بشر و شوق سوزان ظهور

اشاره : شوق سرزدن پگاه ظهور و حضور منجی , قرن هاست که بشریت را بی قرار ساخته است . توده های مواج هرکدام به فراخور حال و مجال دین یا مکتب خویش , سراین سودا دارند و همگی در این عشق سوزان به گرد شمع ظهور , پروانه وار می چرخند. به راستی چه کسی است که در برابر , دنیایی از عدالت , رهیدگی از بند اسارت های جسم و جنس و طعم شیرین معنویت از خود بی قرار نگردد و در اشتیاق آن و برآمدن آن روزگاران , خوش نسوزد.
درد بشر امروز در پس لبخندهای ساختگی , بهشت ها لیودی و بین چرخدنده های سنگین و خردکننده فن آوری های گوناگون , سخت بی درمان گشته است و به دنبال نوشدارویی ابدی می‌گردد , دارویی که بتواند زندگانی او را رنگ و جلایی دیگر بخشد و مفهومی امیدوارکننده به آن بدهد. از این رو , « انتظار » واکنشی است در برابر این آرزوی همیشگی انسان ها. بنابراین در نوشتار حاضر تلاش شده تا نمایی کوتاه از این انتظار سوزان را در دیگر ادیان به نظاره بنشینیم , انتظاری که فارغ از برخی اختلافات , همگان در آن مشترکند.

« آیین هندوئیسم »
پیروان آیین هندو در اصل قیام نجات بخش انسان ها هیچ تردیدی روا نمی دارند و در کتاب های گوناگون و مقدس خویش از آن یاد می‌کنند. آنان ) kali (معتقدند در عصر آهن یا عصر کلی که چهارمین و آخرین دوره از ادوار جهان ظهور خواهد کرد . ) Kalki (است , کلکی کلکی دهمین مظهر خدای ویشنو (خدای حفظ کننده ) در دورانی که تنها به یک چهارم درمه (دین یا نظم کیهانی ) عمل می‌شود و سراسر جهان را ظلم و فساد فراگرفته است خواهد آمد . (۱ ) او سوار بر اسبی سفید و با شمشیری آخته و شهابگون ظهور می‌کند تا ظلم و شرارت را ریشه کن کند و عدالت و فضیلت را یا مرگ را) Yama ( برقرار نماید . او یمه درهم می‌شکند و تارومار می سازد و بر همه قوای مخالف پیروز می‌گردد.
کلکی در اندیشه هندویان , مردی الهی است و به نوعی متحد با مقام بی انتهای خداست . (۲ ) در یکی از کتاب های پیروان هندو در رابطه با ویژگی های منجی انسان ها چنین آمده است : « سرانجام دنیا به کسی برگردد که خدا را دوست دارد و از بندگان خاص او باشد و نام او فرخنده و خجسته باشد . » (3 ) همچنین کلکی در اعتقادات هندوان جایگاهی خاصی دارد و تصاویر وی که در هیبت مردی سوار بر اسب سفید با شمشیری کشیده است , در جای جای نگارگری آنان یافت می‌شود . (۴ ) براساس آیین هندو , کلکی حکومت ناشایستگان را درهم می‌شکند و حکومتی عالمگیر , عدالت گستر و دین محور تشکیل می دهد. از این رو در کتاب دداتک آورده شده است : « دست حق درآید و جانشین آخر محتاط ظهور کند و مشرق و مغرب عالم را بگیرد و همه جا خلایق را هدایت کند . » (5 )

