تعاریف و جلوه‌های تازه مهدویت در جمهوری اسلامی

اشاره:
رشد و گسترش فرهنگ انتظار و مهدی باوری در ایران همواره مورد توجه متفکران غربی بوده و همواره با دقت و حساسیت فراوانی آن‌را دنبال کرده‌اند.
با آغاز کار دولت جدید جمهوری اسلامی، که عنایت ویژه‌ای به موضوع مهدویت دارد، بار دیگر توجه محافل غربی به این موضوع جلب شده است و از این رو در پی تحلیل و بررسی آن برآمده‌اند.
مقاله پیش‌رو که از پایگاه اطلاع رسانی فارسی شبکه BBC گرفته شده، یکی از آخرین تحلیل‌هایی است که در این باره منتشر شده است. از آنجا که به نظر می‌رسد آگاهی از مفاد این مقاله برای پژوهشگران حوزه مهدویت مفید باشد، در این شماره اقدام به درج آن کرده‌ایم.

ایمان به ظهور یک منجی در دوره‌های تاریخی گوناگون و به ویژه در آخرالزمان، تنها محدود به اسلام نیست؛ ادیان مختلف هر یک ظهور منجی یا منجیانی را نوید داده‌اند که در چه شرایط ویژه‌ای ظهور می‌کنند تا سامانی تازه و البته نهایی به دین و دنیا بخشند.
در این میان، اندیشه مهدویت و انتظار ظهور دوازدهمین امام شیعیان که بر پایه آموزه‌های دینی و باور پیروانش، اکنون غایب از نظرهاست، اصلی اساسی و بنیادین در تشیع به شمار می‌رود.
با این همه، اعتقاد به امام زمان و انتظار ظهور وی، تنها محور مشترک بین پیروان چنین اندیشه‌ای بوده و در گذر زمان، قرائت‌ها و تفاسیر گوناگونی از آن به دست داده شده و در موارد متعددی، کسانی مدعی ارتباط با امام زمان[ع]، به خواب دیدن او یا داشتن رسالتی خاص در این زمینه شده‌اند. هر چند، جریان غالبی که تفسیر و ارائه احکام دینی را بر عهده داشته، غالباً در برابر چنین سخنانی مواضعی انتقادی اتخاذ کرده است.
اگر چه مسئله مهدویت، همواره موضوعی بحث برانگیز و جنجالی بوده، به نظر می‌رسد که پس از استقرار جمهوری اسلامی و به ویژه در دو دهه گذشته، تلقی‌های رایج در مورد امام زمان[ع]، توسل به او و در نهایت زمان ظهور و ویژگی‌ها و وظایف مؤمنان در قبال وی دستخوش تغییراتی قابل توجه شده است.
مسجد جمکران در نزدیکی قم را می‌توان مظهر عینی این تحولات دانست. در سال‌های اخیر اقبال به این مسجد به طور فزاینده‌ای رو به افزایش بوده اما این رونق با انتقاداتی نیز همراه بوده است. شدت این انتقادها تا آنجا بود که محراب و شیشه‌ای مزین به چراغی سبز برای زیارت زائران، پس از مدتی برداشته شد. با این همه، چاهی که زائران عریضه‌های خود را در آن می‌اندازند، همچنان پذیرای هزاران نامه‌ای است که روزانه و به ویژه سه شنبه شب‌ها برای رسیدن به دست امام زمان[ع] به داخل آن انداخته می‌شود.
مسجد جمکران تا پیش از انقلاب مسجدی کوچک و کم رونق بود و گفته شده که باورهای مربوط به آن را اکثریت علمای دینی به رسمیت نشناخته‌اند، با این همه، مسجد جمکران اکنون موقعیتی منحصر به فرد پیدا کرده و یکی از شلوغ‌ترین مکان‌های مذهبی در ایران است.
به هر روی، رویکردهای تازه به مسئله امام زمان[ع]، اکنون تنها بحثی نیست که در سطح جامعه یا محافل مذهبی ایران مطرح باشد و دامنه آن به طور روشن و تأثیرگذاری به حوزه سیاست نیز کشیده شده و به نوعی صف‌آرایی بین حامیان قرائت‌هایی متفاوت از مهدویت انجامیده است.
در حقیقت، در سال‌های اخیر، رواج کم‌سابقه و پردامنه تلقی‌های خاص از مسئله انتظار و ظهور امام زمان، چه در عرصه نظر و در چه حوزه عمل در سطوح وسیعی نمود یافته است و همین امر موجب شده که طیفی از روحانیت شیعه بسیاری از این باورها را خرافه و گرایش به آنها را تحجر قلمداد کنند.
مراجع شیعی گرایش‌هایی را که به طور خاص معطوف به مسئله امام زمان و برجسته کردن وی حتی بیرون از چارچوب‌های رایج شرعی و فقهی‌اند، به رسمیت نمی‌شناسند.
اگرچه عمدتاً گروهی از روحانیون و دین باورانی که به نو اندیشان دینی معروف شده‌اند هستند که چنین رفتار و گفتاری را مصداق خرافه و تحجر می‌دانند، اما در این زمینه، گاه از همراهی شماری از روحانیون بلند پایه سنت‌گرا نیز برخوردار بوده‌اند.
