موعود پایگاه اینترنتی موعود
مسجد جامع کوفه
سیدصادق سیدنژاد
اشاره :
در گوشه و کنار سرزمینهاى اسلامى مکانهایى وجود دارند که منتظران یار در آنها گرد مى آیند و به یاد عزیز سفر کرده خود نجواهاى عاشقانه سر مى دهند. این مکانها که هر کدام به نوعى یادگار حضرت موعود هستند براى همه شیعیان مقدس است و بزرگداشت آنها وظیفه اى همگانى به شمار مى آید.
براى آشنایى بیشتر شما عزیزان با مساجد، مقامها و اماکن خاصى که یادآور آن امام منتظر هستند، بر آن شدیم که در هر شماره به اجمال یکى از این مکانها را معرفى کنیم. باشد که مورد قبول حضرت موعود واقع شود.
یکى دیگر از مساجد معروف و مهمى که همواره مورد توجه مسلمانان بوده مسجد شریف کوفه است. این مسجد از جهات مختلفى حائز اهمیت است که به برخى از آنها در بخشهاى بعدى اشاره خواهد شد اما آنچه که سبب توجه بیشتر شیعیان به این مکان مقدس شده است؛ عنایت خاصى است که حضرت مهدى(ع) به این مسجد دارند. در بخش حکایات بیان خواهد شد که بسیارى از سعادتمندان در این مکان پر برکت توفیق زیارت امام(ع) را پیدا کرده اند. افزون بر این براساس روایات زیادى از جمله روایات معروف »مفضل«، بعد از ظهور آن حضرت، کوفه مرکز حکومت و مسجد جامع آن، مرکز قضاوت و اجراى عدالت خواهد شد.
در روایتى که مفضل از امام صادق(ع) نقل مى کند، درباره جایگاه مسجد کوفه در عصر ظهور چنین آمده است:
قلت: یا سیّدى فأین تکون دارالمهدى و مجتمع المؤمنین؟ قال(ع): دار ملکه الکوفه و مجلس حکمه جامعها…۱ .
[به امام صادق(ع)] عرض کردم: سرور من! محل استقرار حضرت مهدى(ع) و مکان تجمع مؤمنان پس از ظهور کجا خواهد بود؟ حضرت در جواب فرمودند: پایتخت آن حضرت کوفه و مرکز قضاوتشان مسجد جامع خواهد بود…
برطبق روایتى دیگر از على(ع)، امام زمان(ع) در مسجد کوفه نماز را اقامه مى کنند:
عن ابن نباته قال: بینا نحن ذات یوم حول أمیرالمؤمنین(ع) فى مسجد الکوفه إذ قال: یا أهل الکوفه… انّ مسجدکم هذا أحد أربع المساجد التى اخترها اللَّه عزّوجلّ لأهلها… ولیاتین علیه زمان یکون مصلّى المهدى من ولدى و مصلّى کلّ مؤمن…۲.
ابن نباته مى گوید روزى در مسجد کوفه گرد حضرت امیرالمؤمنین(ع) جمع شده بودیم که آن حضرت فرمودند: اى اهل کوفه! این مسجد شما یکى از آن چهار مسجد است که خداوند تبارک و تعالى آن را براى اهلش اختیار نموده است… زمانى پیش مى آید که این مسجد محل اقامه نماز فرزندم مهدى(ع) و همه مؤمنان خواهد شد.
این روایت را روایت دیگرى از امام باقر(ع) تکمیل مى کند. براساس روایت نقل شده از آن حضرت وقتى امام مهدى(ع) وارد کوفه مى شوند با استقبال گرم مردم روبرو مى گردند؛ همه به حکم حضرت گردن مى نهند و آنگاه حضرت وارد مسجد شده براى مردم خطبه مى خوانند و نقل است که تجمع مردم به قدرى زیاد خواهد بود که وقتى از شوق دیدار امامشان بى اختیار گریه مى کنند سخنان حضرت به گوش کسانى که دورتر از منبر هستند نخواهد رسید، لذا در هفته دوم بعد از ورود امام(ع) به کوفه، مردم خطاب به حضرت مهدى(ع) مى گویند:
یا ابن رسول اللَّه الصلاه خلفک تضاهى الصلاه خلف رسول اللَّه(ص) والمسجد لایسعنا.
اى پسر رسول خدا! نماز در پشت سر شما خواندن همانند نماز خواندن در پشت سر رسول خدا(ص) است در حالى که این مسجد گنجایش این همه جمعیت ندارد.
