آداب سفر

شما جزء کدام دسته از انسان ها هستید؟ آیا قبل از انجام هر کاری، سری به کتب دینی برای رسیدن به آداب آن کار و سفارشات مربوط به آن در اسلام، می زنید؟ آیا در بین صفحات مفاتیح به آداب سفر رفتن برخورد کرده اید؟

در این مطلب ما تلاش کرده ایم تا شما را با آداب اسلامی سفر آشنا کنیم:
۱-در بعضى از روایات(۱) آمده است که انتخاب بعضى از روزهاى هفته براى مسافرت بهتر است ولى چنانچه انسان سفر خود را با صدقه(۲) و دعا(۳) شروع کند ان شاء الله گرفتار مشکلى نخواهد شد.( در مفاتیح الجنان آمده: روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را روزه بگیری و در روز شنبه یا روز سه شنبه یا روز پنجشنبه سفر کن و سعی کن که در روز دوشنبه و چهارشنبه و پیش از ظهر روز جمعه سفر نکنی.)

۲ـ با امیدوارى حرکت کند و از فال بد زدن بپرهیزد چرا که از روایات به دست مى آید آن گونه که تو تفأل برخود کنى همان برایت پیش مى آید؛ اگر آسان بگیرى آسان و اگر سخت بگیرى سخت مى شود و اگر آن را چیزى به حساب نیاورى مشکلى پیش نمى آید.(۴)

۳ـ قبل از سفر صدقه بدهد که در روایتى از امام باقر(علیه السلام) آمده: «هر زمان امام سجّاد(علیه السلام) پاى در رکاب مى گذاشت با صدقه دادن در حدّ توان خود، سلامتى را از خداوند عزّوجل طلب مى کرد و هنگام بازگشت از سفر نیز به شکرانه سلامتى سفر به‌اندازه توان خویش صدقه مى داد و حمد و شکر خدا بجاى مى آورد».(۵) و نیز آمده است: صدقه بده و هر روز که خواستى از منزل خارج شو(۶) و اگر چیز ناگوارى به دلت راه پیدا کرد، به اوّلین مسکینى که برخورد مى کنى صدقه بده سپس حرکت کن که خداوند، خطر را از شما دور مى کند.(۷)

۴ـ قبل از سفر دو رکعت نماز بخواند و همه چیز خود را به خدا بسپارد و بگوید:
«اَللّهُمَّ إِنّی أَسْتَوْدِعُکَ نَفْسی، وَ أَهْلی، وَ مالی، وَ ذُرِّیَّتی، وَ دُنْیای وَ آخِرَتی، وَ أَمانَتی، وَ خاتِمَهَ عَمَلی; خداوندا من خودم و خانواده ام و اموالم و فرزندانم و دنیا و آخرتم و امانتها و پایان کارم را به تو مى سپارم».

به سندهاى معتبر نقل شده است که: آن نماز و این دعا بهترین جانشین او بر اهل بیتش است و کسى که این دعا را بخواند به آنچه درخواست نموده، مى رسد.(۸)

۵ـ پس از خروج از خانه، بر در منزل و رو به آن سمتى که به سوى آن، سفرش را آغاز مى کند، مى ایستد و هر کدام از حمد و آیه الکرسى و فلق و ناس و اخلاص را از پیش رو و جانب راست و چپ مى خواند و سپس مى گوید:

«اَللّهُمَّ احْفَظْنی، وَ احْفَظْ ما مَعِىَ، وَ سَلِّمْنی، وَ سَلِّمْ ما مَعِىَ، وَ بَلِّغْنی، وَ بَلِّغْ ما مَعِىَ بِبَلاغِکَ الْحَسَنِ الْجَمیلِ.
کسى که این دعا را بخواند، خداوند او و آنچه همراه اوست را حفظ مى کند و به مقصد مى رساند.(۹)