« بودائیان و اندیشه انتظار »
موعود باوری در آیین بودا یا مفهوم گره خورده است . ) maitreya (میتریه میتریه در زبان سانسکریت به معنای مهربان است . اگرچه حضور و اهمیت میتریه در مکاتب گوناگون بودایی متفاوت است اما همگی آن ها به آن معتقد می‌باشند. این موعود نجات بخش در نمادنگاری بودایی به شکل مردی در وضعیت نشسته , آماده برخاستن به نمایش درمی آید تا نمادی از قیام را تداعی کند . (۶ ) در یکی از کتاب های بودائیان که به تاریخ سری لانکا می پردازد , حوادث مربوط به قیام مطرح گردیده است : « پس از آن که شاکیه مونی (بودا) به نیروانه بزرگ رسید و جهان پای به سراشیبی اجتماعی … نهاد : پنج هزار سال پس از آخرین بودا , آفتاب آموزه های بودایی افول می‌کند و طول عمر آدمیان به ده سال فرو می‌کاهد. در این زمان چرخه وارو می‌گردد و زندگی متحول می‌شود. تا آن جا که متوسط عمر مردم به هشتادهزار سال می رسد. با این عمرهای طولانی و زمینه مناسب برای تعالیم بودا , یک راهنما خواهد آمد. او برای مردم رفاه و بهروزی می آورد و آموزه های بودا را ترویج می‌کند. آن گاه که چنین فضایی بهشت گون فراهم آمد , میتریه از آسمان … نزول می‌کند , بودایی خویش را به کمال می رساند و دین را به فرهیختگان می آموزد » . (7 )
بنابر نقل برخی پژوهشگران , بودا نسب این منجی آسمانی را به سیدخلایق دو جهان می رساند و ثمرات قیام وی را این چنین برمی‌شمارد : « پادشاهی دنیا به فرزند سید خلایق دوجهان تمام شود. او کسی باشد که بر کوه های مشرق و مغرب دنیا حکم براند و بر ابرها سوار شود و دین خدا یک دین شود و دین خدا زنده گردد . » (8 ) در هرحال هم اکنون نیز در میان مناطق بودایی نشین , به ویژه چین و کره رویکرد گسترده ای نسبت به میتریه وجود دارد.

زرتشتیان
در هزاره گرایی زرتشتیان و باور آن ها در مورد موعود , انتظار ظهور سه منجی از نسل زرتشت مطرح است . این اصلاح طلبان یکی پس از دیگری در راس هر هزاره ظهور کرده , جهان را پر از عدل خواهند نمود. « هوشیدرو » هزار سال پس از زرتشت , « هوشیدرما » , دوهزار سال پس از وی و « سوشیانس » یا سوشینت سه هزار سال پس از پیامبر ) saoshiant ( زرتشتیان , خواهند آمد و با ظهور سوشیانس جهان پایان خواهد یافت . (۹ ) سوشیانس در آیین زرتشت جنگاور پیروز وعادل است که رسالتی جهانی و عالمگیر بر دوش دارد و با ریشه کن ساختن تباهی جهانی نوبنیاد می‌کند : « از این جهت , سوشینت است که او به سراسر جهان سود خواهد بخشید(۱۰ )
باور زرتشتیان آن است که وی با اهریمنان ستیز خواهد کرد و پس از شکست آنان , انسان را برجایگاه اصلی خویش خواهد نشاند. « لشکر اهریمنان با ایزدان دائم در روی خاکدان محاربه و کشمکش دارند و غالبا پیروزی با اهریمنان باشد. آنگاه پیروزی بزرگ از طرف ایزدان می‌شود و اهریمنان را منقرض می سازند و بعد از پیروزی ایزدان و برانداختن تبار اهریمنان , عالم کیهان به سعادت اصلی خود رسید. بنی آدم بر تخت نیک بختی , خواهد نشست . (۱۱ ) و در پایان , سوشیانس با ریشه کن ساختن فقر , فلاکت و تنگدستی « مردم را هم فکر , هم گفتار و هم کردار می‌گرداند . » (12 )

