موعود پایگاه اینترنتی موعود
ر وجوب محبّت اهل بیت پیامبر(ص) نمی‌توان تردید کرد. در آیه «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی»۳۰ دوستی خویشاوندان پیامبر(ص) به عنوان مزد رسالت آن حضرت به شمار آمده است. مقصود از قربی (خویشاوندان) در این آیه همان کسانی‌اند که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شده است؛ چنان‌که حاکم نیشابوری روایت کرده است که حسن بن علی(ع) پس از شهادت علیّ بن ابی طالب(ع) برای مردم سخنرانی کرد و به معرفی خود پرداخت و گفت:
کلمه اهل بیت در قرآن در سه آیه به کار رفته است: یکی در «آیه ۷۳ سوره هود» که مربوط به حضرت ابراهیم(ع) و همسر اوست. فرشتگان، خطاب به همسر ابراهیم گفتند: «رَحْمَهُ اللّهِ وَبَرَکَاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَّجِیدٌ؛ رحمت خدا و برکات او بر شما خاندان باد بی‌گمان او ستوده‌ای بزرگوار است.»
دیگری در «آیه ۱۲ سوره قصص» که مربوط به خاندان موسی(ع) است. خواهر حضرت موسی(ع) به درباریان گفت: «هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى أَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ؛ آیا شما را به خانواده‌ای راهنمایی کنم که این کودک (موسی) را برای شما نگهداری می‌کنند.»
و سوم در «آیه ۳۳ سوره احزاب» که به «آیه تطهیر» معروف است. خداوند خطاب به پیامبر(ص) و خاندان او فرموده است: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا؛ خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.»
درباره اینکه مقصود از اهل بیت در آیه چه کسانی هستند، اقوال مختلفی مطرح شده است. دیدگاه مورد قبول شیعه و جمع کثیری از اهل سنّت این است که مقصود اهل کساء می‌باشد؛ یعنی پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع).۱
اهل بیت در روایات
واژه اهل بیت در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد که می‌توان آنها را کاربردهای: اعم، عام، خاص و أخص نامید. کاربرد اعم، آن کسانی که هیچ گونه پیوند خویشاوندی نسبی یا سببی با پیامبر ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی هستند که در پیروی از پیامبر(ص) صادق و ثابت قدمند؛ چنان‌که پیامبر(ص) سلمان فارسی۲ و ابوذر غفّاری۳ را از اهل بیت به شمار آورده است، در برخی روایات اهل بیت بر افراد دیگری نیز اطلاق شده است که اسامـ［ بن زید۴ و واثلـ［ بن اسقع۵ از آن جمله است.
کاربرد عام اهل بیت همه خویشاوندان نسبی پیامبر(ص) را در بر می‌گیرد، کسانی که صدقه واجب (زکات) بر آنان حرام شده است.۶ در حدیث دیگری، تعبیر اهل بیت در خصوص عبّاس، عموی پیامبر(ص) و فرزندان او به کار رفته است.۷
کاربرد خاصّ اهل بیت مربوط به همسران پیامبر(ص) است. بدون شک، همسران پیامبر(ص) مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند، مقصود از بیت در اینجا، بیت سکنا (محلّ سکونت) است، نه بیت نسب یا نبوّت. در یکی از احادیث مربوط به شأن نزول آیه تطهیر۸ آمده است که امّ سلمه به پیامبر(ص) گفت: آیا من نیز از اهل البیت هستم؟ پیامبر پاسخ داد: آری.۹ گفتنی است که در سایر احادیثی که از امّ سلمه نقل شده، پیامبر(ص) به پرسش امّ سلمه از او که آیا من از اهل بیت، یعنی کسانی که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شده، هستم؟ پاسخ مثبت نداد؛ ولی میان این دو دسته روایات منافاتی نیست؛ زیرا آن روایات مربوط به قبل از نزول آیه تطهیر در حقّ اهل بیت و پیش از دعای پیامبر(ص) در حقّ آنان است و این حدیث، مربوط به پس از نزول آیه تطهیر و دعای پیامبر(ص) در مورد اهل بیت است.۱۰
کاربرد أخصّ اهل بیت به گروهی از خاندان پیامبر(ص) اختصاص دارد که از ویژگی عصمت برخوردارند. مصداق آن در روایات مربوط به آیه تطهیر و آیه مباهله، اصحاب کساء ( علی، فاطمه، حسن و حسین(ع)) است۱۱ و در احادیثی مانند حدیث ثقلین، حدیث سفینه و مانند آنها که بر وجود اهل البیت در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر اصحاب کساء، امامان معصوم از دودمان امام حسین(ع) می‌باشد که توضیح آن پس از این خواهد آمد.
