضرت خدیجه(س) قرار گرفت. بدین سبب حضرت فاطمه(س) حورای انسیه نام گرفت.۱۲
۱۰. راضیه؛ یعنی کسی که به تقدیر و قوانین الهی خشنود بود.۱۳
این صفت از والاترین درجات ایمان است و آن حضرت در تمام مراحل زندگی، به آنچه که از سوی خداوند متعال از ترس و آزار در راه دین و ظلم و اندوه و غم، برایش مقدّر شده بود، رضایت داشت و هیچ گاه از وضع خود گله نکرد.
۱۱. زکیّه؛ به معنی پاک و پاکدامن یا وجود پر برکت است.
قرآن هر یک از این معانی را در سه آیه مختلف بیان فرموده است. در جایی از پاکدامنی و مقام عصمت حضرت عیسی(ع) چنین یاد می‌کند:
«قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لِأَهَبَ لَکِ غُلَامًا زَکِیًّا؛ ۱۴
یعنی جبرئیل به مریم گفت: من فرستاده پروردگار توام تا از جانب او پسری پاکیزه به تو بخشم.»
در آیه دیگر آمده است:
«فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّۀً بِغَیْرِ نَفْسٍ؛ ۱۵
چون خضر آن پسر را کشت، موسی گفت: آیا جوانی پاکیزه و بی‌گناه را بی‌آنکه کسی را کشته باشد، کشتی؟»
در جایی دیگر می‌فرماید:
«قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا؛ ۱۶ رستگار شد هر که روان خود را پاک ساخت.»
در حقیقت زکیّه به بانویی گویند که از همه ناپاکی‌های اخلاقی دور باشد و هرگز در وجودش هیچ صفت بد یافت نشود.
۱۲. زهرا؛ یعنی درخشان، نورانی و درخشنده.
از امام صادق(ع) پرسیدند: چرا فاطمه را زهرا نامیدند؟ فرمود:
«زیرا فاطمه چنان بود که چون در محراب می‌ایستاد، نوری از او برای اهل آسمان درخشش می‌کرد، همان طور که ستارگان برای اهل زمین درخشش دارند.»
۱۳. سماویه؛ یعنی گرانبها، گوهری آسمانی.۱۷
۱۴. سیّده، سیّده نساء العالمین؛ یعنی بزرگ بانوی جهانیان.۱۸
شیخ صدوق در کتاب «امالی»، حدیثی را از حضرت رسول خدا(ص) چنین نقل کرده که فرمود:
«دخترم فاطمه، بزرگ بانوی زنان جهان است.»
رسول خدا(ص) به دخترش فرمود:
«ای فاطمه، به درستی که خداوند تو را بر همه زنان جهان و زنان اسلام که بهترین دین است، برتری داد.»۱۹
رسول خدا(ص) از نزدیک بودن وفات خود از طریق وحی با اطّلاع شد، دخترش فاطمه را از این موضوع آگاه ساخت و آن بانو گریست. در این حال رسول خدا(ص) به وی فرمود:
«تو اوّلین کسی از خانواده‌ام هستی که به من خواهی پیوست. آیا دوست نداری که ارجمندترین زنان بهشت باشی!»۲۰
۱۵. صدّیقه، صدّیقه کبرا؛ صدّیقه یعنی کسی که در راستگویی کامل است یا آنکه هرگز دروغ نگفته است یا کسی که سخن خود را با عمل خویش تصدیق می‌کند.۲۱
مرتبه صدّیقین، در ردیف پیامبران و شهیدان است. این مطلب را آیات بسیاری روشن می‌کنند که از آن جمله‌اند:
«وَمَن یُطِعِ اللهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا»۲۲
اهل تسنّن از عایشه روایتی را چنین نقل کرده‌اند: ما رأیت احداً اصدق من فاطمه(س) غیر ابیها؛ پس از رسول خدا(ص)، هرگز کسی را راستگوتر از فاطمه ندیدم.»۲۳
۱۶. طاهره؛ به معنی پاکیزه، بی‌عیب، پاک و معصوم.