یهودیان و مسیحا
آن گونه که بررسی ها نشان می دهد پیش از اسارت قوم یهود و آوارگی آنان توسط آشوریان , اندیشه ظهور منجی در ادبیات مذهبی , غیرمذهبی , اساطیر , افسانه ها و روایات مکتوب و شفاهی بنی اسرائیل جایی نداشته است . تنها در سده دوم پیش از میلاد بود که ظهور نجات بخش قوم خدا در اذهان و افکار یهود پدید آمد و توسعه یافت . (۱۳ )
از این رو است که دانیال نبی به دنبال رنج های پیاپی قوم یهود , پایان زجرها را نوید داد و گفت : « و در این ایام این پادشاهان , یهود خدای آسمان ها سلطنتی را که تا ابد جاوید می ماند , بر پا خواهد نمود و این سلطنت را خرد کرده مغلوب خواهد ساخت . و خودش برای همیشه پایدار و جاویدان خواهد ماند . (۱۴ )
اشعیای پیامبر نیز در پیشگویی های خود , مژده آمدن مسیح را داد. برای ما ولدی و پسری بخشیده می‌شود که سلطنت بر دوش او خواهد بود و اسم او عجیب و مشیر و خدای قادر و پدر سرمدی و سرور و سلامتی خوانده خواهد شد. ترقی سلطنت و سلامتی او را بر کرسی داوود و بر کشور وی پایانی نخواهد بود. تا آن که انصاف و عدالت را برای همیشه استوارتر سازد . (۱۵ ) البته شایان توجه است که قوم یهود به عنوان مردمی دیندار همواره به آینده خویش امیدوار بود و این عبارت کتاب مقدس میان یهودیان رایج بود که : « اگر چه ابتدایت صغیر بود ولی عاقبت تو بسیار رفیع گردد . » (16 ) با این وجود آنان پس از نخستین ویرانی شهر قدس , همیشه در انتظار رهبری الهی , قدرتمند و پیروزی آفرین بوده‌اند تا اقتدار و شکوه « قوم برگزیده » را احیا کند.
یهودیان بر مبنای آنچه در زبور داوود آمده است , خود را وارثان به حق خداوند در زمین می پندارند. « زیرا که شریران منقطع خواهند گشت و متوکلان به خداوند وارث زمین خواهند شد . هان بعد از اندک زمانی شریر نخواهد بوداما حکیمان (صالحان ) وارث زمین خواهند گشت و میراث آن ها خواهد بود تا ابد آلا باد . (۱۷ )
اندیشه موعود در میان یهودیان با کلام صریح « اشعیا » , نگاهی رو به آینده پیدا می‌کند و دستمایه عشق به روزگاری روشن و افتخار آمیز می‌گردد. « نهالی از تنه یسی (پدر داوود) بیرون آمده , شاخه ای از ریشه هایش خواهد شگفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت یعنی روح حکمت و فهم و روح مشورت و روح معرفت و ترس از خداوند.. مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین به راستی حکم خواهد نمود ….شریران را به نفخه لب های خود خواهد کشت . کمربند کمرش عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت . (۱۸ ) سپس اشعیا به گونه ای کنایه آمیز به صلح جهانی در آن دوران اشاره می‌کند و ادامه می دهد : « گرگ بابره سکونت خواهد داشت و پلنگ بابزغاله خواهد خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل کوچک آن ها را خواهدراند… و در تمامی‌کوه مقدس من ضرر و فسادی نخواهند کرد زیرا که جهان از معرفت خداوند پر خواهد شد مثل آب هایی که دریا را می پوشاند. »
وضفیای پیامبر به نابودی رهبران دولت ها اشاره می‌کند و آن را مقدمه جهان شمولی دین یهود می داند.
« به منظور گردآوری طوایف بشر بر یک دین حق , سلاطین دول مختلف را نابود کنیم , آن وقت برگردانیم به قوم ها , لب پاکیزه را برای خواندن همگی به نام خدا و عبادت کردن ایشان به یک روش » (19 )
در هر حال اگر چه‌اندیشه انتظار مسیحا (ماشیح ) در یهود به شکلی قوم محور است , اما واقعیت آن است که یهودیان در طول تاریخ به این مساله از دریچه ای مذهبی نگریسته‌اند و ضمن تاکید بر مسیح شخصی (مسیح به عنوان یک شخص ) , انتظار را یک وظیفه مقدس به شمار آورده‌اند , تنها پس از ورود صهیونیسم سیاسی به دنیای یهود بود که زاویه نگاه برخی یهودیان به این مساله عوض شد و تشکیل یک حاکمیت سیاسی را راهگشای « عصر مسیحا » دانستند. صهیونیست های اولیه به رد نظریه مسیح شخص , پرداختند و عده ای از آنان حکومت اسرائیل را همان حالت ملکوتی ومصداق و نمونه یگانه عصر مسیحا به شمار آوردند , هر چند در این میان صهیونیست های مذهبی , تاسیس اسرائیل را مقدمه ظهور و علامت آن به حساب آوردند اما همین که دولت اسرائیل با سواستفاده از این طرز تلقی ها خودرا حاکمیتی الهی معرفی می نماید و بر این مبنا حوادث تلخ و غیرقابل گذشتی را رقم می زند . (۲۰ )جالب است بدانیم آنان در پایان مراسم سالگرد بنیانگذاری رژیم اسرائیل (پنجم ماه عبری )پس از دمیدن در شیپور عبادت , اینگونه دعا می‌کنند : « اراده خداوند , خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد . » (21 ) {mospagebreak}

