گاهي انسان دنبال شيطان به راه افتاده ومی خواهد تکليف شرعي انجام دهد/اصل دراسلام صلح وسازش است “آیت الله نمازی”

حضرت آیت‌الله عبدالنبی نمازی امام جمعه کاشان در تفسیر سوره بقره جلسه دویست و بیست یکم این گونه بیان داشته است:

سوره مبارکه بقره، آیات ۲۰۸ و ۲۰۹
﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ * فَإِن زَلَلْتُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ﴾
خداوند خطاب به اهل ایمان می‏فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‏اید، همه شما وارد سلم شوید، ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً؛ بعضی از مفسرین سلم را اسلام معنا کردند، ای اهل ایمان همه شما دسته جمعی وارد اسلام شوید، کافه یعنی همگی. همه شما وارد اسلام شوید. وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ؛ دنباله‏رو شیطان نباشید، وَلاَ تَتَّبِعُواْ، یعنی پیروی نکنید، دنبال شیطان راه نیافتید که این امر هم تشخیصش مشکل است. گاهی انسان دنبال شیطان به راه افتاده و خود هم نمی‏فهمد و می‏گوید من می‏خواهم تکلیف شرعی انجام دهم. احساس تکلیف شرعی کردم که برای ریاست جمهوری و یا شورای شهر نامزد شوم، کدام تکلیف شرعی؟!
خُطُوَاتِ؛ جمع خطوه و به معنای گام و قدم است. از گامهای شیطان پیروی نکنید، پایتان را جای پای شیطان نگذارید، زیرا دشمن شماست و انسان به دنبال دشمن خود راه نمی‏افتد. إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ؛ شیطان دشمن معمولی هم نیست. گاهی کسی دشمن است اما ضعیف و ناتوان است و نمی‏تواند کاری انجام دهد اما این دشمن قوی است و دشمنی او هم آشکار است، مبین یعنی آشکار.
فَإِن زَلَلْتُمْ؛ حال اگر از مدار خارج شدید و از صراط مستقیم خارج شده و جا پای شیطان گذاشتید؛ زلل به معنای خارج شدن از مدار و مسیر و لغزش است. اگر لغزیدید، فَإِن زَلَلْتُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ، بعد از اینهمه آیات، اینهمه روایات، اینهمه که ائمه فرمودند، پیامبر فرمودند، مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ؛ اگر چنین شد، چون حجت بر شما تمام است، کسی نمی‏تواند بگوید، نمی‏دانستم. همه را بیان کردم، فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛ بدانید خداوند عزیز است یعنی شخص و ذاتی که دارای قدرت است و برای هیچکس مجالی برای سلطه بر او نیست.
شما از مدار خارج شدید، چکار می‏خواهید انجام دهید؟ با خدا که نمی‏توانید کاری کنید. خداوند باقی است؛ یا من یبقی و یفنی کل شیء؛ ای آن کسی که ماندگار است، ابدی است، ازلی است، نه تاریخ تولد دارد نه تاریخ انقضاء. بوده و هست و خواهد بود. حال شما چکاره هستید؟! انسان ضعیفی هستید که خود شما را آفریده‏ام. حال مدعی من شدید. أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛ یعنی غالب بلا مغلوب. کسی که در همه عرصه‏ها غالب است و هیچگاه هم مغلوب نمی‏شود. حکیم است یعنی براساس حکمت با بندگانش رفتار می‏کند. اگر بنده‏ایی سرکشی کرد، سرکوب می‏کند. بنده‏ایی بندگی کرد، او را آقا می‏کند.