در حقیقت آیه شریفی که در پاکیزه دانستن اهل بیت نازل شده است، این نام را برای حضرت زهرا(س) ثابت می‌کند. خدای تعالی در آیه ۳۳ سوره احزاب می‌فرماید:
«إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً؛
خداوند چنین می‌خواهد که پلیدی هر آلایش را از شما خاندان نبوّت ببرد و از هر عیب پاکتان گرداند.»
در این مطلب، مفسّران و محدّثان شیعه و سنّی به گونه‌ای انبوه، روایاتی ذکر کرده‌اند که به مفادّ آنها معنی
اهل بیت هر چه باشد صدّیقه طاهره را شامل می‌شود.۲۴
والاترین حدیث در مقام طهارت حضرت زهرا(س) حدیث شریف کساء است که شیعه و سنّی با ده‌ها سند، صحّت آن را تأیید کرده‌اند. بر پایه این حدیث، زمانی رسول اکرم(ص) به خانه دخترش فاطمه(س) آمد و خود را در چیزی شبیه عبا پیچید. زمانی بعد حضرت مجتبی(ع) و حسین(ع) نزد حضرتش رفتند و سپس امیرالمؤمنین، علی(ع) و بعد فاطمه(س) به پیش ایشان رفت. در همین هنگام بود که آیه تطهیر «إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ …» نازل شد.
۱۷. عذرا؛ یعنی آن بانو پیوسته همچون دوشیزگان بود.
از فرموده رسول خدا(ص) که آن بانو را حوریه‌ای به صورت انسان معرفی کرده است، بر می‌آید که آن حضرت همچون حوریان بهشت پیوسته دوشیزه باقی خواهد ماند. چه آنکه حضرتش از طعام بهشتی آفریده شد. از امام صادق(ع) در آن باره پرسش شد که چگونه حوریه بهشتی هر زمان که همسرش نزد وی می‌رود او را دوشیزه می‌یابد؟ فرمود: چون او از مادّه‌ای پاک آفریده شده و هیچ گونه فسادی به جسم وی راه نمی‌یابد و بدنش دچار آفتی نمی‌گردد …۲۵
۱۸. فاطمه؛ یعنی آنکه خود و شیعیانش از آتش بازداشته (و در امان نگاه داشته) شده‌اند.
یا به معنی آنکه شرّ و بدی در وجود او راهی ندارد.
و به معنی آنکه از طفولیّت با علم، رشد یافته است.
شیخ صدوق در «علل الشّرایع» و علّامه مجلسی در «بحارالأنوار» از امام باقر(ع) روایت کرده‌اند که فرمود:
«چون فاطمه(س) متولّد شد، خدای عزّوجلّ به یکی از فرشتگان وحی فرمود که به زمین برود و این نام را بر زبان پیغمبر جاری سازد و بدین ترتیب رسول خدا(ص) نام فاطمه(س) را برای نوزاد انتخاب فرمود.»۲۶
حضرت رضا(ع) از پدرش و ایشان از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که فرمود:
«ای فاطمه، آیا می‌دانی چرا فاطمه نامیده شده‌‌ای؟ علی پرسید: چرا؟ فرمود: زیرا که وی و شیعیانش را از آتش باز داشته‌اند.۲۷
امیرالمؤمنین، علی(ع) فرمود:
«شنیدم که رسول خدا(ص) می‌فرمود: «فاطمه را فاطمه نامیده‌اند؛ زیرا خدای تبارک و تعالی او و فرزندانش را از آتش برکنار داشته است. البته آن فرزندانی که با ایمان از دنیا بروند و بر آنچه که بر من نازل گردیده اعتقاد داشته باشند.»۲۸
امام صادق(ع) فرمود:
«او را فاطمه گفتند چون شرّ و بدی در وجود او راهی ندارد و اگر علی(ع) برای همسری این بزرگوار نبود تا قیامت کسی هم‌شأن ایشان یافت نمی‌شد. پس از رسول خدا(ص)، هرگز کسی را راستگوتر از فاطمه ندیدم.»۲۹
۱۹. مبارکه؛ از نام‌های دیگر حضرت زهرا(س) و به معنی وجود پر برکت است.