مسیحیان و بازگشت مسیح
اندیشه بازگشت عیسی (علیه السلام ) یکی از باورهای غالب جامعه مسیحیت را تشکیل می دهد. این شوق و انتظار در بخشهای قدیمی تر عهد جدید مانند رساله اول و دوم پولس به تساکونیکیان به خوبی منعکس شده است , اما در رساله های بعدی مانند رساله های پولس به تیموتاوس و تیطس همچنین رساله های پطرس , به بعد اجتماعی مسیحیت توجه گشته است . این مساله از آنجا ناشی می‌شد که عیسیویان با گذشت زمان پی بردند بازگشت مسیح برخلاف تصور آنها نزدیک نیست . (۲۲ )
هر چند اقلیتی از آنان بر این عقیده باقی ماندند که عیسی به زودی خواهد آمد و حکومت هزار ساله خود را تشکیل خواهد داد. حاکمیتی که به روز داوری پایان خواهد یافت . از همین رو از دیر باز گروههای کوچکی به نام « هزاره گرا » در مسیحیت پدید آمده‌اند که تمام سعی و تلاش خود را صرف آمادگی برای ظهور دوباره عیسی در آخرالزمان می‌کنند . (۲۳ )
البته وجود آیاتی در انجیل این حالت انتظار را تشدید می‌کند و با اشاره به عدم تعیین وقت ظهور آن را ناگهانی معرفی می‌کند. به عنوان مثال در انجیل متا از زبان عیسی اینگونه نقل شده است : « شما نمی توانید زمان و موقع آمدن مرا بدانید; زیرا این فقط در ید قدرت خدا است . هیچ بشری از آن لحظه (زمان ظهور) آگاهی ندارد حتی فرشتگان , تنها خدا آگاه است . (۲۴ ) »
یا آن که در انجیل لوقا این چنین آمده است : « مسیح می‌گوید همیشه آماده باشید زیرا که من زمانی می آیم که شما گمان نمی‌برید . » (25 ) روشن نگه داشتن چراغ انتظار در لابه لای انجیل به چشم می خورد : « کمرهای خود را بسته و چراغهای خود را افروخته بدارید. باید مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت در را بکوبد , بی درنگ برای او باز کنند. خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد پس شما نیز مستعد باشید , زیرا در ساعتی که شما گمان نمی‌برید , او می آید . » (26 ) مسیحیت ضمن تاکید بر غیرمنتظره بودن بازگشت عیسی , هدف از این بازگشت را ایجاد حکومت الهی در راستای حکومت الهی آسمانها ارزیابی می‌کند . (۲۷ ) علاوه بر این , ظهور مسیح , یگانه راه حل برای ادامه حیات و زندگانی برشمرده می‌شود(۲۸ ) و عیسی منجی انسانها و پادشاه پادشاهان معرفی می‌گردد . (۲۹ )
موعود مسیحیان بر اساس سخنان دانیال نبی سیستم اجتماعی , اقتصادی , سیاسی , تربیتی و مذهبی جهان را عوض خواهد کرد و جهانی بر مبنای راه و روش خدا بنا می‌کند . (۳۰ ) مسیحیان همچنین علاماتی برای ظهور عیسی بن مریم قائل می‌باشند . (۳۱ ) « عنقریب بعد از آن آزمایش سخت روزگاران , خورشید تیره و تار می‌گردد و ماه نور خود را از دست خواهد داد و ستارگان افول خواهند کرد و قدرتهای آسمانی نیز به لرزه درخواهند آمد و سپس آثار و علائم ظهور آن مرد آسمانی آشکار خواهد شد و سپس تمامی قبایل زمین , نگران و غمگین می‌گردند و آنگاه عیسی از ابرهای آسمان با جلال و شکوه و قدرت فرو خواهد آمد . (۳۲ ) »
روایات اسلامی نیز بر آمدن حضرت مسیح (علیه السلام ) صحه می‌گذارند. از جمله آن که پیامبر (صلی الله علیه و آله ) فرمودند : « سوگند به آن که جانم به دست اوست , به طور یقین عیسی بن مریم به عنوان داوری عادل و پیشوایی دادگر در میان شما فرود خواهد آمد . (۳۳ ) » همچنین برخی مفسران در تفسیر آیه ۱۵۹ سوره نسا , آن را با بازگشت حضرت مسیح در آخرالزمان مرتبط می دانند و این آیه را با استفاده از احادیث در همین رابطه ارزیابی می‌کنند . (۳۴ ) به هر حال مساله فرود آمدن مسیح و بازگشت وی در آخرالزمان از نقاط مشترک اندیشه انتظار نزد مسلمانان و مسیحیان است . البته اسلام در این رابطه منجی موعود را « مهدی » معرفی نموده او را پیشوای آخرالزمان تلقی می‌کند. برای نمونه در حدیثی از پیامبر اکرم (ص ) نقل شده است : « چگونه خواهید بود , آنگاه که عیسی بن مریم در میان شما فرود آید و پیشوایتان از خود شما باشد . » (35 ) یا آن که در روایتی دیگر از قول امام باقر (علیه السلام ) نقل گردیده است : « پیش از قیامت (عیسی ) به دنیا فرود می آید و هیچ کس از ملت یهود و مسیحی نمی ماند مگر آن که پیش از مرگ به او ایمان آورد و آن حضرت پشت سر مهدی نماز می‌گذارد . » (36 ) بی گمان بر هر پژوهشگرآگاه روشن است که روایات اسلامی و اعتقادات مسیحی در رابطه با ظهور , از نزدیکی فراوانی برخوردار می‌باشند. مقایسه خبرهای رسیده از روایات اسلامی در رابطه با پیشرفت غیرقابل تصور علوم در زمان ظهور , ایجاد رفاه اجتماعی و دیگر موارد (۳۷ ) با آنچه آمد به روشنی این مدعا را ثابت می‌کند , این مساله به خودی خود , فضایی تفاهم آمیز را برای گفت وگوی انتظار بین این دو دین مهم را فراهم می آورد.