ویژگی‌های اهل بیت به معنی اخصّ آن
۱. عصمت اهل بیت(ع)
بارزترین ویژگی اهل‌بیت به معنای أخصّ آن، عصمت است. این ویژگی از «آیه تطهیر» به روشنی به دست میآید؛ زیرا در این آیه از اهل‌بیت به عنوان کسانی یاد شده است که خداوند اراده کرده است هرگونه پلیدی را از آنان دور سازد. کلمه «إنّما» که از ادوات حصر است و روایات شأن نزول بیانگر این است که این مسئله از ویژگی‌های اهل بیت(ع) است و به آنان اختصاص دارد، بنابراین نمی‌توان اراده در آیه را اراده تشریعی دانست؛ زیرا اراده تشریعی به زدودن پلیدی از افراد همگانی است. بنابراین، اراده در آیه، اراده تکوینی است و اراده تکوینی خداوند تخلّف ناپذیر است. بنابراین، پاکی اهل‌بیت از هرگونه پلیدی، تخلّف ناپذیر و حتمی است، در نتیجه آنان از هرگونه پلیدی پیراسته و معصومند (آیه تطهیر).
حدیث ثقلین نیز که از احادیث متواتر است و در سند آن تردیدی وجود ندارد۱۲ بر عصمت اهل بیت پیامبر(ص) (به معنای اخصّ آن) دلالت می‌کند؛ زیرا در این حدیث، اهل بیت به عنوان «ثقل اصغر» در کنار قرآن که «ثقل اکبر» است قرار گرفته و دو میراث گرانبهای پیامبر(ص) به شمار آمده که از یکدیگر جدا نخواهند شد و اگر مسلمانان به آن دو تمسّک جویند، گمراه نخواهند شد.
برخی از محقّقان اهل سنّت نیز دلالت حدیث ثقلین بر طهارت و پیراستگی اهل بیت از آلودگی و خطا را پذیرفته‌اند. عبدالرّئوف مناوی گفته است: در این حدیث، پیامبر(ص) امّت را توجیه کرده است که در زمینه دین به کتاب و عترت تمسّک جویند، با آن دو به نیکویی عمل کنند و حقّ آنها را بر خود مقدّم دارند. این دستور درباره قرآن به این جهت است که معدن علوم دینی و اسرار و حکمت‌های شرعی است و درباره عترت به این جهت است که هرگاه عنصر پاک شد، بر فهم دین کمک می‌کند و از طرفی، پاکی عنصر به نیکویی اخلاق می‌انجامد و نیکویی اخلاق به صفای قلب و پیراستگی و طهارت آن منتهی می‌گردد.۱۳
به اعتقاد برخی از عالمان اهل سنّت در عصمت اخلاقی و عملی اهل بیت (حضرت زهرا و امامان دوازده‌گانه شیعه) شکّی نیست و جز انسان نادانی که منکر اسلام باشد، در آن تردید نمی‌کند، آنچه مورد اختلاف است، عصمت علمی آنان است؛ ۱۴ ولی با توجّه به اینکه حدیث ثقلین تمسّک به اهل بیت در حوزه دین را مانع از ضلالت می‌داند، عصمت علمی آنان نیز به روشنی به دست میآید.
