شهر منتظران

محمد نقى زاده
اشاره: «شهر منتظران » دومین بخش از مقاله ایست که درباره تمدن، شهر و فرهنگ و ادب حاکم بر شهر نگاشته شده.
در بخش اول عمل اهمیت سیما و کالبد مدینه و عناصر اصلى و مؤثر در شکل گیرى شهر مورد بحث و ارزیابى قرار گرفت. همچنین به مجموعه عوامل و شرایطى اشاره شد که در پى آنها انسانى شایسته حضور در «شهر منتظران » مى شود. بخش دوم از این مجموعه را مى خوانیم:

ب: اصول عملى (تجلى اصول نظرى)
× مدینه منتظران، با عنایت به تعریفى که علامه طباطبایى از «شکر» ارایه مى فرماید مدینه شکر است. «شکر عبارتست از به کار بستن هر نعمتى در جاى خویش، به طورى که نعمت، ولى نعمت را بهتر وانمود کند.» (۱) بسهولت مى توان دریافت که کلیه فعالیتهایى که در رابطه با شهر و شهرسازى انجام مى شود، از جمله طراحى شهر، مکانیابى عملکردهاى شهرى، استفاده صحیح از مواهب الهى، استفاده از مصالح، شکل ابنیه و فضاهاى شهرى و نحوه استفاده از آنها و…، مى تواند صبغه اى از شکر به خود بگیرند و یا بعکس تجلى کفران تلقى شوند.

علاوه بر این یکى دیگر از مصادیق شکر مى تواند این باشد که فضا، بنا و عملکردهاى شهرى، رنگ و بوى فرهنگ خودى بگیرند و حتى آنچه که از بیگانگان به عاریت گرفته مى شود، استحاله یافته و مطابق با فرهنگ و آداب و سنن ملى و بومى تغییر یابد، تا اولا، با رفع نواقص آن، کارایى اش افزایش یابد، و ثانیا به جاى تذکر به قدرت بیگانه در ابداع و اختراع، یادآور نیروى خلاقه خودى و ارزشهاى فرهنگ ملى باشد. و این درست همان کارى است که دانشمندان و جوامع اسلامى در قرون اولیه گسترش اسلام انجام دادند و با دستیابى به دانش و اطلاعات ممالک و فرهنگهاى دیگر چنان به استحاله و تصفیه آنها همت گماشتند که جملگى هویتى اسلامى یافتند و هر علم و فن و هنرى همچون فلسفه، هنر، معمارى و… با صفت اسلامى نزد جهانیان مشهور شدند. و این امکان پذیر نگردید; مگر، با توجه به لزوم حفظ هویت خودى و ارزیابى آنچه که از فرهنگ بیگانه گرفته مى شد و اصلاح و تکمیل آنها با معیارهاى خودى.

× مدینه منتظران مدینه ذکر است: ذکر «حاضر کردن صورتى است که بعد از غیبت از ادراک در ذهن حفظ شده، یا نگه داشتن صورت حاضر در ادراک است که پنهان نشود.» (۲) بنابراین مدینه منتظران حامل پیامهایى تذکر دهنده به منتظران است، تذکرهایى که انسان را به اصول و ارزشهایى متوجه مى کند که فطرتا به آنها معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست. ویژگى تذکر دهى مدینه منتظران و عناصر آن را در مقولات مختلفى مى توان لحاظ کرد. یکى از طرق فراهم آوردن امکان تماس مداوم و نزدیک با طبیعت و عناصر طبیعى به عنوان یکى از مهمترین منابع شناخت و عناصرى با معانى والاى نمادین است.تماس با طبیعت به تعدادى پارک محدود و منحصر نمى گردد، بلکه از واحد مسکونى (خانه) گرفته تا محله و شهر را در بر مى گیرد و طبیعت نیز منحصر به گیاه – آنهم از نوع تزیینى و بى ثمرش – نیست بلکه همه عناصر طبیعى را شامل مى شود از جمله: آب، نور، هوا، گیاه، خاک، سنگ، آسمان، ستارگان، ماه و خورشید، موجودات زنده و… (۳)

دومین مقوله را مى توان بهره گیرى از آیات قرآنى در ترکیب با سایر هنرها دانست. این عمل ترویج مفاهیم قرآنى در بین مردم است. (۴) باید توجه داشت که همه چیز این کتیبه ها از قلمرو هنرى (کاشیکارى، آجرکارى، گچبرى و خطاطى) گرفته تا صور و هندسه و از همه بالاتر متون آن، پیوسته ناظر را به اصول و ارزشهایى متذکر مى گردند. مقوله بعدى بهره گیرى از نمادها و نشانه ها مى باشد. این نمادها و نشانه ها که معانى معنوى و روحانى را در خویش مستتر دارند – بر خلاف وضعیت حاضر شهرهاى معاصر – انسان را به سوى مادیات سوق نمى دهند، مصرف را ترویج و ترغیب نمى کنند، به فرد گرایى و منیت دامن نمى زنند و بطور خلاصه مبلغ و تابع مدگرایى نیستند.