راغب در «مفردات» گوید: به جایی که خیر الهی به صورتی که در خور نگه‌داری و شمارش و اندازه‌گیری نباشد و هر کسی به آن بنگرد، فزونی محسوسی در آن ببیند، گویند در آن برکت است و آن چیز مبارک است.
۲۰. محدّثه؛ یعنی آنکه فرشتگان با او سخن گویند.
۲۱. مرضیه؛ یعنی آنکه خداوند پیوسته از او و کردارش راضی است.۳۰
۲۲. مریم کبرا؛ یعنی مریم بزرگ.۳۱
مقام وی در نزد مسلمانان، والاتر از مقامی است که حضرت مریم(س) در نزد مسیحیان دارد. در این باره ده‌ها روایت وجود دارد، از جمله آنکه رسول خدا(ص) فرمود:
«مریم ارجمندترین بانوی زمان خویش بود و فاطمه ارجمندترین بانوی همه زمان‌هاست.»۳۲
۲۳. منصوره؛ یعنی یاری شده از سوی پروردگار.
در «تفسیر» فرات کوفی، نحوه خلقت حضرت زهرا(س) از قول پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که:
جبرئیل سیب را به من داد و گفت: «بخور که آن نور وجود «منصوره» است که در زمین فاطمه نامیده می‌شود.» گفتم: «ای جبرئیل! منصوره کیست؟» گفت: «بانویی از صلب تو بیرون آید و اسمش در آسمان منصوره و در زمین فاطمه باشد!»۳۳
۲۴. نوریّه؛ یعنی فاطمه وجودی از نور است و انوار او تا ابد آفاق زندگی بشریّت را روشن می‌سازد.۳۴
سلام خدا و فرشتگان و همه پاکان تا قیام قیامت بر او باد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. امالی صدوق، ص ۴۷۴، ح ۱۸.
۲. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶.
۳. مناقب خوارزمی، ص۲۲۹.
۴. المناقب، ج ۳، ص ۳۲.
۵. العوالم، ج ۶، ص ۳۷.
۶. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶؛ المناقب، ج ۳، ص ۱۳۲.
۷. المناقب، ج ۳، ص ۱۳۲؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶.
۸. معانی الاخبار، ص ۵۴؛ علل الشرایع، ص ۱۸۱.
۹. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶.
۱۰. همان.
۱۱. المناقب، ج ۳، ص ۱۳۳.
۱۲. تفسیر فرات کوفی، ص ۱۱۹؛ بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۸.
۱۳. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶.
۱۴. سوره مریم (۱۹)، آیه ۱۹.
۱۵. سوره کهف (۱۸)، آیه ۷۴.
۱۶. سوره شمس (۹۱)، آیه ۹.
۱۷. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۶.
۱۸. امالی، ص ۲۴۵، ح ۱۲.
۱۹. عوالم العلوم، ج ۶، ص ۴۶.
۲۰. همان، ص ۴۵.
۲۱. لسان العرب و تاج العروس.
۲۲. سوره نساء (۴)، آیه ۶۹.
۲۳. مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۵۰؛ حلیّـ［ الاولیاء، ابونعیم، ج ۲، ص ۴۱.
۲۴. تاریخ خطیب بغدادی، ج ۱۰، تفسیر کشّاف زمخشری، ج ۱، ص ۱۹۳.
۲۵. فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت (ترجمه)، ص ۱۲۳.
۲۶. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۳.
۲۷. همان، ص ۱۴.
۲۸. همان، صص ۱۸ و ۱۹.
۲۹. همان، ص ۱۰.
۳۰. همان، ج ۴۳، ص ۱۶.
۳۱. همان.
۳۲. العوالم، ج ۶، صص ۴۴ ـ ۵۱.
۳۳. همان، صص ۳۵ ـ ۳۶.
۳۴. المناقب، ج ۳، ص ۱۳۳.