موعود پایگاه اینترنتی موعود
عید فطر و قربان، دو عید بزرگ اسلامی هستند که هر ساله مسلمانان ایندو را با شکوه زیادی برگزار می‌کنند. از جمله اعمال مشترک این اعیاد، خواندن نماز است و هر یک ویژگیهای منحصر به فرد نیز دارند. آنچه پیش رو دارید، بررسی اجمالی نماز عید و پاداشهایی است که خداوند در آن روز قرار داده است.
الف. عید در قرآن
در قرآن به صورت مطلق، فقط یک بار، کلمه «عید» آمده است؛ آنجا که عیسی علیهالسلام عرضه می‌دارد: «اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَهً مِنْکَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ قالَ اللَّهُ إِنِّی مُنَزِّلُها عَلَیْکُمْ فَمَنْ یَکْفُرْ بَعْدُ مِنْکُمْ فَإِنِّی أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِین»؛ (۱) «پروردگارا از آسمان مائده‌ای بر ما بفرست تا برای اوّل و آخر ما، عیدی باشد، و نشانه‌ای از تو، و به ما روزی ده؛ تو بهترین روزی دهندگانی. خداوند (دعای او را مستجاب کرد و) فرمود: من آن را بر شما نازل می‌کنم؛ ولی هر کس از شما پس از آن کافر شود (و راه انکار پوید) او را مجازاتی می‌کنم که احدی از جهانیان را چنان مجازات نکنم.»
نکات زیبایی در آیه وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
۱. درخواست با «اللهمَّ رَبَنا…» شروع شده است با اینکه نوع دعاهای قرآن با «ربّ» یا «ربّنا» شروع می‌شود. این، نشانه اهمیّت مطلب درخواست شده، یعنی عید است.
۲. غرض از درخواست عید، این است که عیدی برای عیسی علیهالسلام و تمام امتش باشد و این امر مرضیّ خداوند است؛ چرا که عید واقعی، آن است که مردم و جامعه را متحد و حیات ملّت را تجدید و زمینه نشاط عمومی آنان را فراهم آورد و اسباب عظمت دین آشکار شود. (۲)
نماز عید در قرآن
قرآن کریم به طور صریح از روز عید فطر و قربان نام نبرده است؛ ولی در آن به نماز روز عید اشاره شده است؛ از جمله:
۱. در قرآن کریم می‌خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى»؛ (۳) «به یقین کسی که پاکی جُست (و خود را تزکیه کرد) رستگار شد و (آنکه) نام پروردگارش را یاد کرد؛ سپس نماز خواند.»
آیه تصریح نکرده است که منظور، کدام نماز است؛ ولی در روایت چنین تفسیر شده است: «وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى» قال: صَلوهُ الْفِطْرِ وَ الْاَضْحَی؛ (۴) مراد از صلوه و نماز، نماز عید فطر و عید قربان است.» تناسب هم اقتضا می‌کند که مراد، نماز عید باشد؛ چرا که تزکیه بیش‌تر در ماه رمضان و ایّام حج مطرح است و نماز بعد از این دو زمان مقدس، نماز با حال و تزکیه است.
۲. در آیه دیگر می‌خوانیم:
«فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَر»؛ (۵) «پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن.» مراد از خواندن نماز در این آیه نیز به گفته مفسّران و روایت نقل شده از پیامبر اکرم(ص) نماز عید قربان است. (۶)
آیات در عین حالی که متضمن وجوب صلوه عیدین در دوران حضور معصوم است، بر فضیلت آن نیز دلالت دارد؛ چرا که در آیه اوّل می‌فرماید که رستگاری از آن کسی است که خود را پاکیزه کرد (یا قربانی کرد) و نماز عید برگزار کرد. معلوم می‌شود این نماز در رستگاری انسان نقش مهمّی دارد، به ویژه وقتی که در کنار تزکیه ایام ماه مبارک رمضان و انجام مناسک حج قرار می‌گیرد.
در آیه ی دوّم با توجّه به نظر مشهور که مراد از «کوثر»، فاطمه زهرا(س) است به شکرانه این نعمت عظیم که خداوند، یازده امام معصوم را از نسل او به وجود آورد، بهترین تشکر از خداوند، این است که نماز عید، برپا و قربانی انجام شود و بنابر احتمال دیگر، نماز گزارد و هنگام نماز برای تکبیر دستها را بالا بیاورد. (۷)
در مسابقات دنیوی، گاه بین اعلام برندگان و گرفتن جایزه فاصله می‌افتد؛ امّا در قانون الهی همزمان با اعلام برندگان، جوایز نیز اعطاء می‌شود؛ آن هم نه جایزه‌های مادّی و دنیوی که شاهان و انسانها اعطا می‌کنند؛ بلکه جوایزی معنوی و ابدی که فقط از طرف خداوند اعطا می‌شود.