مورد بعدى ارتباط مدینه با گذشته آن است که زمینه عبرت آموزى اهل خویش را فراهم مى آورد. قرآن مجید در آیات متعددى انسانها را به عبرت آموزى از آثار پیشینیان امر فرموده است. این توصیه هاى عبرت آموز در دو مقوله قابل بررسى است: یکى تفکر در عاقبت مکذبین و ضلالت پیشگان و دیگر مداقه در راه صالحان، بنابراین تداوم تاریخى مدینه یکى از مقولات مهم در مدینه منتظران است. البته تداوم و ارتباط با گذشته نه به عنوان تفنن، بلکه به عنوان یک منبع شناخت و اصلاح راه و انتخاب مسیر درست مورد نظر مى باشد. تاریخ مدینه، نه در موزه ها، که در متن زندگى جارى است و اشکالات برنامه ها و طرحها دائما شناسایى و رفع شده و محسناتش تقویت مى شوند.

× مدینه منتظران مدینه تقوى است: مدینه منتظران تاکید کننده و رشد دهنده تقواى الهى است. محلى است که مانع و سدى در بروز گناه به وجود مى آورد و زمینه ارتکاب گناه را به حداقل ممکن کاهش مى دهد، نیکى انسانها بر یکدیگر را سبب مى گردد، امکان تجاوز به حقوق سایرین را از بین مى برد، تذکر دهنده ارزشهاست، هادى به معنویات است، حافظ انسانیت انسان است و گویاى عبودیت انسان.

جملگى این امکانات از طریق توجه به ارتباط صحیح و منطقى عملکردها و ابنیه و فضاها با یکدیگر، از طریق توجه به حقوق انسانها، توجه به ارزش و اهمیت انسان و ارجحیت او بر ساخته هایش با عنایت به رعایت مقیاس انسانى (نه فقط در ابعاد فیزیکى که در ابعاد روانى)، از طریق تذکر مداوم انسان به ارزشهاى معنوى، و از طریق ایجاد هماهنگى و تعادل در محیط فراهم مى گردند.

× مدینه منتظران مدینه وحدت است: به تبع تاکید اسلام بر جماعت و امت واحده، شهر اسلامى شهرى است که با وحدت جامعه و نه تفرق مردم پیوندى ناگسستنى دارد. سیما و کالبد مدینه به طرق مختلفى در ایجاد و تقویت وحدت مورد نظر ایفاى نقش مى کند از جمله: از راه تقلیل برخوردها، از راه رعایت سلسله مراتب، از راه ایجاد فضاهاى شهرى تقویت کننده تماسهاى رو در رو، از راه ایجاد و نمایش وحدت در کالبد شهر، از راه اجتناب از چند قطبى مدینه منتظران حامل پیامهایى تذکر دهنده به منتظران است، تذکرهایى که انسان را به اصول و ارزشهایى متوجه مى کند که فطرتا به آنها معتقد و ملتزم به رعایت آنهاست.

مدینه منتظران تاکید کننده و رشد دهنده تقواى الهى است. محلى است که مانع و سدى در بروز گناه به وجود مى آورد و زمینه ارتکاب گناه را به حداقل ممکن کاهش مى دهد، نیکى انسانها بر یکدیگر را سبب مى گردد، امکان تجاوز به حقوق سایرین را از بین مى برد.

مدینه منتظران به اصول اسلام، به اعتقادات مردم، به استقلال مدینه، به هویت مردم، به سنتهاى حسنه، و به انتظار اهلش براى ظهور شهادت مى دهد.

شدن شهر، از راه هماهنگى محیط طبیعى و محیط مصنوع، از راه القاء جهت واحد (قبله)، از راه هماهنگى معمارى و شکل و مصالح ابنیه، از راه هماهنگى محیط مصنوع با ویژگیهاى روانى و مادى انسان و…