۲. افضلیّت اهل بیت(ع)
از حدیث ثقلین برتری اهل بیت پیامبر(ص) بر دیگران نیز به روشنی به دست میآید؛ زیرا پیامبر(ص) آنان را در کنار قرآن قرار داده است و قرآن را ثقل اکبر و اهل بیت را ثقل اصغر نامیده است و فرد دیگری را در ردیف قرآن قرار نداده است. بنابراین همان گونه که قرآن کریم که کلام الهی است، بر مسلمانان برتری دارد، اهل بیت نیز که در کنار قرآن و ملازم با آن هستند، بر دیگران برترند. سعدالدّین تفتازانی در این باره گفته است:
مفادّ آیه تطهیر و حدیث ثقلین برتری اهل بیت بر دیگران است و ملاک برتری آنان، صرف انتساب آنها به پیامبر نیست؛ زیرا بر اساس کتاب و سنّت و اجماع، ملاک برتری علم و تقواست. این ملاک در اهل بیت وجود دارد، این مطلب از قرار گرفتن آنان در کنار قرآن و وجوب تمسّک به آنان به دست میآید؛ زیرا تمسّک به قرآن جز عمل به علم و هدایت قرآن نیست، همین گونه است تمسّک به عترت.۱۵
آیه مباهله نیز بر برتری اهل کساء بر دیگر صحابه پیامبر دلالت می‌کند؛ زیرا بر اساس این آیه پیامبر(ص) از جانب خداوند مأموریت یافته است تا از میان کودکان، مردان و زنان مسلمان افرادی را برای مباهله با نصرانی‌های نجران با خود همراه نماید و پیامبر(ص) از مردان، حضرت علی(ع) و از زنان، حضرت زهرا(س) و از کودکان، حسن و حسین(ع) را برگزید. بدون شک، برای مباهله کسانی برگزیده می‌شوند که از نظر ایمان و قرب به خداوند از جایگاه بالایی برخوردار باشند و در مباهله‌ای که یکی از افراد آن پیامبر(ص) است، باید کسانی با او همراه شوند که یا در مرتبه او باشند یا از دیگران نسبت به مقام او نزدیک‌تر باشند و از طرفی، اگر غیر از افراد یاد شده، فرد دیگری از مسلمانان نیز از چنان جایگاه بالای ایمانی و معنوی برخوردار بود، پیامبر(ص) او را نیز بر می‌گزید؛ زیرا در مورد رفتار پیامبر(ص) احتمال کوچک‌ترین کار خلاف عدل و حکمت وجود ندارد.۱۶ ابوریاح، خدمت کار امّ سلمه از پیامبر(ص) روایت کرده که اگر در روی زمین افرادی گرامی‌تر از علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) وجود داشت، خداوند به من دستور می‌داد که به واسطه آنان مباهله کنم؛ لیکن خداوند به من دستور داد که به کمک آنان مباهله کنم، آنان برترین افرادند۱۷ برتری اهل بیت از آیات و روایات دیگری مانند آیه مودّت۱۸ حدیث سفینه، حدیث باب الحطّه، حدیث نجوم و مانند آنها نیز به دست میآید؛ چنان که در خصوص برتری هر یک از آنان نیز دلایلی وجود دارد که در مدخل‌های مخصوص هر یک خواهد آمد
۳. مرجعیّت علمی اهل بیت(ع)
حدیث ثقلین بیانگر مرجعیّت علمی اهل بیت است؛ زیرا پیامبر(ص) از مسلمانان خواسته است که به قرآن و عترت او تمسّک جویند تا گمراه نشوند. نخستین و اساسی‌ترین منبع و مرجع علمی مسلمانان، قرآن کریم است و پس از آن سنّت پیامبر(ص) قرار دارد و نقش اهل بیت در این باره این است که ترجمان قرآن و حافظان و ناقلان سنّت پیامبرند. پیامبر گرامی(ص) مأموریت داشت تا حقایق و معارف قرآن را برای مردم بیان کنند؛ امّا او به مقتضای حکمت و مصلحت، این کار را به صورت تدریجی انجام داد. بدون شک او بخش عظیمی از حقایق و معارف قرآن را برای مردم بیان کرد؛ ولی بخش دیگری را که شرایط بیان آنها فراهم نبود یا به مصلحت بود که در زمان‌های بعد بیان شود، به عترت معصوم خود سپرد تا آنان آن را بیان کنند۱۹ حاصل آنکه: حفظ کامل آنچه توسط پیامبر(ص) بیان شده بود و تبیین آنچه بیان نشده بود، به اهل بیت پیامبر(ص) سپرده شد.