منظور مردم آن است که حضرت تدبیرى بیندیشند تا همه مردم توفیق حضور در نماز جماعت و جمعه را داشته باشند.
امام(ع) در پاسخ مى فرمایند: مسجدى براى شما خواهم ساخت که گنجایش همه مردم را داشته باشد. در ادامه روایت آمده است:
فیخطّ مسجداً له ألف باب یسع النّاس علیه اصیص۳ .
طرح مسجد بزرگى را که داراى هزار در است و همه مردم را در خود جاى مى دهد ارائه مى دهند.
نکته دیگرى که در مورد مسجد کوفه در روایات به چشم مى خورد این است که آن حضرت مسجد کوفه را براى اصلاح قبله آن بازسازى خواهند کرد. على(ع) در این زمینه مى فرمایند:
کانّى أنظر الى شیعتنا بمسجد الکوفه و قد ضربوا الفساطیط یعلّمون الناس القرآن کما أنزل أما إنّ قائمنا إذا قام کسره و سوّى قبلته.۴
گوئى هم اکنون به شیعیان در مسجد کوفه مى نگرم که خیمه ها برپا کرده اند و قرآن را آن گونه که نازل شده است براى مردم آموزش مى دهند. قائم ما چون قیام کند آن مسجد را خراب و قبله آن را اصلاح خواهند نمود.
تاریخچه و مشخصات مسجد کوفه
به نوشته کتابهاى تاریخ، وقتى شهر کوفه اولین بار در سال ۱۷ ق. به دستور عمربن خطاب و توسط سعد بن وقاص، فرمانده لشکر اسلام، به عنوان اردوگاه سربازان اسلام بنا گشت؛ سعد وقاص در مرکز این پایگاه نظامى در فضایى کوچک به شکل چهارگوش مسجدى بدون سقف را از چوب و نى تأسیس کرد که البته بعدها براى در امان ماندن آن از خطر آتش سوزى اطراف آن را با دیوارهاى گلى محصور کردند و سالها بعد همین مسجد را زیاد بن ابى سفیان حاکم معاویه به سبک ساختمان سازى مرسوم در بین ساسانیان تجدید بنا کرد…۵ ولى از مضمون روایات چنین برمى آید که سابقه این مسجد بسیار قدیمى تر از آن است که در اسناد تاریخى ذکر شده است. به عنوان مثال از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که آن حضرت فرمودند شبى که مرا سیر دادند تا مسجد اقصى (در جریان معراج) از مسجد کوفه گذشتیم؛ سوار براق بودم به محلى رسیدیم که جبرئیل گفت: یا محمد در اینجا پیاده شو و نماز بخوان! وقتى در آنجا نماز به جاى آوردم از جبرئیل پرسیدم: اینجا کجاست؟ جبرئیل گفت: اینجا کوفان (کوفه) است و این محل هم مسجد آنجاست. من تا کنون بیست مرتبه دیده ام که اینجا خراب شده و دوباره تجدید بنا گشته است و فاصله بین هر خرابى و آبادى آن پانصد سال بوده است.۶
بنابر مضمون روایتى دیگر، روزى امام صادق(ع) به نزدیکیهاى مسجد کوفه رسیدند و از مرکب خود پیاده شدند؛ وقتى علت پیاده شدنشان را سؤال کردند آن حضرت فرمودند:
حدّ مسجد الکوفه آخر السراجین خطّه آدم(ع) و أنا أکره أن أدخله راکباً…۷ .
محدوده مسجد کوفه آخر سراجین (نام محلى در نزدیکى مسجد) است که این حدّ را حضرت آدم(ع) براى مسجد مشخص کرده است و من نمى پسندم که سواره وارد این محدود بشوم.
در ادامه روایت آمده است که راوى مى پرسد: اگر محدوده مسجد کوفه آن است که مى فرمایید پس چه چیز باعث تغییر آن شده است؟ حضرت در پاسخ مى فرمایند: اول امرى که سبب تغییر آن شد توفان نوح بود بعدها هم اصحاب کسرى و سپس نعمان بن منذر و بعد هم زیاد بن ابى سفیان تغییراتى در آن ایجاد کردند.