۶ـ مقدارى از تربت امام حسین(علیه السلام) بردارد و بگوید:
«اَللّـهُمَّ إِنَّ هذِهِ طینَهُ قَبْرِ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِ السَّلامُ، وَلِیِّکَ وَابْنِ وَلِیِّکَ، اِتَّخَذْتُها حِرْزاً لِما اَخافُ، وَ لِما لا اَخافُ; خداوندا این خاک پاک قبر امام حسین(علیه السلام) است همان ولىّ و فرزند ولىّ تو; من آن را پناهى براى آنچه از آن مى ترسم و آنچه از آن نمى ترسم قرار داده ام».
اگر چنین کند به برکت این کار در پناه خدا خواهد بود.(۱۰)

۷ـ پس از حرکت، در مسیر راه مى گوید:
«اَللّهُمَّ خَلِّ سَبیلَنا، وَ أَحْسِنْ تَسْییرَنا، وَ أَحْسِنْ عافِیَتَنا; خداوندا راه ما را بگشاى و مسیر و عافیت ما را نیکوگردان».(۱۱)

۸ـ وبگوید:بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ، وَمِنَ اللهِ وَ اِلـَى اللهِ، وَ فى سَبِیلِ اللهِ، اَللّـهُمَّ اِلَیْکَ اَسْلَمْتُ نَفْسى، وَ اِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهى، وَ اِلَیْکَ فَوَّضْتُ اَمْرى، فَاحْفَظْنى حِفْظِ الاِْیْمانِ، مِنْ بَیْنِ یَدَىَّ وَ مِنْ خَلْفى، وَعَنْ یَمینى وَعَنْ شِمالى، وَمِنْ فَوْقى وَمِنْ تَحْتى، وَادْفَعْ عَنّى بِحَوْلِکَ وَقُوَّتِکَ، فَاِنَّهُ لا حَوْلَ وَلا قُوَّهَ اِلاَّ بِاللهِ الْعَلِىِّ الْعَظیمِ.(۱۲)

۹ـ وقتى سوار بر مرکب می‌شوید، بگویید:
بِسْمِ اللهِ لاحَوْلَ وَلاقُوَّهَ إِلاَّبِاللهِ، «اَلْحَمْدُللهِِ الَّذی هَدانالِهذاوَماکُنّا لِنَهْتَدِیَ لَوْلا أَنْ هَدانَا اللهُ»(۱۳)، «سُبْحانَ الّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهْ مُقْرِنینَ».(۱۴)

۱۰ـ در مواقع احساس خطر، آیه ۸۰ سوره اسراء را تلاوت کند:

«رَبِّ أَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْق، وَ أَخْرِجْنى مُخْرَجَ صِدْق، وَاجْعَلْ لی مِنْ پروردگارا! مرا در هر کار با صداقت وارد کن و با صداقت خارج ساز و از سوى خود لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً»
حجّتى یارى کننده برایم قرار ده.
همچنین خواندن آیه الکرسى در چنین مواردى بسیار خوب است.(۱۶)

۱۱ـ اگر به منزلى رسید که قصد استراحت در آن را دارد قبل از خواب، تسبیح فاطمه زهرا(علیها السلام) را بگوید، سپس آیه الکرسى تلاوت کند که تا صبح از هر خطرى محفوظ بماند.(۱۷)

۱۲ـ اگر تنها مسافرت مى کند بگوید:
«ما شاءَ اللهُ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ إلاَّ بِاللهِ، اَللّهُمَّ آنِسْ وَحْشَتی، وَ أَعِنّی عَلى وَحْدَتی، وَأَدِّ غـَیـْبَـتـی».(۱۸)

و بهتر است انسان تا امکان دارد تنها سفر نکند.(۱۹)

۱۳ـ به دوستان و همراهان کمک کند و در رفع نیازهاى آنان مضایقه ننماید و حقیقتاً نسبت به آنان متواضع و دوست و مهربان باشد. از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «مَا اصْطَحَبَ إِثْنانِ إِلاَّ کانَ أَعْظَمُهُما أَجْراً وَ أَحَبَّهُما إِلَى اللهِ أَرْفَقَهُما لِصاحِبِهِ; هرگاه دو نفر با یکدیگر همراه شوند آن کس که بیشتر محبّت و کمک کند نزد خدا محبوب تر و پاداشش بیشتر است».(۲۰)

