موعود پایگاه اینترنتی موعود
ولایت معصومین در کنار تدبیر زندگی اجتماعی مردم دارای عنصر هدایت الهی نیز است که با انتخاب مردم رخ نمی دهد. آنها دارای قدرت تصرف در عالم هستی هستند برای همین در زیارات می‌گوییم بکم رزقنا الله.
خبرگزاری شبستان: عید غدیر در کنار سرور شیعیان برای به ولایت رسیدن مولا و مقتدایشان امیرالمومنین (ع) فرصتی است مغتنم تا رابطه این واقعه مهم تاریخی که به منزله اکمال دین و اتمام نعمت الهی بیان شده است را با فلسفه حکومت تبیین شود. از این رو در گفت و گویی با حجت الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، رییس انجمن های علمی حوزه علمیه قم و عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی این مهم را به بحث گذاشته ایم که مشروح آن در ذیل می آید.
در آغاز گفتگو اشاره ای به ماجرای غدیر و ماهیت این واقعه تاریخی داشته باشید؟
غدیر خم منطقه ای است بین مکه و مدینه و خود این منطقه هیچ خصوصیتی ندارد. اما در آخرین حج پیامبر اسلام (ص) که به حجه الوداع معروف است و او از طرف خداوند اطلاع یافت که عمر شریفشان به پایان رسیده است و مأمور شدند که آخرین پیام الهی که به مثابه متمم و مکمل بود در این منطقه به مردم ابلاغ کنند. حکم مأموریت در آیه «بلّغ ما انزل الیک من ربک» به ایشان ابلاغ شد. حضرت (ص) مردم را جمع کرد و در گفتگویی صمیمانه و مقدماتی با مردم درباره ۲۳ سال تلاش شبانه روزی در ابلاغ رسالت صحبت کرد و به نوعی از آنها اقرار گرفت. سپس به مردم اعلام کرد که خداوند به من فرموده است اگر این پیام را نرسانم مثل این است که رسالت را ناقص گذاشته ام و خلاصه پیامش این بود که « من کنت مولاه فهذا علی مولاه »مردم هرکس که تاکنون من مولایش بودم از این به بعد علی (ع) مولای اوست. سپس دعا کردند و مردم هم همه پذیرفتند و به امام علی (ع) تبریک گفتند و از طرف خداوند هم آیه نازل شد که «الْیَوْمَأَکْمَلْتُلَکُمْدِینَکُمْوَأَتْمَمْتُعَلَیْکُمْنِعْمَتِیوَرَضِیتُلَکُمْالْإِسْلَامَدِینًا» سه مسئله مهم را یادآوری فرمود :
۱- اکمال دین؛
۲- اتمام نعمت؛
۳- رضایتمندی از دین؛
و خصوصیت این روز این است که : «الْیَوْمَیَئِسَالَّذِینَکَفَرُوامِنْدِینِکُمْفَلَاتَخْشَوْهُمْوَاخْشَوْنِی» روز مأیوس شدن کافران و دشمنان است. کسانی که به این دل بسته بودند که پیامبر (ص) از دنیا برود و دین بدون متولی بماند با انتصاب امام علی (ع) به کلی مأیوس شدند و خداوند هم دستور می دهد که مؤمنان هم با وجود این انتصاب و ولایت و رهبری امام علی (ع)، هیچ ترسی از دشمنان و آینده نداشته باشند.
بنابراین به نظر شما خود غدیر مهم نیست محتوای غدیر مهم است؟
در جواب این سؤال دو نکته قابلیت مطرح شدن دارد: یکی این که غدیر ظرف اعلام و ابلاغیه ای است که از طرف خداوند صادر شده بود. و این مکان برای ما تبدیل به یک نماد تاریخی شده است جنبه سمبلیک دارد.