بر این اساس معلوم مى شود که این مسجد شریف از زمان آدم ابوالبشر به عنوان محلى براى عبادت خداوند تبارک و تعالى مطرح بوده است؛ منتهى در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولاتى شده و در زمانهاى مختلف در تجدید بناها حدود محوطه مسجد تغییر پیدا کرده است. »شعبى« مى گوید: »مسجد کوفه شش جریب و شش قفیز است«. ولى »زادانفروخ« گفته است: »مساحت مسجد کوفه نه جریب است«.8 در بعضى از مآخذ وضعیت کنونى مسجد جامع کوفه چنین توصیف مى شود: این مسجد تقریباً به شکل مربع است منتهى اضلاع آن با هم تفاوت دارند. اندازه هر یک از اضلاع آن به ترتیب عبارتند از: ۱۱۰، ۱۱۶، ۱۰۹ و ۱۱۶ متر؛ مساحت آن را حدود ۱۲۷۵۰ متر دانسته اند و ارتفاع دیوارهاى مسجد ۲۲ متر ذکر شده است. در سمت جنوب غربى آن به فاصله ۸۵ متر، خانه کوچک و محقرى وجود دارد و مشهور است که آنجا خانه على(ع) بوده است که قبر میثم تمار در نزدیک آن خانه قرار دارد. در بین این خانه و مسجد، قصر دارالخلافه واقع شده است که از در ضلع جنوب غربى مسجد مى توان به دارالخلافه وارد شد.
ضمناً قبر مسلم بن عقیل و هانى بن عروه در دو مکان نزدیک به هم، چسبیده به دیوار ضلع شرقى مسجد است که از طریق یک در بزرگ که در دیوار گذاشته شده است مى توان به حرم آن دو بزرگوار داخل شد. البته در شمالى هم به این در آرامگاه راه دارد و قبر مختار ثقفى به آرامگاه مسلم بن عقیل نزدیک تر است. در دور تا دور محوطه این مسجد، هفتاد و شش حجره (غرقه) وجود دارد. در مجموع درهاى ورود و خروج به مسجد چهارتاست:
1. »باب السده« که معروف به باب امیرالمؤمنین(ع) است؛
2. »باب الکنده« که در طرف غربى مسجد است؛
3. »باب الانماط« که محاذى قبله است؛
4. »باب الفیل« یا الثعبان.
در این مسجد مکانهاى مقدس و محرابهاى زیادى وجود دارد که هر یک از آنها را مقام مى نامند. از جمله آنهاست:
1. مقام حضرت ابراهیم خلیل(ع)؛
2. مقام حضرت خضر(ع)؛
3. مقام حضرت زین العابدین(ع)؛
4. مقام نوح یا باب الفرج؛
5. مقام امیرالمؤمنین(ع)؛
6. مقام جبرئیل؛
7. دکه قضاء (محل قضاوت امیرالمؤمنین(ع))؛
8. دکه حضرت صادق(ع)؛
9. محراب امیرالمؤمنین(ع) که محراب حضرت زکریا هم گفته مى شود؛
10. بیت الطشت؛
11. مقام بیعت النبى(ص)؛
12. دکهالمعراج (محلى که پیامبر اکرم(ص) در شب معراج در آن مقام نماز به جاى آوردند)؛
و…
فضائل مسجد جامع کوفه
براى مسجد کوفه در روایات حضرات معصومین(ع) فضائل زیادى بیان شده است:
امام باقر(ع) مى فرمایند:
اگر مردم به فضیلتى که مسجد کوفه دارد واقف بودند؛ از راههاى بسیار دور به آنجا سفر مى کردند. یک نماز واجب خواندن در آنجا مساوى با به جاى آوردن یک حج و یک نماز مستحبى خواندن در آنجا معادل با انجام دادن عمره است۹.
على(ع) نیز در این باره مى فرمایند:
خواندن نماز نافله در این مسجد معادل انجام عمره در کنار پیامبر اکرم(ص) و خواندن نماز واجب در آنجا مساوى انجام دادن حج با رسول اکرم(ص) است. در این مسجد هزار پیغمبر و هزار وصى پیغمبر نماز خوانده اند۱۰.