آیین دائو(۳۸ )
آیین دائو در کنار آیین کنفوسیوس در میان مردمان چین از جایگاهی ویژه برخوردار است و بیانگر جهان بینی عرفانی آن مردمان می‌باشد. در آیین دائو , رگه های روشنی از منجی باوری و انتظار موعود به چشم می خورد.
بر پایه متن « زندگی قدیس آخرالزمان و پروردگار طریقت » نوشته « شانگ چینگ » در یک سال « جن ـ چن » یعنی بیست و نهمین سال از دوره شصت ساله , لی هونگ (موعود آخرالزمان دائویی ) ظهور خواهد کرد تا جهانی نو برپا کند که در آن برگزیدگان تحت حکومت « قدیس آخرالزمان بزیند » (39 ) موعود باوری در قرنهای هفتم تا دهم میلادی و در عصر خاندان تانگ توسعه یافت و هم اینک نیز یکی از باورهای پیروان آیین دائو می‌باشد.

ژاپن و موعود باوری
شینتو (طریقه خدایان ) آیین باستانی مردم ژاپن است . در این آیین , الهه خورشید به عنوان نگهبان سرزمین اجدادی شمرده می‌شود و خاندان سلطنتی از نسل این خدا و تجسم وی به حساب می آید. با ورود آیین بودا در سال ۵۵۲ م . عناصر بسیاری از مکتب بودا به شینتو راه یافت . قرنها بعد مظاهر بودایی از شینتو زدوده شد و هم اینک انجام این آیین در ژاپن اختیاری است . (۴۰ ) در هر حال با تضعیف اعتبار باورهای شینتویی و تماسهای فرهنگی ـ اقتصادی ژاپن با غرب , شماری از مذاهب منجی باور سر برآوردند که از جمله آن می توان به دو نهضت « کورز و میکو » و « تریکیو » در قرن نوزدهم میلادی اشاره کرد.