در روایت دیگرى از امام سجّاد(علیه السلام) وارد شده که حضرتش سفر نمى کرد مگر با کسانى که او را نشناسند تا بتواند در مسیر راه، به همراهانش کمک نماید.(۲۱)
در روایتى دیگر از رسول گرامى(صلى الله علیه وآله) نقل شده که وقتى با اصحابش در سفر بود و مى خواستند گوسفندى بکشند، یکى گفت: کشتن گوسفند با من! دیگرى گفت: کندن پوست آن با من! و سوّمى گفت:

پختن آن با من! و حضرتش فرمود: تهیّه هیزمش با من! گفتند: یا رسول الله شما زحمت نکشید ما خود، انجامش مى دهیم. فرمود: مى دانم، ولى دوست ندارم نسبت به شما امتیازى پیدا کنم; زیرا حق تعالى دوست ندارد که ببیند بنده اش براى خود امتیازى نسبت به دیگران قائل است.(۲۲)

۱۴ـ به ما دستور داده شده: «با کسانى که از جهت خرج کردن و تمکّن مالى در ردیف شما نیستند، مسافرت نکنید، مبادا آنها احساس حقارت کنند!».(۲۳)

۱۵ـ دقیقاً مراقب انجام نمازهاى واجب باشد که بسیار مهم است; زیرا از کمال غفلت زائر است با آن که براى تقرّب به سوى خدا و رسیدن به ثواب زیارت و حج و عمره و مشاهد مشرّفه، به سفر مى رود، در مسیر راه، نسبت به نماز و شرایط و حدود، و بجا آوردن آن در اوّل وقت، بى مبالاتى و بى توجّهى داشته باشد; در حالى که از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمود: «نماز فریضه از بیست حجّ (مستحبّ) بهتر است».(۲۴)

۱۶ـ بعد از نمازهاى قصر(شکسته) ـ اگر وقت دارد ـ سى مرتبه تسبیحات اربعه را فراموش نکند که روى آن تأکید شده است.(۲۵)

۱۷ـ مطمئناً قابل تشخیص است که آنچه درباره دعا و صدقات براى حفظ جان و مال و خانواده، از خطرات در بالا گفته شد به این معنا نیست که انسان احتیاط را از دست دهد و مراقبت هاى لازم را براى حفظ خویش و اموالش انجام ندهد، بلکه مقصود این است که هر چه براى حفظ خود و اموال خویش در توان دارد انجام دهد و بقیّه را به خدا بسپارد چرا که در روایت آمده است دعاى افراد سهل انگار مستجاب نمى شود.

این سخن را با حدیث پرمعنایى پایان مى دهیم: امام صادق(علیه السلام) به یکى از یارانش فرمود: «اِعْقِلْ راحِلَتَکَ وَ تَوَکَّلْ; با توکّل زانوى اشتر ببند».(۲۶)

۱۸-زمان سفر: رسول خدا (ص) می‌فرماید: شبانه مسافرت کنید، زیرا زمین آن گونه که پیموده می‌شود در روز طی نمی‌شود.(۲۷) و ایشان از اینکه مردی شبانه از سفر نزد خانواده‌اش بازگردد نهی فرمود، مگر اینکه پیش‌تر آنها را خبردار کند.(۲۸)

امام صادق (ع) می‌فرماید: مسافر، روز شنبه مسافرت کند؛ حتی اگر سنگی در روز شنبه از کوهی فرو غلتد، خدا آن را به جایش بازگرداند.(۲۹)

سپس حضرت در ادامه فرمودند: از آداب و لوازم سفر، به همراه داشتن توشه فراوان و خوب و بخشش آن به همسفران است و نیز رازپوشی پس از سفر و شوخی‌هایی که موجب خشم خدا نباشد(۳۰)