راه شناخت درست قرآن و سنّت پیامبر(ص) تمسّک به اهل بیت پیامبر(ص) است و بدین صورت آنان مرجع علمی مسلمانان در شناخت معارف و احکام دین می‌باشند. ملّاعلی قاری گفته است:
اهل بیت غالباً به صاحب بیت و احوال او از دیگران آگاه‌ترند، بنابراین مراد از اهل بیت دانشمندان آنان و آگاهان به سیره پیامبر(ص) و واقفان بر راه و روش او و دانایان به حکم و حکمت او می‌باشند، به این جهت است که شایستگی آن را دارند که دوشا‌دوش کتاب خدای سبحان قرار گیرند.۲۰
ابن حجر نیز گفته است:
پیامبر(ص) بدان جهت قرآن و عترت را ثقل نامیده است که ثقل به چیزی که گرانبها و دارای اهمّیت است، گفته می‌شود و قرآن و عترت این گونه‌اند؛ زیرا هر دو معدن علوم لدنّی و اسرار و حکمت‌های عالی و احکام شرعی‌اند، بدین جهت بر تمسّک به آن دو و فراگیری معرفت از آن دو تحریض و تأکید شده است. این تشویق و تأکید در مورد عترت مخصوص کسانی است که کتاب خدا و سنّت رسول خدا(ص) را می‌شناسند و آنها هستند که تا قیامت از قرآن جدا نخواهند شد.۲۱
قرآن کریم اهل بیت پیامبر(ص) را به عنوان کسانی که خداوند آنان را از هر گونه پلیدی پاک کرده، معرفی نموده است۲۲ و از سوی دیگر یادآور شده که حقایق متعالی و معارف مکنون قرآن را جز انسان‌های مطهّر از پلیدی‌ها درک نمی‌کنند: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ ٭ فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ ٭ لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ؛ ۲۳ که این پیام قطعاً قرآن کریم است، در کتابی نهفته که جز پاک شدگان بر آن دست نزنند.» همان گونه که طهارت شرعی، شرط تماس بدن انسان با ظاهر قرآن است، طهارت روح و جان از رذایل نیز شرط فهم معارف و حقایق قرآن است و هر چه معارف و حقایق لطیف‌تر و عمیق‌تر باشد، فهم آن به طهارت روحی بالاتر و عمیق‌تری نیاز دارد و عالی‌ترین آن ملازم با عصمت است.۲۴ بنابراین، معارف و حقایق قرآن را به طور کامل و عمیق جز پیامبر(ص) و اهل بیت معصوم او کسی نمی‌داند و برای درک این حقایق باید به آنان رجوع کرد. امام صادق(ع)فرموده است: «حقایق مربوط به گذشته و آینده و احکامی‌که حقّ و باطل را در مورد زندگی بشر از هم جدا می‌سازد، در قرآن وجود دارد و ما آن را می‌دانیم.»۲۵
همچنین فرموده است: «ما راسخان در علم هستیم و تأویل قرآن را می‌دانیم.»۲۶ احادیثی که از امامان اهل بیت(ع) در این باره روایت شده، فراوان است.
۵. وجوب پیروی از اهل بیت(ع)
از حدیث ثقلین، وجوب پیروی از اهل بیت(ع) نیز به روشنی به دست میآید؛ زیرا در این حدیث، نجات امّت از گمراهی منوط به تمسّک به کتاب خدا و اهل بیت پیامبر(ص) گردیده است، تمسّک به معنای درآویختن است، در آویختن به قرآن به معنای شناخت دستورات قرآن و پیروی از آنهاست، همین گونه است در آویختن به اهل بیت، یعنی نخست باید دستورهای آنان را شناخت، سپس آنها را به کار بست. خداوند اطاعت از خود و رسول خود و اولی الأمر را واجب کرده است: «أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ؛ ۲۷ خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیاء امر خود را»، با توجّه به اینکه «اولی الأمر» بر «الرّسول» عطف شده است، بدون اینکه فعل «أطیعوا» تکرار شود، معلوم می‌شود که ملاک وجوب اطاعت از اولی الأمر همان ملاک وجوب اطاعت از رسول خدا(ص) است، اطاعت رسول خدا بدان جهت که رهبری الهی است و از مقام عصمت برخوردار است، واجب می‌باشد. اگر او معصوم نبود، اطاعت از او بدون هیچ قید و شرطی، واجب نمی‌شد، این مطلب در مورد اولی الأمر نیز جاری است و آنان نیز به دلیل اینکه از صفت عصمت برخور دارند، باید به صورت مطلق اطاعت شوند.۲۸
بنابراین، آیه «اولی الأمر» بر معصوم بودن کسانی که پس از پیامبر(ص) در رهبری جامعه اسلامی جانشین او می‌باشند و بر وجوب اطاعت از آنان دلالت می‌کند و از طرفی، آیه تطهیر و روایت مربوط به آن مصادیق اولی الأمر معصوم را معرفی کرده است. آنان چنان‌که گذشت اصحاب کساء هستند. پس اطاعت از اهل بیت معصوم پیامبر(ص) به عنوان متولّیان امر هدایت و رهبری امّت اسلامی پس از آن حضرت، واجب است.