مفردات آیه شریفه

۱. السِّلْمِ؛ به معنای صلح و سازگاری است، نقیض حرب و جنگ می‏‏باشد. آیات متعددی در قرآن وجود دارد که این واژه به کار رفته اما هیچکدام به معنای اسلام نیست و در همه آیات به معنای تسلیم شدن، سازگاری و هماهنگی به کار رفته است، برای مثال:
سوره مبارکه انفال، آیه ۶۱
﴿وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ﴾
این آیه مربوط به قتال با کفار است، خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله توصیه می‏کند اگر کفار شانه‏هایشان را پایین انداختند، برای شما شاخ و شانه نکشیدند، تواضع کردند، تمایل به تسلیم داشتند، پیامبر شما بپذیر.
پس واژه سلم به معنای تمایل به صلح می‏باشد.
سوره مبارکه نساء، آیه ۹۰
﴿إِلاَّ الَّذِینَ یَصِلُونَ إِلَىَ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ أَوْ جَآؤُوکُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن یُقَاتِلُوکُمْ أَوْ یُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَیْکُمْ فَلَقَاتَلُوکُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوکُمْ فَلَمْ یُقَاتِلُوکُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ عَلَیْهِمْ سَبِیلاً﴾
خداوند می‏فرماید اگر چنانچه کفار عقب نشینی کردند، با شما نجنگیدند، به شما علام آتش بس کردند و تسلیم شدند، شما حق ندارید با آنها بجنگید. خدا برای شما راه جنگیدن با آنها را قرار نداده، آنها اعلام کردند و اصل در اسلام سازش و صلح است. جنگ در موارد استثناء است. هرجا که مصالح و منافع امت اسلامی در معرض خطر قرار گیرد، جای جنگ و دفاع است.
بنابراین واژه سلم در این آیات هم به معنای صلح آمده است.
سوره مبارکه نساء، آیه ۹۱
﴿سَتَجِدُونَ آخَرِینَ یُرِیدُونَ أَن یَأْمَنُوکُمْ وَیَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ کُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَى الْفِتْنِهِ أُرْکِسُواْ فِیِهَا فَإِن لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُواْ إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَیَکُفُّوَاْ أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَئِکُمْ جَعَلْنَا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطَاناً مُّبِیناً﴾
می‏فرماید اگر دست از جنگ برنداشتند و عقب نشینی نکردند، کوتاه نیامدند، اعلام آتش بس و صلح نکردند، آنها را اسیر کنید و هر جا آنها را یافتید، بکشید.
پس در این آیه همه سلم به معنای تسلیم و صلح آمده است نه به معنای اسلام که بعضی از بزرگان به معنای اسلام آوردند.

۲. کَآفَّهً؛ به معنای همگی است. این واژه در سه جای قرآن به کار رفته است:
سوره مبارکه توبه، آیه ۳۶
﴿إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَابِ اللّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَات وَالأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ فَلاَ تَظْلِمُواْ فِیهِنَّ أَنفُسَکُمْ وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِکِینَ کَآفَّهً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَآفَّهً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ﴾
سوره مبارکه توبه، آیه ۱۲۲
﴿وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّهً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ﴾
در صدر اسلام خداوند فرمود باید از هر قومی، گروهی اعزام شده و به مرکز اسلام بودند که آن زمان مدینه بوده است، پیامبر و رهبری آنجا بوده است. لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ؛ بنابراین اینجا می‏فرماید: وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّهً؛ اینگونه نیست که همه مردم و جوانان به حوزه علمیه بروند، جامعه نیاز به همه چیز دارد. بنا می‏خواهد، خیاط می‏خواهد، دکتر می‏خواهد، متخصص قلب می‏خواهد، همه چیز می‏خواهد، نمی‏شود که همه حوزه علمیه بروند. همه مومنان بسیج شده و به محضر پیامبر بروند و یا امروز همه به قم بروند. بنابراین کلمه کافه در این آیه به معنای جمعی است.
سوره مبارکه سبأ، آیه ۲۸
﴿وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِّلنَّاسِ بَشِیراً وَنَذِیراً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ﴾

۳. لاَ تَتَّبِعُواْ؛ این واژه نهی است و مفرد آن لاَ تَتَّبِع، از باب افتعال که ثلاثی آن تَبَعَ می‌باشد مانند زبان فارسی که می‌گویند تبعیت کنید، تبعیت یعنی دنباله‌روی کردن، پیروی کردن.

۴. خُطُوَاتِ؛ جمع خطوه و به معنای گام می‌باشد. این واژه در پنج آیه از آیات قرآن به کار رفته است:
سوره مبارکه بقره، آیه ۱۶۸
﴿یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِی الأَرْضِ حَلاَلاً طَیِّباً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ﴾
سوره مبارکه بقره، آیه ۲۰۸
﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ﴾
سوره مبارکه انعام، آیه ۱۴۲
﴿وَمِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَهً وَفَرْشًا کُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ﴾
سوره مبارکه نور، آیه ۲۱
﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَمَن یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ﴾

۵. زَلَلْتُمْ؛ از ماده “زللَ” به معنای سقوط و انحراف از مسیر است که در ماجرای حضرت آدم علیه السلام دارد که شیطان آنها را فریب داد: فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ.

تفسیر آیه شریفه

همانطور که بیان کردیم بعضی از مفسران مانند مرحوم علامه طباطبایی، امین الاسلام صاحب تفسیر مجمع البیان، این دو بزرگوار سلم را به معنای اسلام گرفتند؛ همه شما وارد اسلام شوید. این به چه معناست؟ کسانی مومن هستند، لذا به آنها نمی‌توان گفت که وارد اسلام شوید. مومن وارد اسلام شده است. اینگونه توجیه فرمودند که ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً؛ اسلام احکام فراوانی دارد، گاهی بعضی هستند که برخی از احکام اسلام را که برایشان ضرر ندارد، عمل می‌کنند، آنجایی که برایشان ضرر دارد، ترک می‌کنند. جایی که چیزی باید بگیرند به اسلام عمل می‌کنند و جایی که باید چیزی بپردازند، کاری به اسلام ندارند. این است که می‌فرماید ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً، یعنی به همه اسلام عمل کنید. به تمام اسلام عمل کنید. به مجموعه اسلام عمل کنید. نماز خواندن خیلی سخت نیست، بعضی نماز نمی‌خوانند اما اگر قرار شد که به جبهه بروند، تکلیف شرعی عوض می‌شود، می‌گویند پدر و مادر ما اجازه نمی‌دهند، زن و بچه داریم. وام داریم. البته مواردی هم هست که اگر حضور در جبهه واجب عینی نباشد، زیرا حضور گاهی واجب عینی است و گاهی واجب کفایی. اگر واجب کفایی باشد، یعنی دیگران هستند، حال اگر پدر و مادر نهی کردند، باید نهی آنها را اطاعت کرد اما اگر آدمی است که فرمانده گردان است و اگر نباشد، یک گوشه از جنگ سقوط می‌کند. اینجا نمی‌توان به حرف پدر و مادر گوش کرد، اینجا باید به حرف رهبر و حاکم اسلامی و حاکمیت گوش کرد. به هر تقدیر فرمودند: ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً؛ یعنی به همه مجموعه احکام اسلام عمل کنید، نه اینکه تبعیض قائل شوید.
بعضی از مفسران گفتند که این آیه خطاب به اهل ایمان است ولی کلمه سلم به معنای اسلام نیست، به معنای اطاعت در برابر خدای سبحان است.
مرحوم علی بن ابراهیم بن قمی صاحب تفسیر قمی‌که از محدثین صدر اسلام است، ایشان واژه سلم را به معنا صلح آوردند، همانطور که ما عرض کردیم که سِلم، سَلم و سَلَم در آیاتی که خواندیم همه به معنای صلح است. لذا مرحوم قمی صاحب تفسیر ایشان سلم را به معنای اسلام نگرفته است، بلکه به معنای صلح است. تفرقه میان شما نباشد، از هم جدا نشوید، این در مقام این است که خداوند می‌خواهد بیان کند که علت و عامل اقتدار امت اسلامی در یک کلمه است و آن اینکه همه با هم خوب باشند، یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً؛ همه با هم رفیق و برادر باشید. دسته دسته و گروه گروه و جریان و جناح جناح نشوید. خسارت می‌بینید، سرکوب می‌شوید، دشمن بر شما مسلط می‌شود. کشور و منافع شما را از شما می‌گیرند و شما باید بردگی آنها را کرده و دستتان مقابل آنها دراز باشد. این باعث سقوط شماست و این معنا درست است.

بنابراین به نظر می‌رسد که خدای سبحان در این آیه اهل توحید و ایمان را به وحدت و صلح و مسالمت با یکدیگر فراخوانده و آنها بر حذر داشته از تفرقه و جدایی و اختلاف و انحراف از صراط مستقیم که صراط مستقیم همان وحدت امت اسلامی است.
در آیه بعد خداوند تهدید کرده، می‌فرماید: فَإِن زَلَلْتُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ؛ اگر از این مسیر جدا شوید، یعنی با هم اختلاف داشته باشید، عذاب در انتظار شماست.
روایاتی که از ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده می‌توان این معنا را که سلم به معنای صلح است، استنباط نمود:
در نورالثقلین از اصول کافی نقل کرده است که روای عبدالله بن اجلان از امام باقر علیه السلام سوال می‌کند که آیه شریفه “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ” سلم چیست؟ حضرت فرمودند: فی ولایتنا؛ این سلم بر محور ولایت ما محقق می‌شود. یعنی مسلمانان همه باید بر گرد محور وحدت که ولایت امیرالمومنین و ائمه معصومین علیهم السلام باشد. این عامل انسجام امت است. اگر از ولایت جدا شدند همین بلایی است که امروز در دنیا به سر مسلمانان در عراق و پاکستان و سوریه و جاهای دیگر می‌آورند، به همین دلیل است که جدا شدند.
مرحوم شیخ طوسی از امام صادق علیه السلام نقل کردند که سوال کردند آیه شریفه “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ” به چه معناست؟ حضرت فرمودند: فی ولایه علی بن ابیطالب علیه السلام. سپس حضرت “خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ” را معنا کرده و فرمودند: لا تتبعوا غیره؛ دنبال غیر علی بن ابیطالب علیه السلام راه نیافتید که او شیطان است.
باز در تفسیر عیاشی ابوبصیر از امام صادق علیه السلام سوال می‌‌کند که امام صادق علیه السلام فرمودند: أتدری ما السلم؟ می‌گوید عرض کردم آقاجان شما اعلم هستید، شما بفرمایید. حضرت فرمودند: ولایه علی و الائمه الاوصیاء من بعده؛ سلم ولایت است و خطوات الشیطان کسانی هستند که در برابر علی بن البیطالب علیه السلام یک مغازه چهار ضلعی باز کردند.
باز از امام باقر و امام صادق علیهما السلام سوال کردند “ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ” به چه معناست؟ حضرت فرمودند: اهل ایمان مأمور شدند که عارف به حق ما باشند، تابع ما باشند. این همان سلم است.
در روایت دیگری جابر می‌گوید از امام باقر علیه السلام سوال کردم این آیه شریفه چه می‌گوید؟ حضرت فرمودند: خداوند امر کرده است که همه باید وارد دژ ولایت شوند که فرمود: ولایه علی بن ابیطالب علیه السلام حصنی فمن دخل حصنی أمن من عذابی. علت مظلومیت مسلمین امروز در دنیا و مغلوب بودن آنها در برابر تهاجم استکبار جهانی در یک کلمه است که به قرآن عمل نشد و خداوند فرمود: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِی السِّلْمِ کَآفَّهً.
امشب شام غریبان بی بی بزرگوار زینب کبری سلام الله علیهاست، ما نمی‌دانیم سال ۶۱ که بی بی سلام الله علیها در آن منطقه‌ایی که به آن زینبیه دمشق می‌گویند بعد از دریایی از مصیبتها، از دنیا رفت، حضور در صحنه کربلا و از کربلا به کوفه و از کوفه به شام لحظه لحظه‌اش شهادت بوده است. بی بی همه اینها را تحمل کرد اما نمی‌دانیم که شام شهادت حضرت کسی هم در خانه بی بی بوده است که شام غریبان بگیرند.
پروردگارا؛ تو را به مظلومیت محمد و آل محمد، به مظلومیت آقا امیرمومنان و به مظلومیت امام حسین علیه السلام و اصحاب و یارانش، به مظلومیت برادر بزرگواش ابالفضل العباس علیه السلام به مظلومیت بی بی حضرت زینب سلام الله علیها تو را به همه اسماء حسنایت می‌خوانیم در ظهور آقا و سید و سرور و سالار ما امام عصر ارواحنافداه تعجیل بفرما.
پروردگارا؛ همه ما را از یاران واقعی و عالم و عارف و ثابت قدم قرار بده.
پروردگارا؛ مرگ ما را شهادت در راه خودت، زیر پرچم نبیت در کنار ولیت مقرر بفرما.
پروردگارا؛ بابهای مدائن معرفتت را به سوی دلهای ما بگشا.
پروردگارا؛ محبت دنیا و زینتهای دنیا را از دلهای ما اخراج بفرما.
پروردگارا؛ ما در شرایطی صبح و شام می‌کنیم که عده زیادی از برادران و خواهران مسلمان ما، اطفال آنها با سلاحهای دشمن به شهادت می‌رسند، مجروح می‌شوند، در عراق، در سوریه، در لبنان، در فلسطین، در پاکستان، در بحرین، خدایا خودت دشمنان اسلام را با قدرت قاهره‌ات هر چه سریعتر نابود بفرما.
پروردگارا؛ لباس نصرت نهایی را بر اندام مسلمانان به پا خواسته بپوشان.

“والسلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته“

پایگاه اطلاع رسانی حضرت آیت الله نمازی