امام صادق(ع)، به یکى از اصحاب که اهل کوفه بود فرمودند:
آیا تمام نمازهایت را در مسجد کوفه مى خوانى؟ وى عرض کرد: خیر. حضرت فرمودند: من اگر در آنجا حاضر باشم امیدوارم که هیچ نمازى از من در آن مسجد فوت نشود. سپس حضرت اضافه کردند: آیا فضیلت نماز در این مسجد را مى دانى؟ راوى مى گوید: گفتم: خیر. حضرت فرمودند: هیچ بنده صالح و پیامبرى نبوده است مگر آن که در مسجد کوفه نماز خوانده است حتى رسول خدا(ص) وقتى به معراج مى رفتند جبرئیل(ع) به ایشان عرض کرد: آیا مى دانى حالا در کجا هستى؟ حضرت رسول(ص) فرمودند: خیر. جبرئیل گفت: حالا در مقابل مسجد کوفه قرار گرفته اید. پیامبر(ص) به جبرئیل فرمودند: از خداوند متعال اجازه بخواه تا پائین رفته در آن نماز بخوانیم. وقتى خداوند متعال اجازه دادند؛ حضرت در آنجا دو رکعت نماز به جاى آوردند. سپس امام صادق(ع) فرمودند: یک نماز واجب در آن برابر با هزار نماز و یک نماز نافله در آن مساوى با پانصد نماز در اماکن دیگر است.
قبله این مسجد، باغى از باغهاى بهشت و دست راست و چپ آن نیز از بستانهاى بهشت است. در آن مسجد نشستن عبادت محسوب مى شود. اگر مردم فضیلت آن را مى دانستند هر چند با چهار دست و پا همچون طفل خود را به آنجا مى رساندند تا از برکات آن بهره مند شوند۱۱.
محمد بن سنان مى گوید: از امام رضا(ع) شنیدم که مى فرمودند:
یک نماز ففرادا در مسجد کوفه خواندن با فضیلت تر از هفتاد نمازى است که بطور جماعت در جاهاى دیگر خوانده شود۱۲.
همان گونه که پیش از این گفته شد؛ روایات بسیار زیادى در این باره در کتب روائى وارد شده است که در اینجا به همین مقدار اکتفا مى شود اما جهت تکمیل بحث به بعضى از اوصاف و ویژگیهاى معنوى مسجد کوفه که در متن روایات مختلف آمده است اشاره مى شود:
1…. مسافر در این مسجد مخیر است که نمازش را تمام و یا به صورت شکسته بخواند.
2. اعتکاف در آن مسجد مانند اعتکاف در مسجدالحرام و مسجد مدینه است؛ یعنى از ثواب و فضیلت بیشترى برخوردار است.
3. مسجد کوفه، افضل از مسجد اقصى در بیت المقدس است.
4. کشتى نوح از همین مکان حرکت کرده است.
5. هیچ گرفتار و محزونى در مسجد کوفه دست به دعا برنداشته مگر آنکه دعایش مستجاب شده است؛ یعنى خداوند غم و گرفتارى او را برطرف ساخته و حاجتش را برآورده است.
6. مسجد کوفه باغى از باغهاى بهشت است.
7. طرف راست این مسجد مبارک و با برکت تر از طرف چپ آن است.
8. عصاى موسى(ع)، شجره یقطین و انگشتر سلیمان و… در آنجاست.
9. در روز قیامت این مسجد براى اهلش شفاعت خواهد کرد.
10. حضرت ابراهیم(ع) و حضرت نوح(ع) و حضرت زکریا(ع)… در آن نماز خوانده اند.
11. امام زمان(ع) پس از ظهور در آن نماز خوانده و آنجا را محل قضاوت و محکمه خود قرار خواهد داد.
12. آنجا یکى از چهار مسجد مهم مسلمانان است؛ یعنى مسجدالحرام و مسجد مدینه و مسجدالاقصى است که مسجد کوفه از مسجدالاقصى با فضیلت تر است.
آداب و اعمال مسجد کوفه
در کتابهاى دعا و زیارت آداب مسجد کوفه را به دنبال آداب خود شهر کوفه بیان مى کنند؛ چرا که از سرزمین کوفه به عنوان حرم امیرالمؤمنین(ع) یاد شده است و براى ورود به آن، نظیر حرم پیامبراکرم(ص) آدابى مشخص شده است. در هر حال چنین وارد شده است که وقتى به سوى مسجد کوفه عازم شدى در حال رفتن اللَّه اکبر و لااله الااللَّه و الحمداللَّه و سبحان اللَّه مى گویى آنگاه که به مسجد رسیدى در کنار در معروف به باب الفیل۱۳ بایست اینگونه سلام بده. السلام على رسول اللَّه، السلام على امیرالمؤمنین و رحمهاللَّه و برکاته و منتهى مشاهده و موضع مجلسه و مقام حکمته… و انت ولیّى و سیّدى و وسیلتى فى الدنیا و الآخره.