نکته دوم اینکه ابلاغیه انتصاب در غدیر نازل نشده است. بلکه با دلایل قطعی روایی پیامبر عظیم الشأن(ص) از آغاز رسالت در موارد متعدد به آن تصریح کرده بود اما پیامی‌که در غدیر در روز هیجدهم ذی الحجه اعلام شد، قبل از آن تاریخ از طریق جبرئیل نازل شده بود حالا در هنگام حج یا در فاصله بین پایان اعمال حج تا روز هیجدهم، چون روز در غدیر خم حضرت مأمور شدند «ما انزل» را ابلاغ کند. از این جهت غدیر خم فقط ظرف ابلاغ امامت و ولایت است. حکم انتصاب قبلاًً صادر شده بود در آنجا به صورت عمومی ابلاغ گردید.
در مورد اصطلاح ولایت و مولا که در غدیر مطرح شده توضیح دهید؟
باید بگویم که ولایت در معانی مختلفی بکار رفته است، اما در خلال این معانی، مهمترین معناهایی که برای این اصطلاح بکار رفته است دو معنای آن مهم است. نخست، ولایت به معنی محبت و دوستی است و دیگری ولایت به معنای سرپرستی، تصرف و تدبیر در امور عمومی است که بیشتر دارای معنای سیاسی می‌باشد.
ولایتی که در غدیرخم مطرح شد بیشتر ناظر به کدام معنا از ولایت است؟
آنچه که در غدیر خم در باب ولایت حضرت امیر (ع) ابلاغ شد، هر دو معنی ولایت را دربرداشت. اما باید به این نکته جدی توجه کرد که در غدیرخم، ولایت به معنای جعل ولایت نبود، بلکه به معنای ابلاغ ولایت است. به عبارت واضح تر، ماموریتی که پیامبر اسلام(ص) در غدیر داشتند همان بود که در قرآن کریم آمده است: «بلّغ ما انزل الیک من ربک» و براساس آن، پیامبر(ص) موظف بود پیامی را که به ایشان گفته شده بود مبنی بر ولایت داشتن حضرت علی(ع) را به مردم ابلاغ نماید. پس به نوعی اعلام بخش نامه و ابلاغیه در این روز انجام می‌شود و انتصابی که قبلاً صورت گرفته به مردم اعلام می‌شود. از این رو، این عبارت پیامبر(ص) که فرمودند: «من کنت مولی فهذا علی مولاه» به معنای جعل ولایت نیست و تنها اخبار از واقع است که خداوند این مساله را دستور داده است.
این ولایت در حوزه تکوین نیز مطرح می‌شود و یا اینکه تنها اختصاص به حوزه تشریع دارد؟
به اعتقاد شیعیان، ولایت معصومین(ع) هم در امور تکوینی و هم در امور تشریعی رخ می دهد. ولایت تکوینی ائمه(ع) به این معنی است که خداوند به طور تکوینی آنها را به عنوان ولی منصوب کرده است و اختیارات و تصرفاتی در عالم واقع و نفس الامر به ائمه(ع) داده شده است که فراتر از این عالم و بیرون از حوزه امر و نهی و پیش از تکلیف است. پس باید توجه داشت که ائمه معصومین(ع) دارای قدرت تصرف در عالم هستی هستند و به همین دلیل در زیارات ها در مورد ائمه می‌گوییم: «بکم رزقنا الله» به واسطه شما روزی مادی و معنوی به انسان ها می رسد و «بکم ینزل الغیث» خداوند فیض باران را به واسطه شما نازل می‌کند. و این مساله به دلیل فیضی است که خدای متعال به آنها اعطا کرده است و از این طریق، رزق و روزی را به بندگان خود می رساند.
همچنین باید توجه داشت که در غدیر خم، علاوه بر اینکه ولایت تکوینی بیان می‌شود، نوعی ولایت تشریعی هم مطرح می‌شود. از این رو، پیامبر(ص) به مردم می فرماید که امام علی(ع) بر شما ولایت تشریعی هم دارد و در حوزه مسائل سیاسی، شهروندی، شهریاری و زندگی اجتماعی این ولایت وجود دارد. البته همانگونه که بیان شد توجه اصلی به مساله ابلاغ ولایت است. از این رو، می توان گفت غدیر، مکان اعلام ولایت است. میعادگاه است.