۱۹-خداحافظی: رسول خدا (ص) می‌فرماید: هرگاه سفر می‌کنید با برادران دینی خود خداحافظی کنید، زیرا خدا در سایه دعای آنان برایتان برکت قرار می‌دهد.(۳۱)

۲۰-دعای بدرقه: حضرت رسول (ص) هنگامی‌که جعفر طیار را به سوی حبشه بدرقه می‌کرد این کلمات را توشه راهش قرار داد: «اللهم الطف به فی تیسیر کل عسیر، فان تیسیر العسیر علیک یسیر، انّک علی کل شیء قدیر. اسئلک له الیسر و المعافاه الدائمه فی الدّنیا و الآخره؛ خدایا! در حل مشکلات و سختی‌ها به او عنایت کن، زیرا آسان ساختن سختی بر تو آسان است و تو بر هر چیزی توانایی. از تو برای او آسایش و عافیت دائم در دنیا و آخرت می‌خواهم».(۳۲)

هرگاه رسول خدا (ص) با مسافری وداع می‌کرد دست او را می‌گرفت و این چنین برایش دعا می‌کرد: «أحسن الله لک الصحابه و اکمل لک المعونه سهل لک الحزونه و قرّب لک البعید و کفاک المهم و حفظ لک دینک امانتک و خواتیم عملک و وجهک لکل خیر، علیک بتقوی الله استودع الله نفسک سر علی برکه الله عز و جل؛ خدا برای تو همراهی و مصاحبت را خوش و نیکو قرار دهد و به طور کامل تو را یاری کند و ناهمواری‌ها را برایت آسان سازد و دور را برایت نزدیک کند و نیازهایت را برآورد و امانت و دینت را حفظ کند و پایان کارت را نیکو کند تو را به هر خیری رهنمون سازد. بر تو باد به تقوای الهی خود را به خدا بسپار و به امید خدای بزرگ حرکت کن».(۳۳)

۲۱-توقف کوتاه بین راه: پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: هرگاه به مسافرت می‌روید در منزلگاه‌ها توقفی کوتاه داشته باشید.(۳۴)

امام باقر(ع) می‌فرماید: هرگاه در زمین سرسبز و خرم سفر می‌کنید به آرامی سیر کنید و هرگاه زمین خشک و بی‌حاصل را می‌پیمایید به سرعت بگذرید.(۳۵)
۲۲-سوغات: امام صادق(ع) می‌فرماید: هنگام بازگشت از سفر برای خانواده خود سوغات بیاورید؛ هرچند قطعه سنگی باشد.(۳۶)

پس از سفر
در احادیث، از سفر به عنوان قطعه ای از رنج تعبیر شده است که به محض پایان یافتن، هر چه سریع تر باید نزد خانه و خانواده بازگشت.
علاوه بر این، در روایات، ضیافتِ دوستان پس از بازگشت از سفر مستحب شمرده شده است.

در روایتی آمده است: کسی که از سفر برمی‌گردد، سزاوار است پیش از انجام هر کاری، غسل کند، دو رکعت نماز بگذارد، به سجده رود و (به خاطر به سلامت بازگشتن و…) شکر خداوند را بر زبان آورد.

پی نوشت:
۱. رجوع شود به: کافى، جلد ۸، صفحه ۱۴۳، حدیث ۱۰۹ و صفحه ۲۷۵، حدیث ۴۱۶ و خصال صدوق، جلد ۲، صفحه ۳۸۵، حدیث ۶۷ و صفحه ۳۸۶، حدیث ۶۹ و صفحه ۳۸۸، حدیث ۷۸ و صفحه ۳۹۳، حدیث ۹۵ و بحارالانوار، جلد ۵۶، صفحه ۳۵ و جلد ۹۷، صفحه ۱۰۲ و فقیه، جلد ۱، صفحه ۴۲۴، حدیث ۱۲۵۲ و جلد ۲، صفحه ۲۶۶ و ۲۶۷.
۲. کافى، جلد ۴، صفحه ۲۸۳، حدیث ۴.
۳. رجوع شود به: وسائل الشیعه، جلد ۱۱، باب ۱۵ از ابواب سفر.
۴. کافى، جلد ۸، صفحه ۱۹۷ و ۱۹۸، حدیث ۲۳۵ و ۲۳۶ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۸ از ابواب سفر، حدیث ۲ و ۳.
۵. فقیه، جلد ۲، صفحه ۲۷۰، حدیث ۲۴۰۸ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۱۵ از ابواب سفر، حدیث ۵.
۶. کافى، جلد ۴، صفحه ۲۸۳، حدیث ۴ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۱۵ از ابواب سفر، حدیث ۱.
۷. محاسن، جلد ۲، صفحه ۳۴۹، حدیث ۲۶ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۱۵ از ابواب سفر، حدیث ۳.
۸. کافى، جلد ۴، صفحه ۲۸۳، حدیث ۱ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۱۸ از ابواب سفر، حدیث ۱.
۹. کافى، جلد ۲، صفحه ۵۴۳، حدیث ۱۱ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۱۹ از ابواب سفر، حدیث ۱.
۱۰. کامل الزیارات، صفحه ۲۸۳، حدیث ۱۰، باب ۹۳.
۱۱. کافى، جلد ۴، صفحه ۲۸۷، حدیث ۱.
۱۲. بحارالانوار، جلد ۷۳، صفحه ۲۵۸، حدیث ۵۲.
۱۳. سوره اعراف، آیه ۴۳.
۱۴. سوره زخرف، آیه ۱۳.
۱۵. رجوع شود به: کافى، جلد ۶، صفحه ۵۴۰، حدیث ۱۷.
۱۶. محاسن، جلد ۲، صفحه ۳۶۷، حدیث ۱۱۸.
۱۷. همان مدرک، حدیث ۱۲۰ .
۱۸. فقیه، جلد ۲، صفحه ۲۷۶، حدیث ۲۴۳۱.
۱۹.. کافى، جلد ۴، صفحه ۲۸۶، حدیث ۵ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۳۰ از ابواب سفر، حدیث ۱.
۲۰. فقیه، جلد ۲، صفحه ۲۷۸، حدیث ۲۴۳۷ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۳۱ از ابواب سفر، حدیث ۲.
۲۱. عیون اخبارالرضا، جلد ۲، صفحه ۱۴۵، حدیث ۱۳ و وسائل الشیعه، جلد ۸، باب ۴۶، حدیث ۲.
۲۲. بحارالانوار، جلد ۷۳، صفحه ۲۷۳.
۲۳. فقیه، جلد ۲، صفحه ۲۷۹، حدیث ۲۴۴۲.
۲۴. کافى، جلد ۳، صفحه ۲۶۵، حدیث ۷.
۲۵. تهذیب، جلد ۳، صفحه ۲۳۰، حدیث ۱۰۳.
۲۶. بحارالانوار، جلد ۱۰۰، صفحه ۵، حدیث ۱۸.
۲۷. تنبیه الخواطر و نزهه النواظر، ج۱، ص۳۴
۲۸. المحاسن، ج۲، ص۳۷۷
۲۹. الکافی، ج۸، ص۱۴۳
۳۰. الفقیه، ج۲، ص۲۹۴
۳۱. الجامع الصغیر، ج۱، ص۸۹
۳۲. مکارم الاخلاق، ص۲۴۹
۳۳. الفقیه، ج۲، ص۲۷۶
۳۴. الجامع‌الصغیر، ج۱، ص۱۲۹
۳۵. الفقیه، ج۲، ص۲۹۰
۳۶. همان، ص۲۷۸
۳۷. مستطرفات السرائر، ج۱، ص۵۷۸
۳۸. تفسیر العیاشی، ج۱، ص۲۷۷
۳۹. مستدرک الوسائل، ج۸، ص۲۰۹