حدیث سفینه نوح نیز بر وجوب پیروی از اهل بیت(ع) دلالت می‌کند؛ زیرا در این حدیث، پیامبر(ص) اهل بیت خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که هر کس داخل آن شد، از طوفان نجات یافت و هر کس از داخل شدن در آن سر باز زد، هلاک گردید. بنابراین هرکس از اهل بیت پیامبر(ص) پیروی کند، از گمراهی نجات خواهد یافت و هر کس از پیروی از آنان سر باز زند، گمراه خواهد شد.۲۹
۵. مودّت و محبّت اهل بیت(ع)
در وجوب محبّت اهل بیت پیامبر(ص) نمی‌توان تردید کرد. در آیه «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی»۳۰ دوستی خویشاوندان پیامبر(ص) به عنوان مزد رسالت آن حضرت به شمار آمده است. مقصود از قربی (خویشاوندان) در این آیه همان کسانی‌اند که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شده است؛ چنان‌که حاکم نیشابوری روایت کرده است که حسن بن علی(ع) پس از شهادت علیّ بن ابی طالب(ع) برای مردم سخنرانی کرد و به معرفی خود پرداخت و گفت: من از اهل‌بیتی هستم که جبرئیل به سوی آنان فرود می‌آمد. من از اهل بیتی هستم که خداوند هر گونه پلیدی را از آنان دور ساخته است و من از اهل بیتی هستم که خداوند مودّت آنان را بر هر مسلمانی واجب کرده و فرموده است: «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی و من یقترف حسنه نزد له فیها حسناً؛ بگو به ازای آن رسالت پاداشی از شما خواستار نیستم؛ مگر دوستی درباره خویشاوندان و هر کس نیکی به جای آورد، برای او در ثواب آن خواهیم افزود. اقتراف حسنه، مودّت ما اهل بیت است.»۳۱
به نقل خوارزمی از ابن عبّاس، هنگامی‌که آیه «المودّ＼ فی القربی» نازل شد، کسانی به پیامبر(ص) گفتند: این خویشان تو که مودّت آنان بر ما واجب شده، چه کسانی‌اند؟ پیامبر(ص) پاسخ داد: «علی، فاطمه و دو پسر آنها.»۳۲
طبری از ابودیلم روایت کرده که هنگامی‌که علیّ بن الحسین(ع) را به صورت اسیر وارد «دمشق» کردند، مردی شامی‌به پاخاست و از کشته شدن امام حسین(ع) و یارانش و اسیر شدن زن و فرزندانش اظهار خوشحالی کرد. حضرت سجّاد(ع) به او گفت: آیا آیه «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی» را قرائت کرده‌ای؟ آن مرد گفت: آیا مقصود از قربی شما هستید. امام(ع) پاسخ داد: «آری.»۳۳
ابن عساکر از امام حسین(ع) روایت کرده که فرمود: «قرابتی که خداوند آن را عظیم شمرده و رعایت آن را واجب کرده و اجر رسالت قرار داده، قرابت ما اهل بیت است.».۳۴
حافظ ابوعبدالله گنجی از طبرانی روایت کرده که پیامبر(ص) فرمود: «خداوند پیامبران را از درخت‌های گوناگونی (سرچشمه‌های مختلفی) آفرید و من و علی را از یک درخت (منشأ) آفرید، من ریشه آن درخت و علی شاخه آن، فاطمه لقاح و حسن و حسین میوه‌های آن است. هر کس به یکی از آنها در آویزد، نجات یافته و هر کس روی برگرداند، سقوط خواهد کرد و اگر فردی سه هزار سال میان صفا و مروه عبادت کند و محبّت ما را نداشته باشد، خداوند او را به دوزخ خواهد افکند، سپس آیه «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی» را تلاوت کردند».۳۵ ابوعبدالله گنجی درباره سند حدیث گفته است: «هذا حدیث حسن عالی».