جایگاه رای و انتخاب مردم در ولایت معصومین(ع) چیست؟
پیامبر اکرم (ص) در ابتدا از مردم اقرار می‌گیرند و از آنها در خصوص ولایت خود پرسش می‌کنند و پس از اخذ پاسخ مثبت از سوی آنها، امام علی(ع) را معرفی می‌کنند. اما باید توجه داشت که این اقرار به معنی انتخاب و نصب نیست، بلکه به معنی اعلام پذیرش و تأیید است. زیرا ولایت معصومین(ع) در حوزه تکوین، نیازی به قبول مردم ندارد همان طوری که ولایت الهی هم با تأیید مردم نیست. بیرون از حوزه اختیارات آنها می‌باشد. در حوزه ولایت تشریعی هم ما این اعتقاد را داریم که ولایت معصومین(ع) تنها به معنای تدبیر امور سیاسی، شهروندی و شهریاری نیست که متوقف بر قبول مردم و انتخاب آنها باشد، بلکه ولایت معصومین ضمن آنکه به معنی تدبیر زندگی اجتماعی مردم است، دارای عنصر دیگری به معنای هدایت الهی است و این هدایت، با انتخاب مردم رخ نمی دهد. به عبارت دیگر، اگر خداوند بخواهد جامعه ای را هدایت نماید، این مساله به مشیت الهی بستگی دارد و ارتباطی به قبول مردم ندارد و به همین دلیل، همه انبیای الهی بر مبنای اراده الهی دعوت خود را آغاز کردند. البته باید توجه داشت که هر چند ارسال پیامبران متوقف بر انتخاب مردم نیست، اما قبول مردم در اجرا و اعمال مدیریت آنها تاثیر دارد. از این رو، اگر مردم در غدیر خم، ولایت امیرالمومنین(ع) را نمی پذیرفتند، این عدم پذیرش هر چند که تاثیری در جعل ولایت نداشت اما در اعمال قدرت تاثیر داشت و حضرت نمی توانست دستور الهی را اجرا نماید. همانگونه که در تاریخ رخ داد و حضرت علی(ع) علیرغم داشتن ولایت، به دلیل اینکه مردم برای پذیرش ایشان اعلام آمادگی نکردند، پس از رحلت پیامبر(ص) موفق نشدند ولایت خود را در همه حوزه ها و امور جامعه اعمال نمایند. البته مقوله رأی مردم در انتخاب حاکمان در همه نظام های سیاسی به همین حوزه اثباتی و تحقق خارجی مربوط است. و معمولاً کاری با نفس الامر و حقایق بیرون از زندگی شهروندی ندارند و در نظام امامت هم به همین معنا انتخاب مردمی، وجود دارد. و پذیرش مؤمنان و جامعه اسلامی در تحقق نظام امت و امامت مؤثر است.
ولایت در عصر غیبت معصومین از چه خصوصیات و اقتضائاتی برخوردار است؟
در مورد ولایت پس از ائمه (ع) این سخن مطرح می‌شود که والی، یعنی ولی فقیه و حاکم اسلامی در حوزه امور شهروندی و شهریاری دارای مدیریت است و توقعی که ما از ولی فقیه داریم این است که زندگی مردم را بر اساس آموزه های دینی و اعتقادی سامان دهد و نظم اجتماعی را بر این مبنا به نحو مناسبی پیش ببرد و مردم را به سمت دین هدایت نماید. البته باید توجه داشت که آن هدایت الهی که ائمه(ع) دارا بودند و نیز برخورداری آنها از فیض قدسی، در مورد ولی فقیه گفته نمی‌شود.