× مدینه منتظران مدینه احسان است: در قرآن کریم بلافاصله پس از امر انسان به عدل، انسان را به احسان امر و در آیه ۳۶ سوره نساء کسان خاصى را برمى شمارد. (۶) مواردى چند که مى تواند به عنوان زمینه ساز تقویت احسان در مدینه منتظران عمل نماید، عبارتند از: پیشگیرى از بروز امکان آزار و اذیت همسایگان با بهره گیرى از رعایت اصل سلسله مراتب (بین فضاهاى خصوصى و عمومى و نیمه خصوصى و نیمه عمومى) و با استفاده از مصالح و شکلهاى مناسب معمارى، پیشگیرى از اشراف ابنیه به یکدیگر (که این مورد علاوه بر افزایش روحیه احسان بین مردم، عاملى در جهت احساس امنیت و افزایش خصوصیت و خلوت براى خانواده مى باشد)، پیشگیرى از قطب بندیهاى شهرى، و حفاظت ضعفا در مقابل اقویا (مثلا حفاظت پیاده در مقابل سواره) این مورد نیازمند وضع قوانین به همراه آموزش مردم و اجراى صحیح آنها و توجه به قلمروها و فضاهاى شهرى و نحوه ارتباط آنها با یکدیگر است.

× مدینه منتظران مدینه اى امن و ایمن است: اهمیت امنیت و ایمنى در جامعه مسلمین به حدى است که اولین وظیفه مسلمین در تماس با یکدیگر القاء این مطلب به طرف مقابل است و در این راستا ابتدایى ترین راه القا امنیت، «سلام » است. «سلام » در واقع ایمن ساختن کسى است که بر او سلام شده، ایمنى از تعدى بر او و ایمنى از لگد کوب شدن حریت فطرى انسان که به او بخشیده شده است.

اولین چیزى که یک اجتماع تعاونى بین افراد خود لازم دارد; این است که هر فرد در جان و مال و عرض خود از دست دیگران در امان باشد. (۷) امنیت در جامعه و شهر اسلامى ابعاد متفاوتى را شامل مى شود از جمله: امنیت اجتماعى، امنیت در مقابل تهاجم بیگانه، امنیت در مقابل بلایاى طبیعى، امنیت در مقابل عوارض و فعالیتهاى انسان (انواع آلودگیهاى محیطى صوتى و بصرى)، امنیت در مقابل وساوس شیطانى، مصرفگرایى و رقابتهاى مادى، امنیت روانى در مقابل ساخته هاى انسان (مقیاس انسانى در بعد روانى)، و امنیت ضعفا در برابر اقویا (فى المثل امنیت پیاده در مقابل سواره) (۸) و بطور اجمال اینکه در مدینه منتظران زمینه آزار رساندن و آزار دیدن وجود ندارد.

× مدینه منتظران مدینه صلاح و عارى از فساد است: وظیفه اصلى انسان در زمین، «اصلاح » و دورى از «فساد» است. به دنبال این وظیفه، شکل دادن به محیط مصنوع نیز باید صبغه اى از اصلاح در زمین، اصلاح در روش زندگى، اصلاح در روحیات و منش انسان، اصلاح فرد و جامعه و… را به نمایش گذاشته و از فساد در همه زمینه ها بپرهیزد. در نتیجه مى توان گفت هر فعالیت و هر ساخت و سازى که در زمین انجام مى پذیرد; بایستى بگونه اى در خدمت انسان و رشد کرامتهاى او و حافظ و تقویت کننده عزتش باشد. به عبارت دیگر هر طرح و برنامه اى که براى ساخت و ساز و توسعه تهیه مى شود، بدوا بایستى مورد ارزیابى قرار گیرد تا باعث فساد در زمین (اعم از فساد مادى و فساد معنوى) و بویژه فساد روحى براى انسان نگردد. (۹)

× مدینه منتظران مدینه شهادت است: گذشته از ذکر شهیدان و فرهنگ شهادت که بحث مبسوط جداگانه اى را طلب مى کند، مدینه منتظران به اصول اسلام، به اعتقادات مردم، به استقلال مدینه، به هویت مردم، به سنتهاى حسنه، و به انتظار اهلش براى ظهور شهادت مى دهد و این شهادت در سیما و کالبد شهر که از تمرکز و تاکید بر جنبه مادى حیات و بالنتیجه از مصرفگرایى و مدگرایى و بطور خلاصه از دنیاگرایى عارى است; باید مشهود باشد. سیما و کالبد شهر باید از هر نشانه اى که بخواهد خود را بر انسان مسلط نشان دهد، عارى باشد. سیما و کالبد شهر منتظران، هویتى آشنا و خودى دارد و به هیچ وجه یادآور قدرت و ارزشهاى بیگانه نیست و نهایتا اینکه نمادهاى شهرى اهل شهر را به ارزشهاى فرهنگى و حیاتش متذکر مى شوند.