یونانیان باستان
در فرهنگ و اندیشه یونان باستان نیز به حکومت جهانی مردمی‌برمی خوریم که خواهد آمد و تمام بشریت از وی نفع خواهند برد. وی که پس از جنگها و درگیریها صلح و آرامش را برقرار می سازد بر همه جهان تا ابد حکم خواهد راند. همچنین در جای دیگر این باورها نوید آمدن پادشاهی را از مشرق زمین می دهند , کسی که از شرق قیام خواهد کرد و صلح را برای همه بشریت به ارمغان می آورد . (۴۱ )

ادیان سرخپوستی .
از شناخت آیین های موجود در میان سرخپوستان , زمان چندانی نمی‌گذرد. در هر حال اندیشه موعود در میان سرخپوستان با هجوم اروپائیان به قاره آمریکا رابطه ای تنگاتنگ دارد. وجود تمدن مایاها و قبیله های قدرتمند در پیشینه تاریخی سرخپوستان , دستمایه های این اندیشه گردیده است . برای نمونه می توان به نهضت « تاکوی انکوی » که سیزده سال پس از غلبه اسپانیا با هدف اخراج سفیدپوستان و در واکنش به برتری یافتن خدای مسیحی روی داد , اشاره کرد. هر چند این نهضت چندان دوام نیاورد اما چراغ انتظار را دل مردمان سرخپوست روشن نگاه داشت . همچنین در ادبیات اخیر سرخپوستی به چهره موعودوار دیگری که با نام انیکاری برمی خوریم . وی که به صورت پسر خورشید و زنی وحشی اسطوره پردازی و نمایانده می‌شود , خاطره ای کمرنگ از پادشاهی باستانی است که پس از سالیان دراز , زنده می‌شود تا حقوق از دست رفته سرخپوستان را بازپس گیرد . (۴۲ )

آفریقائیان
« اطلاع ما از موعود باوری ادیان آفریقایی محدود به مسیح گرایی رواج یافته در دو قرن اخیر است . نهضتهای جدید با چهره هایی که « مسیح جدید » تلقی می‌شدند شکل گرفتند. در جنوب زیمبابوه دو چهره از اهمیت بیشتری برخوردارند. « مای کازاوجان باتیسیت » … در آفریقای جنوبی نیز می توان به « عیسایه شبه » اشاره کرد. برخی از این نهضتها جنبه پیامبرانه دارد…. بدان معنا که سررسید وعده ای از گذشته ها تلقی می‌شوند که نوید آمدن مسیحا دمی را می داده است . همچنین در این باورها از هزاره گرایی نیز اثری می توان سراغ گرفت . بیشتر این نهضتها نوید عصر آزادی و بهره مندی از فرصتهای زندگی و استقلال و خوبسندگی را می دهند . » (43 ) {mospagebreak}

سخن آخر
در پس همه این اختلافها و اسامی‌گوناگون نظیر , کلکی , سوشیانس , میتریه , لی هونگ , مسیح , ماشیح یا انیکاری , آنچه بیش از همه جلب توجه می‌کند شوق سوزان انتظاری است که دنیای آشفته امروز را فراگرفته است . شاید هیچ زمانی تا به امروز , مردمان جهان این چنین خود را در موعدباوری و انتظار به یکدیگر احساس نکرده باشند.
فن آوری پیچیده ارتباطات و مبادله آسان اندیشه ها , زمینه ساز این اشتراک افق است . گرچه در برخی موارد اختلافات بسیاری در این اندیشه ها به چشم می خورد ولی واقعیت آن است که انسان امروز فارغ از رنگ , نژاد و…. چشم انتظار برآورده شدن آرزویی است که قرنها در اشتیاق آن سوخته است و امیدواریم آن روز با عنایت خداوند نزدیک و نزدیکتر باشد.
علی اقلیدنژاد