ب. روز عید و نماز آن در روایات
در روایات به عناوین گوناگونی درباره ی روز عید برمی‌خوریم که ما فقط به دو قسمت اشاره می‌کنیم:
بخش اوّل: لزوم و وجوب نماز عید
نماز عید واجب است. این معنا در روایات فراوانی وارد شده است؛ از جمله امام صادق علیهالسلام فرمود: «صَْلاهُ الْعِیْدِینِ فَریضَهٌ؛ نماز عید فطر و قربان واجب است.»
حتی نسبت به زنان تصریح شده است که شرکت آنان نیز واجب است.
امام علی علیهالسلام فرمود: «لَا تَحْبِسُوا النِّسَاءَ عَنِ الْخُرُوجِ فِی الْعِیدَیْنِ فَهُوَ عَلَیْهِنَّ وَاجِب؛ (۸) زنها را از رفتن به نماز عیدین منع نکنید؛ چرا که نماز عید بر آنها لازم (ثابت) است.»
منتهی این پرسش به ذهن می‌آید که فقهای ما در زمان غیبت، نماز عید را واجب نمی‌دانند. راز این فتوا چیست؟ در جواب باید گفت وجوب و لزوم عیدین، مشروط به وجود امام معصوم علیهالسلام و حضور اوست.
روایات در این باره فراوان است؛ از جمله حضرت باقرعلیهالسلام فرمود: «لَا صَلَاهَ یَوْمَ الْفِطْرِ وَ الْأَضْحَى إِلَّا مَعَ إِمَام؛ (۹) نماز عید فطر و عید قربان بدون حضور امام (معصوم) واجب نیست.»
بخش دوّم: فضیلت نماز و روز عیدین
۱. روز اجتماع مسلمین
علاوه بر اجتماع روزانه مسلمانان و هفتگی نماز جمعه، در اجتماع سالانه در کنار اجتماع حج دو گردهمایی به نام نماز عیدین داریم که بسیار باشکوه است. امامان ما بر این اجتماعات تکیه کرده‌اند و آن را مایه ی‌عزّت مسلمانان می‌دانند؛ از جمله امام هشتم علیهالسلام فرمود: «إِنَّمَا جُعِلَ یَوْمُ الْفِطْرِ الْعِیدَ لِیَکُونَ لِلْمُسْلِمِینَ مُجْتَمَعاً یَجْتَمِعُونَ فِیهِ وَ یَبْرُزُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُمَجِّدُونَهُ عَلَى مَا مَنَّ عَلَیْهِمْ فَیَکُونُ یَوْمَ عِیدٍ وَ یَوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ یَوْمَ فِطْرٍ وَ یَوْمَ زَکَاهٍ وَ یَوْمَ رَغْبَهٍ وَ یَوْمَ تَضَرُّعٍ؛ (۱۰) همانا روز فطر به این سبب عید قرار داده شده است تا مردم در آن روز گرد هم آیند و برای خدا بیرون بیایند و او را ستایش کنند برای نعمتهایی که به آنها داده. آن روز، روز عید و روز اجتماع و برگشت به فطرت است و دادن زکات (فطر)، و روز رغبت و روز تضرّع و زاری است….»
به راستی که این اجتماعات، نمایش قدرت و عظمت اسلام و مسلمانان و نشانه وحدت آنان و مهربانی آنها با همدیگر است.
۲. همچون روز قیامت
همچنان‌که روز قیامت، روز سرنوشت سازی است و همه در انتظار اعلام نتایج پرونده‌ها هستند، روز عید نیز چنین حالتی دارد؛ از اینرو امام علی علیهالسلام فرمود: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ یَوْمَکُمْ هَذَا یَوْمٌ یُثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَخْسَرُ فِیهِ الْمُسِیئُونَ وَ هُوَ أَشْبَهُ یَوْمٍ بِقِیَامَتِکُمْ فَاذْکُرُوا بِخُرُوجِکُمْ عَنْ مَنَازِلِکُمْ إِلَى مُصَلَّاکُمْ خُرُوجَکُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّکُمْ وَ اذْکُرُوا بِوُقُوفِکُمْ فِی مُصَلَّاکُمْ وُقُوفَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ رَبِّکُمْ وَ اذْکُرُوا بِرُجُوعِکُمْ إِلَى مَنَازِلِکُمْ رُجُوعَکُمْ إِلَى مَنَازِلِکُمْ فِی الْجَنَّهِ وَ النَّار؛ (۱۱) ای مردم! به راستی این روز (عید فطر) روزی است که به نیکان ثواب داده می‌شود و بدان زیانکار می‌شوند. آن روز، شبیه‌ترین روز به روز قیامت شما است. پس با خارج شدن از خانه‌هایتان به سوی محل نماز، خارج شدنتان ازقبر و به سوی پروردگارتان رفتن را به یاد آورید و هنگام ایستادن در مصلی، ایستادن در پیشگاه پروردگار را به خاطر آورید و هنگام بازگشت به سوی خانه‌هایتان، بازگشت خود را به جایگاهتان در بهشت یا جهنم به یاد آورید.»
در این روایت به چهار شباهت روز عید با قیامت اشاره شده است:
۱. روز پاداش خوبان و مجازات بدان است؛
۲. خروج از منازل همچون خروج از قبر است؛
۳. لحظه وقوف در مصلی همچون وقوف در پیشگاه الهی است؛
۴. لحظه برگشت به خانه، همچون لحظه رفتن به سوی بهشت یا جهنّم است.
۳. روز اعلام برندگان
ماه مبارک رمضان و همین طور اعمال سنگین و دقیق و پرخرج حج در واقع، میدان مسابقه‌ای برای مسلمانان و مؤمنان است که نتایج آن در روز عید اعلام می‌شود، و معلوم می‌شود چه کسانی به میهمانی بزرگ الهی در شهر الله و بیت الله بار یافته و چه کسانی در این مسابقه مردود یا تجدید شده‌اند.
در روایت آمده است که حسین بن علیعلیهالسلام نگاهی به مردم افکند که در روز عید فطر می‌خندند و مشغول لعب و بازی هستند؛ آن‌گاه رو به اصحاب خویش کرد و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضَانَ مِضْمَاراً لِخَلْقِهِ یَسْتَبِقُونَ فِیهِ بِطَاعَتِهِ إِلَى رِضْوَانِهِ فَسَبَقَ فِیهِ قَوْمٌ فَفَازُوا وَ تَخَلَّفَ آخَرُونَ فَخَابُوا فَالْعَجَبُ کُلُّ الْعَجَبِ مِنَ الضَّاحِکِ اللَّاعِبِ فِی الْیَوْمِ الَّذِی یُثَابُ فِیهِ الْمُحْسِنُونَ وَ یَخِیبُ فِیهِ الْمُقَصِّرُونَ وَ أیْمُ اللَّهِ لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ لَشُغِلَ مُحْسِنٌ بِإِحْسَانِهِ وَ مُسِیءٌ بِإِسَاءَتِه؛ (۱۲) به راستی خداوند ماه رمضان را محل امتحان (و مسابقه) برای خلقش قرار داده است که در آن به سبب طاعت و بندگی برای رسیدن به رضوان و رضایت الهی مسابقه می‌دهند. سپس در آن گروهی پیشی می‌گیرند، پس رستگار می‌شوند و گروهی نافرمانی می‌کنند، پس زیان می‌بینند. تعجب بسیار از کسانی است که در این روز می‌خندند و مشغول بازی و سرگرمی هستند؛ در حالی که نیکان در آن روز پاداش و جایزه می‌گیرند و مقصران زیان می‌بینند. قسم به خدا! اگر پرده کنار رود (خواهی دید که) نیکوکار مشغول احسان خویش و بدکار گرفتار بدیهای خویش هستند.»
۴. روز گرفتن جایزه
در مسابقات دنیوی، گاه بین اعلام برندگان و گرفتن جایزه فاصله می‌افتد؛ امّا در قانون الهی همزمان با اعلام برندگان، جوایز نیز اعطاء می‌شود؛ آن هم نه جایزه‌های مادّی و دنیوی که شاهان و انسانها اعطا می‌کنند؛ بلکه جوایزی معنوی و ابدی که فقط از طرف خداوند اعطا می‌شود.
از جابر نقل شده است که امام باقرعلیهالسلام فرمود: «قَالَ النَّبیُّ(ص) اِذا کانَ أَوَلَ یَوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نادَی مُنادٍ: أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیْسَتْ بِجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوکِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یَوْمُ الْجَوَائِز؛ (۱۳) پیامبر اکرم(ص) فرمود: روز اوّل شوال (و عید فطر) که می‌شود منادی ندا می‌دهد: ای مؤمنان! صبح‌گاهان به دنبال جوایزتان باشید [که از طرف خداوند متعال آماده شده است]. سپس فرمود: ای جابر! جوایز خدا مانند جوایز شاهان [مادّی] نیست [بلکه جوایز بسیار ارزشمند و غیر قابل توصیف است]. سپس فرمود: آن روز، روز (گرفتن) جایزه‌ها است.»
از امام صادق علیهالسلام نقل شده است که فرمود: «إِذَا کَانَ صَبِیحَهُ یَوْمِ الْفِطْرِ نَادَى مُنَادٍ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُم؛ (۱۴) زمانی که صبح روز عید فطر می‌شود منادی [از آسمان] ندا می‌کند صبح زود به دنبال [گرفتن] جوایزتان باشید.»
جایزه چیست؟
در این که جایزه ی مؤمنان در روز عید چیست و خداوند چه پاداشی برای آنان در نظر گرفته است، عبارتها و بیانهای مختلفی وارد شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
۱. بهشت: امیرمؤمنان علی علیهالسلام در خطبه عید فطر درباره جایزه این روز می‌فرماید: « أَلَا وَ إِنَّ السُّبْقَهَ الْجَنَّهُ وَ الْغَایَهَ النَّار؛ (۱۵) بیدار باشید جایزه (این مسابقه) بهشت (جاودان) است و پایان (بازنده آن) آتش جهنّم خواهد بود.»
۲. عطای فراوان و بخشش بزرگ: پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمود: «إِنَّ الْمَلَائِکَهَ یَقُومُونَ یَوْمَ الْعِیدِ عَلَى أَفْوَاهِ السِّکَّهِ وَ یَقُولُونَ اغْدُوا إِلَى رَبٍّ کَرِیمٍ یُعْطِی الْجَزِیلَ وَ یَغْفِرُ الْعَظِیم؛ (۱۶) ملائکه در روز عید بر لبان انسانهای ساکت قرار گرفته، [و یا در مسیر مردم ایستاده] می‌گویند: صبحگاه بر پروردگار کریم وارد شوید که عطای فراوان و بخشش زیاد دارد.»
تعبیر عطای جزیل و غفران عظیم از ناحیه ی خدای کریم برای ما انسانها به راحتی قابل درک و فهم نیست.
۳. بخشش گناهان: بعد از ماه مبارک رمضان به ویژه، در روز عید فطر، افراد قابل بخشش بخشیده می‌شوند. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمود که وقتی مردم به سوی نماز عید بیرون می‌روند، خداوند بر این امر اطلاع دارد، و می‌فرماید: «عِبَادِی لِی صُمْتُمْ وَ لِی صَلَّیْتُمْ عُودُوا مَغْفُوراً لَکُمْ؛ (۱۷) بندگان من! برای من روزه گرفتید و برای من نماز گذاردید، برگردید [به خانه‌هایتان]؛ در حالی که بخشیده شده‌اید.»
راستی بخشیده شدن گناهان و گناهکاران بالاتر از حدّ تصور ماست. شیخ عباس قمی نقل کرده است در آخر هر روز از روزهای ماه رمضان در وقت افطار حق تعالی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می‌کند و چون شب جمعه می‌شود در هر ساعتی هزار هزار انسان را از آتش جهنّم آزاد می‌کند که هر یک مستوجب عذاب شده باشند و در شب و روز آخر ماه به‌اندازه ی آنچه در تمام ماه آزاد کرده است، آزاد می‌کند.» (۱۸)
این معنا در روایت پیشین به خوبی خود را نشان داده است: «عودُوا مغفورا.»
۴. نعمتهای آخرتی:
در درون بهشت، نعمتهای فراوانی برای روزه داران در نظر گرفته شده است که در روز فطر به مؤمنان اعطا می‌شود.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «إِنَّ اللَّهَ بَنَى الْجَنَّهَ مِنْ یَاقُوتٍ أَحْمَرَ وَ سُبِکَتْ بِالذَّهَبِ سُتُورُهَا السُّنْدُسُ وَ الْإِسْتَبْرَقُ أَشْجَارُهَا الزُّمُرُّدُ ثِمَارُهَا الْحُلَلُ أَعَدَّهَا اللَّهُ لِهَذِهِ الْأُمَّهِ یَوْمَ الْفِطْرِ؛ (۱۹) به راستی خداوند، بهشت را از یاقوت سرخ ساخته است و باطلا به هم پیوند داده است. پرده‌های آن از سندس و ابریشم ضخیم است و درختهایی از زمرد دارد که میوه‌های آن زیبا است. خداوند آن را برای این امّت در روز عید فطر آماده ساخته است.»
راه رسیدن به جایزه
حسن ختام سخن، این است که انسان چگونه می‌تواند به این همه پاداش دست یابد؟ توبه و انقلاب روحی علاوه بر انجام واجبات و انجام روزه‌ها و نمازها در رسیدن به این جایزه نقش تعیین کننده دارد.
حضرت علیعلیهالسلام در این باره فرمود: «أَلَا وَ إِنَّ هَذَا الْیَوْمَ یَوْمٌ حُرْمَتُهُ عَظِیمَهٌ وَ بَرَکَتُهُ مَأْمُولَهٌ وَ الْمَغْفِرَهُ فِیهِ مَرْجُوَّهٌ فَأَکْثِرُوا ذِکْرَ اللَّهِ وَ تَعَرَّضُوا لِثَوَابِهِ بِالتَّوْبَهِ وَ الْإِنَابَهِ وَ الْخُضُوعِ وَ التَّضَرُّعِ فَإِنَّهُ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَ یَعْفُو عَنِ السَّیِّئَات؛ (۲۰) بیدار باشید، امروز روزی است که احترامش بزرگ و برکتش مورد آرزو [ی ممکن] و آمرزش (خداوند) در آن روز امید می‌رود. پس خدا را فراوان یاد کنید و خود را در معرض ثواب الهی با توبه و برگشت و خضوع (در مقابل الهی)و (گریه و) زاری قرار دهید. پس به راستی، خداوند، توبه را از بندگانش می‌پذیرد و گناهان را می‌بخشد.»
جمع بندی
می‌توان گفت روز عید، روز عبادت و یاد خدا و تقدیس و تسبیح اوست و نماز عید در رأس عبادتها قرار دارد و از طرف دیگر روز رسیدن به پاداش و گرفتن جایزه تلاش و عبادتهای ماه رمضان (ویا جایزه مناسک حج) است و مهم‌ترین پاداش، رسیدن به بهشت و نعمتهای فراوان آن و بخشش گناهان و اعطای فراوان الهی است.
راه رسیدن به این جایزه هم توبه واقعی، گریه و زاری و خشوع و خضوع در پیشگاه قدس الهی است.
منابع
(۱) مائده/۱۱۴.
(۲) ر.ک: المیزان، علّامه سید محمد حسین طباطبائی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۲ش، ج۶، ص۲۵۱ و ۲۵۲.
(۳) اعلی/۱۵ و ۱۶.
(۴) بحار الانوار، علامه مجلسی، دار احیاء‌التراث، مؤسسه الوفاء، بیروت، ج۸۷، ص۳۴۸.
(۵) کوثر/۲.
(۶) بحار الانوار، ج۷۸، ص۳۴۹.
(۷) تفسیر الصافی، فیض کاشانی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، بی‌تا، ج۵، ص۳۸۳.
(۸) بحار الانوار، ج۷۸، روایت ۱ ـ۴.
(۹) وسائل الشیعه، ج۵، ص۹۶.
(۱۰) همان، ج۵، ص۱۴۱، روایت۴.
(۱۱) همان، ص۱۴۱، حدیث ۱، باب۳۸.
(۱۲) من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۳ه ق، ج۱، ص۵۱۱.
(۱۳) الکافی، شیخ کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج۴، ص۱۶۸.
(۱۴) همان.
(۱۵) مستدرک الوسائل، ج۶، ص۱۵۶، ادامه حدیث۹.
(۱۶) همان، ص۱۵۴.
(۱۷) همان، ص۱۲۱، حدیث ۳ (۶۵۸۷).
(۱۸) مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، انتشارات مطبوعات دینی، قم، سوّم، ۱۳۷۷ش، ص۲۸۶.
(۱۹) مستدرک الوسائل، ج۶، ص۱۵۴، حدیث۶ (۶۶۷۷).
(۲۰) همان، ص۱۶۰.
ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره ۱۲۰