سپس داخل مسجد شو و بگو: اللَّه اکبر (سه مرتبه) هذا مقام العائذ باللَّه و بمحمّد و بولایه أمیرالمؤمنین وألأئمه المهدیین الصادقین… وحجهاللَّه على خلقه.
آنگاه برو به طرف ستون چهارم نزدیک باب الانماط که روبروى ستون پنجم و به ستون حضرت ابراهیم(ع) معروف است و چهار رکعت نماز بخوان به این ترتیب که دو رکعت آن را با حمد و سوره »قل هواللَّه« و دو رکعت دیگر را با حمد و سوره قدر۱۴. وقتى نماز را به پایان بردى تسبیحات حضرت زهرا(ع) را ذکر و بعد این گونه سلام کن:
السلام على عباداللَّه الصالحین الراشدین، الذین أذهب اللَّه عنهم الرجس و طّهرهم تطهیراً و جعلهم أنبیاء مرسلین و حجه على الخلق أجمعین و سلام على المرسلین والحمداللَّه رب العالمین و لک تقدیر العزیز العلیم. و هفت مرتبه بگو: سلام على نوح فى العالمین. سپس بگو: نحن على وصیتک یا ولىّ المؤمنین التى أوصیت بهاذریتک من المرسلین… الحمداللَّه على ماهدانا.
پس از آن به نزدیک »دکه القضا« رفته در آنجا دو رکعت نماز مى خوانى در این نماز بعد از حمد در خواندن سوره مختار هستى هر یک از سوره هاى قرآن را که در آن آیه سجده نیست مى توانى بخوانى. بعد از این نماز هم وقتى تسبیحات حضرت زهرا(ع) را ذکر کردى آنگاه چنین بگو:
یا مالکى و مملکّى و متغمدى بالنعم الجسام… برحمتک یا أرحم الراحمین.
با توجه به مفصل بودن اعمال و آداب مسجد کوفه در اینجا به همین مقدار بسنده مى کنیم و علاقه مندان را به مفاتیح الجنان و کتابهایى که در زمینه آداب و اعمال عتبات عالیات نوشته شده رجوع مى دهیم.
پى نوشتها :
1 . بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۱.
2 . بحارالانوار، ج۹۷، صص۳۹۰-۳۸۹، روایت ۱۴.
3 . بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۳۰.
4 . بحارالانوار، ج۵۲، ص۳۶۴، ح۱۳۹.
5 . جهت اطلاع بیشتر به تاریخ طبرى ج۱، ص۲۴۸ و معجم البلدان ج۴، ص۳۲۳ به بعد مراجعه شود.
6 . قال رسول اللَّه(ص) لما اسرى لى مررت بموضع مسجد الکوفه… من لایحضره الفقیه ج۱، ص۱۵۰ ح۱۸.
7 . من لایحضره الفقیه ج۱ ص۱۴۹ ح۱۴. در نقل دیگرى دارد فانّ هذا الموضع کان مسجد الکوفه الاوّل الذى خطّه آدم و انااکره ان ادخله راکباً. بدرستى که این مکان جز محدوده اولیه مسجد کوفه است که حضرت آدم(ع) آن را مشخص ساختند و من دوست ندارم که در حال سواره بودن وارد آن شوم. بحارالانوار ج۹۸، ص۶و۳۸۶، ح۶.
8 . لغت نامه دهخدا، ج۵، ص۷۳۵۹.
9. المزار الکبیر، ص۱۲۲.
10. بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۰۰، ح۴۹.
11. بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۹۱، ح۱۶.
12. بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۹!، ح۳۴.
13. چون از على(ع) روایت شده است فرمودند: ادخل الى جامع الکوفه من الباب الاعظم فانّه روضه من ریاض الجنه. من از در بزرگ (باب الفیل) به مسجد کوفه وارد مى شوم چون آن در باغى از باغهاى بهشت است. بحارالانوار ج۹۷ ص۴۰۹.
14. روایت شده است امام صادق(ع) در زمان حکومت سفاج به مسجد کوفه آمدند و از باب الفیل وارد شدند و در کنار ستون چهارم نماز خواندند و از آن حضرت نقل شده است که فرمودند: این ستون حضرت ابراهیم(ع) است. المزارالکبیر، ص۱۶۲.
ماهنامه موعود – شماره۳۸