پاورقی
۱ ـ موحدیان , علی , « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف » مجله هفت آسمان , ش ۱۲ و .۱۳
۲ ـ همان .
۳ ـ آرمان شهر در ادیان , مجله پگاه حوزه , ش ۲۴ , ص .۲
۴ ـ موحدیان علی , « گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان مختلف » , همان , ص .۱۱۷
۵ ـ خسروشاهی , هادی « مصلح جهانی » ص .۶۰
۶ ـ گونه شناسی اندیشه موعود در ادیان , همان , ص .۱۱۸
۷ ـ همان
۸ ـ مصلح جهانی , ص ۶۰
۹ ـ توفیقی , حسین , آشنایی با ادیان بزرگ , ص .۶۶
۱۰ ـ فروردین شیت فقره .۱۲۹
۱۱ ـ مصلح جهانی , ص .۵۹
۱۲ ـ جاماسب نامه , بنقل از مصطفوی , علی اصغر , سوشیانت یا سیر اندیشه ایرانیان در باره موعود آخرالزمان , صص ۱۷۰ , ۱۷۱ , با اندکی تصرف .
۱۳ ـ رضایی , عبدالعظیم , تاریخ ادیان جهان , ج ۱ , ص .۵۲۶
۱۴ ـ دانیال , باب ۲ , ۴۴ , به نقل از منبع پیشین
۱۵ ـ کتاب اشعیا , باب .۹
۱۶ ـ ایوب , باب .۸
۱۷ ـ زبور داوود , فرمور .۳۷
۱۸ ـ اشعیا , باب .۱۱
۱۹ ـ ضفیا , باب ۳ , ۸ ـ .۹
C . F . Messiah in : 20 ـ Jacobs , louis : The Jewish Religion , Oxford 21 ـ آشنایی با
ادیان بزرگ , Uni . Press , 5991 . ص .۱۰۲
۲۲ ـ همان , ص .۱۷۰
۲۳ ـ جهت اطلاع بیشتر توفیقی , حسین , هزاره گرایی در فلسفه تاریخ مسیحیت , مجله موعود , ش ۱۷ , ص ۱۴ ـ.۲۰
۲۴ ـ متا , باب ۲۴ : .۳۶
۲۵ ـ لوقا , باب ۱۲ : .۳۵
۲۶ ـ همان , باب ۱۲ : .۳۵
۲۷ ـ متا , باب ۶ : .۱۰
۲۸ ـ همان , باب ۲۴ : .۲
۲۹ ـ مکاشفه , باب ۱۷ : .۱۴
۳۰ ـ دانیال , باب ۲ : ۴۴ ـ .۴۵
۳۱ ـ متا , باب ۲۴ : ۲۹ ـ .۳۰
۳۲ ـ مرقس , باب ۱۳ : ۲۴ ـ .۲۷
۳۳ ـ کورانی العاملی , علی , عصر ظهور , ص .۳۴۱
۳۴ ـ مجمع البیان , ج ۳ , ص ۲۱۲ ـ نمونه , ج ۴ , ص ۲۰۴ ـ المیزان (عربی ) , ج ۵ , ص .۱۴۳
۳۵ ـ بحارالانوار , ج ۱۴ , ص .۳۴۴
۳۶ ـ همان , ج ۱۴ , ص ۳۴۹
۳۷ ـ عصر ظهور , صص ۳۲۷ , ۳۲۷ , .۳۴۴
۳۸ ـ بخشهای دائو , یونان سرخپوستان و آفریقائیان بیشتر به دلالت مقاله « گونه شنائی اندیشه موعود در ادیان مختلف » نوشته شده است .
Li Hung in : Ency . of Regigion . 39 ـ
۴۰ ـ آشنایی با ادیان بزرگ , ص .۵۸
۴۱ ـ گونه شناسی اندیشه موعود … , هفت آسمان , ش ۱۲ ـ۱۳ , ص .۱۲۶
۴۲ ـ جهت اطلاع بیشتر ر . ک : همان , ص ۱۲۷ , .۱۲۸
۴۳ ـ همان , ص ۱۲۸ , با تغییر و تصرف .

 

همچنین ببینید

از کیومرث تا سوشیانس

عقیده به ظهور «موعود» مخصوص به دین یا ملت خاص نیست. هر یک از ملل منتشر در عالم به نوعی برای این اعتقاد اقرار آورده اند و برای رهایی جهان از ...

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *