نشست علمی با عنوان «منجی‌گرایی در آینه سینما»، روز پنج‌شنبه ۲۵ اردیبهشت برگزار شد. این رویداد به همت مؤسسه فرهنگی هنری موعود عصر و با حضور استاد اسماعیل شفیعی سروستانی، مسعود زائری و داوود طالقانی در سالن کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تهران برگزار گردید.
در این نشست، ابعاد مختلف مفهوم منجی‌گرایی در سینما، با تمرکز ویژه بر سینمای هالیوود، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. آنچه در ادامه می‌آید، گزارشی از محورهای مطرح‌شده توسط سخنرانان این نشست است.
مقدمه: جایگاه فرهنگ مهدوی در سینما
استاد اسماعیل شفیعی سروستانی در بخش ابتدایی سخنان خود، به اهمیت و جایگاه فرهنگ مهدوی اشاره کرد و بیان داشت که این فرهنگ سه مرحله دارد: دانش مهدوی، بینش مهدوی و در نهایت سیر و سلوک معنوی که به شناخت عمیق‌تر از امام زمان (عج) و فهم نقش انسان در عصر غیبت می‌انجامد.
وی تأکید کرد که دانش مهدوی به تنهایی کافی نیست و باید به بینش و درک عملیاتی از جایگاه انسان در جهان و زمان خود دست یافت.
سینما، به‌ویژه سینمایی که به مفاهیم آخرالزمان و منجی می‌پردازد، می‌تواند ابزاری باشد برای شکل‌دهی و انتقال این بینش. با این حال، سینمای غربی، به‌ویژه هالیوود، با قرائت خاص خود از آخرالزمان و منجی، مسیری متفاوت را پیموده است.
رهیافت کلی به سینمای آخرالزمانی
مسعود زائری، سخنران دوم، به تحلیل سینمای آخرالزمانی و منجی‌محور هالیوود پرداخت و تفکیکی میان «فیلم‌های آخرالزمانی» و «فیلم‌های منجی‌محور» ارائه کرد. به گفته وی، در ۹۰ درصد فیلم‌های آخرالزمانی هالیوود، حضور یک منجی دیده می‌شود، اما این منجی‌ها غالباً دارای ویژگی‌هایی سکولار و غیرالهی هستند. او سه نوع منجی در این فیلم‌ها را شناسایی کرد:
- منجی‌های مذهبی (که تعدادشان کم است)،
- منجی‌های ضدخدا،
- و منجی‌های انسانی یا سکولار.
زائری تأکید کرد که سینمای هالیوود، به‌عنوان محصول تمدن مدرن غرب، مفاهیم دینی منجی و آخرالزمان را در قالبی سکولار ریخته و به تصویر می‌کشد. او از این رویکرد به‌عنوان «آخرالزمان سکولار» یاد کرد.
ویژگی‌های منجی در سینمای هالیوود
زائری به بررسی ویژگی‌های منجی در سینمای هالیوود پرداخت و بیان کرد که این منجی‌ها اغلب انسان‌هایی عادی هستند که به دلیل شرایط خاص، به قهرمان تبدیل می‌شوند. او همچنین به تکنیک‌های هالیوود برای جذاب‌سازی این منجی‌ها اشاره کرد:
- زیباسازی و جذاب‌سازی شخصیت منجی: استفاده از چهره‌های جذاب و ویژگی‌های اخلاقی مثبت برای منجی.
- همذات‌پنداری با مخاطب: نمایش ضعف‌ها و اشتباهات انسانی منجی برای ارتباط بهتر مخاطب با شخصیت اصلی.
- دوقطبی‌سازی خیر و شر: تقویت نیروی شر در فیلم‌ها و در نهایت ظهور منجی برای غلبه بر شر.
گونه‌شناسی سینمای آخرالزمانی
داوود طالقانی، سخنران بعدی، با نگرشی جامعه‌شناسانه به تحلیل سینمای آخرالزمانی پرداخت. وی سینمای آخرالزمانی را بازتاب‌دهنده بحران‌های اجتماعی و سیاسی در جوامع مدرن دانست و بیان کرد که این فیلم‌ها، علاوه بر بازنمایی بحران‌ها، سعی در ارائه راه‌حل‌های خیالی نیز دارند. او دوره‌های مختلف سینمای آخرالزمانی را به تفکیک تحلیل کرد:
- دهه ۱۹۴۰-۱۹۵۰: فیلم‌ها با هدف بازسازی امید و نظم اجتماعی پس از جنگ جهانی دوم ساخته شدند.
- دهه ۱۹۶۰-۱۹۷۰: فیلم‌ها به سمت نمایش زوال عقلانیت مدرن و تهدیدات تکنولوژیک رفتند.
- دهه ۱۹۸۰-۱۹۹۰: فیلم‌ها نظامی‌تر شدند و دولت‌ها نقش منجی را به خود گرفتند.
- دهه ۲۰۰۰-۲۰۱۰: با وقوع حادثه ۱۱ سپتامبر، فیلم‌ها وجهه‌ای امنیتی و اسلام‌هراسانه پیدا کردند.
- دهه ۲۰۱۰-۲۰۲۰: بحران‌های طبقاتی و فناورانه در مرکز توجه قرار گرفتند.
- از ۲۰۲۰ به بعد: فیلم‌ها به‌جای ارائه راه‌حل، بیشتر به نمایش بی‌معنایی و ناامیدی مطلق پرداخته‌اند.
نقش سینما در تمدن غرب
استاد شفیعی سروستانی در بخش دیگری از سخنان خود، نقش سینما در تمدن غرب را بررسی کرد. به گفته وی، سینمای غرب نه تنها ابزاری برای سرگرمی نیست، بلکه به‌عنوان وسیله‌ای برای تداوم و بازتولید فرهنگ و تمدن غربی به کار می‌رود. او سه نقش اصلی سینما در تمدن غرب را چنین برشمرد:
- نقش تجدید حیات تمدن غرب: با ساخت فیلم‌های قهرمانانه و ایجاد امید در میان مردم.
- اجرای استراتژی‌های کلان پشت پرده: سینما به‌عنوان ابزاری برای آماده‌سازی افکار عمومی جهت پذیرش استراتژی‌های سیاسی و اقتصادی غرب.
- ترویج فساد و تباهی اخلاقی: سینما به‌ویژه در اختیار یهودیان سرمایه‌دار قرار گرفته و به ابزاری برای ترویج فساد و انحطاط اخلاقی تبدیل شده است.
سینمای آخرالزمانی و نقش یهودیت و مسیحیت
سروستانی همچنین به نقش مسیحیت و یهودیت در شکل‌دهی به سینمای آخرالزمانی اشاره کرد. او بیان کرد که سینمای هالیوود، در خدمت جریان‌های مسیحیت اوانجلیست و یهودیت صهیونیستی قرار دارد و به تبلیغ مفاهیمی چون جنگ آرمگدون و رویارویی خیر و شر می‌پردازد. او تأکید کرد که این فیلم‌ها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، اهداف سیاسی و اقتصادی این دو جریان مذهبی را دنبال می‌کنند.
چالش‌های سینمای ایران
استاد شفیعی سروستانی در بخش پایانی سخنان خود، به مقایسه سینمای ایران و غرب پرداخت و با انتقاد از وضعیت سینمای ایران، آن را فاقد هویت و شخصیت دانست. او بیان کرد که سینمای ایران بیشتر جنبه سرگرمی دارد و نتوانسته است در خدمت فرهنگ و مذهب قرار گیرد. وی خواستار توجه بیشتر به ظرفیت‌های سینما برای انتقال مفاهیم دینی و فرهنگی شد.
جمع‌بندی و پیشنهادات
نشست «منجی‌گرایی در آینه سینما»، با ارائه تحلیل‌های دقیق و عمیق از نقش سینما در بازنمایی مفاهیم آخرالزمان و منجی، به پایان رسید. سخنرانان بر این نکته تأکید داشتند که سینما، ابزاری قدرتمند برای شکل‌دهی به افکار عمومی و انتقال مفاهیم فرهنگی و دینی است. از این رو، پیشنهاداتی برای بهره‌برداری از ظرفیت سینما در جهت ترویج فرهنگ مهدوی ارائه شد:
- تولید فیلم‌هایی با محوریت فرهنگ مهدویت و منجی‌گرایی اسلامی.
- پرورش نیروهای متخصص در حوزه سینمای دینی.
- تقویت زیرساخت‌های سینمایی کشور برای رقابت با سینمای غرب.
این نشست نشان داد که سینما، به‌عنوان یک رسانه تأثیرگذار، می‌تواند نقشی حیاتی در ترویج مفاهیم دینی و فرهنگی ایفا کند و نیازمند توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر در این حوزه است.