× مدینه منتظران مدینه تعادل و میانه روى است: تحت عنوان قبلى (اصول نظرى)، از وحدت (به عنوان سر سلسله اصول اسلامى) ذکر مختصرى به عمل آمد و همانطور از عدل نیز باجمال ذکرى رفت. این فراز از مقاله (اصول عملى) را با ویژگى دیگرى به پایان مى بریم که خود جزیى (و یا به عبارتى عین) عدل است: یعنى تعادل، یعنى میانه روى. به تبعیت از تعالیم اسلامى، (۱۰) مدینه منتظران مدینه میانه، نمایش احتزاز از لغو و بیهودگى، الگوى پرهیز از اسراف و تبذیر، و مدینه اى مخالف افراط و تفریط است. مدینه منتظران عارى از نشانه هاى ریا و تفاخر است، این مدینه توجه و امکانات خویش را بالسویه در اختیار همه آحاد جامعه قرار داده است. در مدینه منتظران نیازها و جنبه هاى مادى و یا بالعکس فقط نیازها و ابعاد معنوى مورد تاکید نیستند، و به بیان دیگر در مدینه منتظران دنیا و آخرت مردم همسو و هماهنگ مورد توجه است که این هماهنگى نه به معناى تساوى، که به معناى وسیله ارتقا معنویت بودن دنیاست.

پى نوشتها:

۱. طباطبایى، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج ۳۲، ص ۲۹. و شهید مطهرى، رحمه الله علیه، نیز مى فرماید: «شکر یعنى نعمت را در مسیرى که براى آن آفریده شده است بکار بردن.» (مطهرى، مرتضى، مساله شناخت، صدرا، تهران، ۱۳۶۷، ص ۴۵).

۲. طباطبایى، سید محمدحسین، همان، ج ۲ (دوره ۲۰ جلدى)، ص ۳۵۰، ذیل آیات ۲۴۳-۲۲۸ سوره بقره.

۳. ر. ک: توحید مفضل، ترجمه ملا محمدباقر مجلسى، انتشارات فقیه، تهران، ۱۳۵۹.

۴. چنانچه گفته اند: «وفور کتیبه هاى قرآنى بر دیوار مساجد و بناهاى دیگر یادآور این واقعیت است که زندگى اسلامى در همه ابعاد خود با آیاتى از قرآن در آمیخته و بواسطه تلاوت آن، و نیز به وسیله نماز و دها و مناجات، تکیه گاه معنوى پیدا مى کند. اگر بتوان تاثیر ناشى از تلاوت قرآن را ارتعاشى روحانى خواند (و کلمه بهترى هم براى آن نمى توان یافت چون تاثیر درمورد نظر ماهیتى معنوى و در عین حال شنیدارى دارد) آنگاه باید گفت که همه هنرهاى اسلامى بناگزیر باید محمل نقشى از این ارتعاش باشند.» بوکهاردت، پیشین (۴)، ص ۲۵.

۵. «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاى ذى القربى و…»، سوره نحل، آیه ۹۰.

۶. «واعبدوالله و لاتشرکو به شى ءا و بالوادین احسانا و بذى القربى و الیتامى و المساکین و الجار ذى القربى و الجار الجنب والصاحب بالجنب و ابن السبیل و ما ملکت ابماتکم ان الله لا یحب من کان مختال; فخورا»، سوره نساء، آیه ۳۶.

۷. طباطبایى، سید محمدحسین، همان، ج ۵ (دوره ۲۰ جلدى)، ص ۵۲، ذیل آیات ۲۱۸-۲۱۶، سوره بقره. همچنین رجوع کنید به نهج البلاغه، پیشین (۱۴)، صص ۱۹۸-۱۹۷.

۸. ر. ک: نقى زاده، محمد، شهرهاى جدید: بستر مناسب تجلى ارزشهاى مهجور، سمینار تخصصى شهرهاى جدید، ۱۳۷۶.

۹. ر. ک: سوره بقره، آیات ۳۰ و ۳۵ و مورد اهمیت عمل صالح به سوره تین آیات ۵و۶ و سوره عصر آیات ۲و۳.

۱۰. ر. ک: سوره بقره، آیه ۱۴۳، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم، صلى الله علیه وآله، مترجم و فراهم آورنده: پاینده، ابوالقاسم، جاویدان، تهران) و نهج البلاغه، پیشین ۱۴، خطبه ۱۶، ص ۷۰-۶۹ (رفتن از راست و چپ راه به گمراهى مى انجامد و راه راست راه میانه است، کتاب باقیمانده (قرآن کریم) و آثار نبوت بر آن (شاهد) است، و از آن راه راست (عدل محض) سنت و طریقه رسول خدا بیرون مى آید و بسوى آن عاقبت امر بازگشت مى نماید.

ماهنامه موعود شماره ۱۳