ابونعیم اصفهانی از زاذان روایت کرده که علی(ع) فرمود: «درباره ما آل حم» این مطلب مقرّر شده است که مودّت ما را جزو مؤمنان رعایت نخواهند کرد، سپس آیه «قل لا أسألکم علیه أجراً إلّا المودّه فی القربی» را تلاوت کرد.۳۶
ابن حجر مکّی پس از نقل روایات مربوط به وجوب محبّت
اهل بیت(ع) گفته است: از احادیث پیشین وجوب محبّت اهل بیت(ع) و حرمت شدید بغض نسبت به آنان، معلوم شد، بیهقی، بغوی و دیگران بر وجوب محبّت آنان تصریح کرده‌اند و شافعی در ابیاتی که از او نقل شده، به آن تصریح کرده است؛ چنان‌که گفته است: «یا أهل بیت رسول الله حبکم، فرض من الله فی القرآن أنزله».۳۷ وی پس از نقل حدیث، «إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطّه فی بنی إسرائیل من دخله غفر له» گفته است: «وجه تشبیه اهل بیت به باب حطّه این است که خداوند داخل شدن از آن در را که در «أریحا» بود، به بیت المقدّس با تواضع و استغفار، سبب آمرزش بنی اسرائیل و مودّت اهل بیت را سبب آمرزش امّت اسلامی قرار داد.۳۸
فخرالدّین رازی بر وجوب محبّت اهل بیت(ع) این گونه استدلال کرده است:
شکّی نیست که پیامبر(ص) علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) را دوست می‌داشت، بر این اساس این عمل بر همه امّت واجب است؛ زیرا خداوند فرموده است «و اتبعوه لعلّکم تهتدون»؛ و از او پیروی کنید تا هدایت شوید۳۹ و نیز فرموده است: «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله» بگو: اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و نیز فرموده است: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه». وی، آل محمّد(ص) را به علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) تفسیر کرده و گفته است:
آل محمّد کسانی‌اند که نسبت آنان به پیامبر(ص) باز می‌گردد، بنابراین هر کس نسبتش با پیامبر شدیدتر و کامل‌تر باشد، آل او خواهد بود و شکّی نیست که فاطمه، علی، حسن و حسین(ع) با پیامبر(ص) شدیدترین تعلّق را داشتند. بنابراین، آنان آل پیامبرند. آنگاه به روایتی استشهاد کرده است که زمخشری نقل کرده که هنگامی‌که آیه مودّت نازل شد، از پیامبر(ص) پرسیدند: اقربای شما که محبّت آنها بر ما واجب است، چه کسانی‌اند، پیامبر(ص) فرمود: «علی، فاطمه و دو پسر آنان هست».۴۰
اشکال: در آیات قرآن تأکید شده است که پیامبران الهی بر تبلیغ رسالت خداوند از مردم در خواست مزد نمی‌کردند و این یکی از ویژگی‌های پیامبران بوده است، آنان تأکید می‌کردند که مزدشان بر خداوند است و نه دیگری، «إن أجری إلا علی الله» پاداش من جز بر عهده خدا نیست. در این صورت چگونه می‌توان مودّت اهل بیت پیامبر(ص) را مزد رسالت او به شمار آورد؟
پاسخ: از مجموع آیات مربوط به مزد رسالت پیامبر(ص) به دست میآید که وی هیچ گونه مزد مادّی و غیر مادّی که به خود او
باز گردد، از مسلمانان نخواسته است: «قل ما أسألکم علیه من أجر و ما أنا من المتکلّفین؛ بگو مزدی بر این (رسالت) از شما طلب نمی‌کنم و من از متکلّفین نیستم»۴۱ و اگر هم مودّت اهل بیت خود را به عنوان مزد رسالت خویش مطرح کرده است، در واقع به خود آنان باز می‌گردد «قل ما سألتکم من أجر فهو لکم إن أجری إلا علی الله؛ ۴۲ بگو هر اجر و پاداشی از شما خواسته‌ام، برای خود شما است، اجر من تنها بر خداوند است»، مزدی که پیامبر(ص) از مردم خواسته است و در واقع به خود آنان باز می‌گردد، این است که آیین او را بپذیرند و به آن عمل کنند؛ چرا که آیین او راه خدا است و برگزیدن راه خدا، مایه سعادتمندی انسان خواهد بود «قل ما أسألکم علیه من أجر إلا من شاء أن یتخذ إلی ربه سبیلاً؛ بگو: در برابر آن، هیچ گونه پاداشی از شما نمی‌طلبم؛ مگر کسی که بخواهد راهی بسوی پروردگارش برگزیند.»۴۳ امّا پیمودن راه خدا در گرو شناخت آن است و شناخت راه خدا به راهنمایی نیاز دارد که هم راه را به خوبی بشناسد و هم در پیمودن آن کوشا و راسخ قدم باشد، این راهنمایان همان اهل بیت معصوم پیامبرند. بدیهی است کسی که بخواهد از راهنمایی آنان به طور کامل بهره ببرد، قبل از هر چیز باید آنان را دوست بدارد و به آنان با دیده تکریم و تعظیم بنگرد تا شخصیت آنان برای او جذّاب و تأثیرگذار باشد. این مطلب در آیه «مودّت قربی» آمده است.
۶. ولایت و رهبر اهل بیت(ع)
ولایت و رهبری اهل بیت دلایل عقلی و نقلی بسیاری دارد. از نظر عقل و با توجّه به فلسفه امامت، عصمت یکی از مهم‌ترین شرایط امام است. آیاتی از قرآن نیز بر این مطلب دلالت می‌کند.۴۴ از سوی دیگر، از بحث‌های گذشته به دست آمد که اهل بیت از ویژگی عصمت برخوردارند. بنابراین، امامت و رهبری امّت اسلامی پس از پیامبر گرامی(ص) به آنان اختصاص دارد.
علاوه بر این، اطاعت از اهل‌بیت(ع) چنان که گذشت واجب است. دلایل وجوب پیروی از اهل بیت اطلاق دارد و همه باید‌ها و نباید‌های مربوط به زندگی مسلمانان را شمال می‌شود و در این جهت تفاوتی میان مسائل عبادی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی وجود ندارد. به عنوان مثال در آیه اولی الأمر، اطاعت از اولی الأمر همان جایگاه گستره‌ای را دارد که اطاعت از پیامبر(ص) دارد. اولی الأمر چنان که بیان گردید از ویژگی عصمت برخوردارند و این ویژگی به اهل بیت پیامبر(ص) اختصاص دارد.
از مباحث مربوط به مودّت اهل بیت نیز روشن شد که مودّت جنبه طریقی دارد و غرض اصلی این است که مردم راه حق را بشناسند و با پیمودن آن به سعادت و رستگاری برسند، شناخت راه حق و پیمودن آن نیز، همه عرصه‌های زندگی فردی و اجتماعی، عبادی و سیاسی را در بر می‌گیرد. نکته درخور توجّه در این باره این است که در بسیاری از نقل‌های حدیث ثقلین، هم تمسّک به اهل بیت بیان شده است و هم ولایت امیرالمؤمنین. به عبارت دیگر، در جریان غدیر خم، پیامبر گرامی(ص) هم درباره عترت و اهل بیت خود سخن گفت و مسلمانان را به پیروی از آنان سفارش کرد و هم امیرالمؤمنین را به عنوان ولی و رهبر امّت اسلامی، پس از خود معرفی کرد.۴۵
پیامبر(ص) با این کار نشان داد که ولایت و رهبری امیر المؤمنین(ع) نخستین گام در جهت تحقّق بخشیدن به مفادّ حدیث ثقلین است.
نکته دیگر اینکه در برخی از نقل‌های حدیث ثقلین، از قرآن و اهل بیت با عنوان «خلیفتین» تعبیر شده است: «إنّی ترکت فیکم خلیفتین: کتاب الله و أهل بیتی».۴۶ مطابق این حدیث، اهل بیت، جانشینان پیامبرند و جانشینی آنان همه جانبه است.
در حدیث دیگری پس از بیان اینکه پیامبر(ص) قرآن و عترت را به عنوان دو میراث گرانبهای خود برای امّت اسلامی معرفی کرده است، این مطلب بیان شده است که «زمین هیچ‌گاه از اهل بیت خالی نخواهد بود؛ زیرا اگر چنان شود، زمین بر اهلش خشم خواهد گرفت.» سپس فرمود: «خدایا تو هرگز زمین را از حجّت خود خالی نخواهی گذاشت، آنان از نظر تعداد اندک و از نظر منزلت در پیشگاه خداوند بزرگ‌ترین مقام را دارند.»۴۷ بنابراین، اهل بیت، حجّت‌های خداوند بر زمینند و امامت و رهبری از آن حجّت‌های خداوند است.