از طرفی، در ولایت غیرمعصوم مساله قبول مردم و انتخاب آنها مطرح است. از این رو، در جمهوری اسلامی و نظام ولایت فقیه، هم مساله جعل و هم مساله انتخاب وجود دارد. یعنی همانگونه که نصب و جعل ولی فقیه از ناحیه خداوند و شارع مقدس است، در کنار آن مساله انتخاب هم وجود دارد و مردم باید اقدام به انتخاب نمایند و در غیر این صورت، حاکمیت ولی رخ نمی دهد و اعمال قدرت نیز صورت نمی‌گیرد. باید توجه داشت که در مورد ولایت امام معصوم(ع)، اگر مردم ولایت آنها را نپذیرند، هیچ خدشه ای در ولایت آنها رخ نمی دهد چون ولایت تکوینی باقی است و ولایت تشریعی هم برای معتقدان الزامی است و پذیرش عمومی مردم شرط موفقیت و اعمال قدرت و تشکیل حکومت آنها است. اما در مورد ولایت غیرمعصوم، به دلیل اینکه عنصر ولایت تکوینی و هدایت الهی و فیض قدسی مفقود است، انتخاب مردم و رای آنها چند اثر مهم دارد:
یکی اینکه از میان مصادیق متعدد فقهای جامع الشرایط، بر اساس ضوابط، یک نفر را تعیین و اولویت می دهند او را بالفعل می نمایند و سایر مصادیق ولایت را در مرحله بالقوه نگاه می دارند.
دوم اینکه عرصه مدیریت زندگی شهروندی که همانند ملک مشاع همگان است، برای تصرف شرعی در اختیار او قرار می‌گیرد تا بر مبنای آموزه های شریعت و مصالح عامه، اقدام نماید.
سوم اینکه حوزه اختیارات او در محدوده مصالح عمومی است. و در حوزه خصوصی ولایت ندارد.
چهارم اینکه چون شرایط عصمت و طهارت ذاتی در او، مطرح نیست ولایت آنها متوقف بر بقاء شرایط و دوام صلاحیت است. با فقدان صلاحیت ولایت منتفی می‌شود و به اصطلاح از مقام خود عزل می‌گردد.
درباره ولایت غیرمعصومین واژه جعل در روایات ذکر شده است و به عنوان نمونه در برخی از روایات آمده است: «انی جعلته حاکما» براساس مفاد این دسته از روایات، کسی که شرایط ولایت و نیابت ائمه(ع) را دارد از سوی آنها به ولایت بر مردم جعل شده است. اما به دلیل تزاحمی‌که ممکن است رخ دهد و به عنوان مثال، امکان دارد افراد متعددی حائز این شرایط باشند و مصداق این جعل قرار گیرند، انتخاب مردمی در رفع تزاحم و مشکل، تأثیر دارد.
در غدیر خم، پیامبر اسلام(ص)، حجت را بر همگان تمام کردند و به صراحت نظر خود را بیان کردند و هیچ گونه تزاحمی هم وجود نداشت که نیاز به تعیین مصداق با رای مردم باشد. به همین دلیل، مردم ملزم به پذیرش ولایت حضرت علی(ص) بودند و عدم پذیرش آنها به منزله تخطی از دیدگاه و اوامر الهی بود و گناه تلقی می‌شد. بنابراین هر چند که نپذیرفتن ولایت ائمه معصومین(ع) از جانب مردم امری امکان پذیر بود و این اتفاق در تاریخ نیز رخ داده است، اما مردم با انجام این عمل مرتکب گناه و معصیت شدند و خود را از فیوضات الهی محروم ساختند.
سخن آخر…
غدیر خم برای همه ما یک مبدا تاریخی و نماد یک حرکت و اعلام تاریخی است. ابلاغیه ای که در این روز مطرح شد، در طول تاریخ، ابلاغیه پابرجا بوده است و در دوران غیبت، ولایت ائمه معصومین(ع) به فقهای جامع الشرایط منتقل شده است که براساس عقل اجتهادی و استنباط از متون و نصوص شرعی و روایات ائمه(ع) وظیفه مدیریت و هدایت جامعه اسلامی را برعهده دارند.