گواه دیگر بر اینکه حدیث ثقلین بر امامت اهل بیت(ع) دلالت می‌کند، این است که امیرالمؤمنین(ع) در مواردی به آن احتجاج کرده است که روز شورا از آن جمله است.۴۸
مورد دیگر، احتجاج با طلحه، عبدالرّحمن بن عوف وسعد بن ابی‌وقّاص است و مورد دیگر احتجاج وی در زمان خلافت عثمان در مسجد پیامبر(ص) در برابر جمعی از صحابه است.۴۹
پی‌نوشت‌ها:
۱. ر.ک: مدخل آیه تطهیر.
۲. مناقب ابن شهر آشوب، ج۱ ص۸۵؛ الصوائق المحرقه، ص۲۸۱.
۳. مکارم الاخلاق، ص۴۵۹.
۴. الصواعق المحرق، ص ۲۸۱.
۵. تفسیر طبری، ج۲۲، ص ۱۲.
۶. صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۳، باب فضائل علی بن ابوطالب، حدیث۷.
۷. الصواعق، ص۲۸۱.
۸. سوره احزاب (۳۳)، آیه ۳۳.
۹. المسند، ج ۱۸، ص۲۵۸.
۱۰. مشکل الآثار، ج۱، ص۳۳۵؛ الصواعق، ص۲۸۱.
۱۱. مدخل آیه تطهیر؛ مشکل الآثار، ج ۱، ص۳۳۲-۳۳۹؛ الصواعق المحرقه، ص۲۸۱.
۱۲. نفحات الأزهار فی خلاصه عبقات الأنوار، جلد اوّل.
۱۳. فصلت: ۴۲.
۱۴. فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، ج۳، ص۱۸-۱۹.
۱۵. النبراس، ص۵۳۲، حاشیه بحرالعلوم
۱۶. شرح المقاصد، ج۵، ص۳۰۱ـ۳۰۳.
۱۷. نهج الحق و کشف الصدق، ص ۱۷۹ و ۲۱۵ و ۲۱۶؛ اللوامع الإلهیه، ص ۵۱۵؛ دلائل الصدق، ج۲، ص ۱۳۲-۱۳۳.
۱۸. ینابیع الموده، ص ۲۸۷.
۱۹. سوره شوری، آیه ۲۳.
۲۰. اصل الشیعه و اصولها، ص ۱۶۲.
۲۱. المرقاه، ج۵، ص ۶۰۰.
۲۲. الصواعق المحرقه، ص ۱۸۹.
۲۳. سوره احزاب.
۲۴. سوره واقعه (۵۶)، آیات ۷۷ ـ ۷۹.
۲۵. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص ۱۳۷.
۲۶. اصول کافی، ج ۱، باب الردّ إلی الکتاب و السنّه، ح ۹.
۲۷. همان، باب الراسخین فی العلم، حدیث۱.
۲۸. سوره نساء، آیه ۵۹.
۲۹. ر. ک: آیه اولی الأمر
۳۰. الصواعق المحرقه، ص ۱۹۱.
۳۱. سوره شوری، آیه ۲۳.
۳۲. المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص ۱۷۲.
۳۳. تفسیر طبری، ج۲۵، ص ۱۶-۱۷
۳۴. شواهد التّنزیل، ج۲، ص۱۴۴، تعلیقه.
۳۵. کفایه الطالب، ص ۱۳۱۷.
۳۶. تاریخ اصفهان، ج۲، ص ۱۶۵.
۳۷. الصواعق المحرقه، ص۲۱۷.
۳۸. همان، ص ۱۹۰-۱۹۱.
۳۹. اعراف ۱۵۸.
۴۰. همان.
۴۱. همان، ص:۸۶.
۴۲. سبا:۴۷.
۴۳. فرقان: ۵۷
۴۴. ر.ک: آیه اول الأمر و آیه صادقین.
۴۵. المسند، ج۵، ص۱۸۱؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص ۱۶۳؛ فیض الغدیر، ج ۳، ص۱۴؛ کنز العمال، ۶۱، ص ۱۶۶؛ نفحات الأزهار، ج ۲، ص ۲۸۴-۲۸۵.
۴۶. ینابیع الموده، ص ۲۷
۴۷. مناقب ابن مغازلی، ص ۱۱۲.
۴۸. ینابیع الموده، ص ۴۳.
۴۹. همان، ص ۱۳۷.
منبع: دانشنامه کلام اسلامی، زیر نظر علی ربّانی گلپایگانی، مؤسّسه امام صادق(ع)، قم، ۱۳۸۶ش.