با وجود این، حتی چنین منتقدانی نه تنها در اصل باورها و اعتقادات مربوط به امام زمان و ظهور او تردیدی به خود راه نمی‌دهند، بلکه اساساً بسیاری از اندیشه‌های خویش را بر مفهوم امامت و غیبت امام دوازدهم شیعیان استوار کرده‌اند. از این رو، اصطلاحاتی نظیر خرافه و تحجر تنها می‌توانند بیانگر مفاهیمی‌کلی باشند که در نهایت، رفتار و آدابی خاص در زمانی مشخص را مورد نکوهش قرار می‌دهد و به همین دلیل می‌توانند به طور چشمگیری از شرایط روز تأثیر پذیرند.
شماری از منتقدان رویکردهای تازه گسترش یافته در مورد مهدویت، سیاست و حکومت جمهوری اسلامی را مسبب رواج این باورها می‌دانند و تأکید می‌کنند که پیامدها چنین امری، در نهایت سست شدن ایمان و باور مذهبی مردم خواهد بود و آنچه زیان می‌بیند چیزی جز جایگاه مذهب در جامعه نیست. با این همه، برخی دیگر از صاحب‌نظران، از زاویه‌ای دیگر به موضوع نگاه می‌کنند و سخن از آن می‌گویند که رواج و گسترش آنچه اکنون در ایران شاهد آنیم، پیامدی جز تقویت بنیادگرایی شیعی ندارد.
در تاریخ معاصر ایران، انجمن حجتیّه به دلیل برخورداری از سازمان‌یافتگی قابل توجه، نقشی عمده در تعیین رویکردها به مسئله ظهور امام زمان داشته است، با وجود این به نظر می‌رسد که اکنون طیف دیگری که حضوری پر رنگ در عرصه سیاست نیز دارد و از پشتوانه‌ها و امکانات قابل توجهی برخوردار است، داعیه‌دار اصلی این بحث شده باشد. همین موضوع، موجب آمیختگی بسیار قرائت‌های خاص از باورهای مذهبی با سیاست و مجادلات سیاسی چه در ساختار قدرت و چه در سطح جامعه شده است.
در سال‌های اخیر و به طور مشخص از دومین دوره انتخابات شوراهای اسلامی‌شهر و روستا در سال ۱۳۸۱ به این سو، طیفی خاص از نیروهای سیاسی با گرایش‌ها و قرائت‌های خاص از باورهای شیعی توانست حضوری علنی‌تر در حوزه قدرت بیابد و در فاصله سه سال، قوه مقننه و مجریه را در اختیار خود بگیرد.
این نیروهای تازه به میدان آمده که عمدتاً سابقه حضور در نهادهای امنیتی، اطلاعاتی و نظامی را در کارنامه خود دارند، آشکارا اقدامات و اظهارات خویش را در راستای فراهم ساختن زمینه‌های ظهور امام زمان قلمداد می‌کنند.
با استناد به این پیشینه و نیز عملکرد حکومت، برخی تأکید می‌کنند که حکومت خود منشأ جریانی است که تلقی‌های خاص از باور مهدویت را در جامعه رواج می‌دهد.
پس از انتخابات مجلس هفتم و در اوج مجادلات و منازعات جناحی، علی مشکینی، رئیس مجلس خبرگان رهبری سخن از آن گفت که مجلس هفتم از کسانی شکل گرفته که نامشان در آستانه انتخابات در فهرستی به تصویب و تأیید امام زمان رسیده بود. این اظهارات در آن هنگام جنجالی بزرگ در جامعه، حکومت و حوزه‌های علمیه برانگیخت اما به رغم همه انتقادها، چهره‌های سرشناس سیاسی و مذهبی جناحی که خود را اصولگرا می‌خواند، اظهاراتی از این دست را که به ویژه به دنبال پیروزی محمود احمدی‌نژاد، ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است، همچنان مطرح می‌کنند.
حضور آقای احمدی‌نژاد در مسجد جمکران، اختصاص بودجه‌ای قابل توجه به این مسجد در نخستین روزهای ریاست جمهوری وی، ایجاد خبرگزاری‌های ویژه برای پوشش اخبار مربوط به مهدویت و رواج زمزمه‌هایی مبنی بر امضای میثاق‌نامه‌ای بین هیئت وزیران و امام زمان از جمله نشانه‌هایی‌ هستند که رویکردهای دولتمردان جدید جمهوری اسلامی را نمایان ساخته‌اند.
اگر چه خبر امضای میثاق‌نامه هیئت وزیران با امام زمان و انداختن آن در چاه مسجد جمکران در بیانیه کوتاه روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تکذیب شد اما حتی برخی از نمایندگان وابسته به جناح اصولگرا در مجلس هفتم هم نسبت به آن واکنش نشان دادند.
از سوی دیگر، استقبال روزنامه‌ها و چهره‌های نزدیک به اصول‌گرایان از سخنرانی محمود احمدی‌نژاد در سازمان ملل متحد، به ویژه متوجه این موضوع بود که وی برای نخستین بار توانسته نام امام زمان را در نشست مجمع عمومی سازمان ملل بر زبان جاری کند. اصول‌گرایان از این مسئله به عنوان توفیقی بزرگ یاد کردند و به انتقادهایی که از لحن و مضمون سخنان رئیس جمهوری برای حل و فصل بحران پرونده فعالیت اتمی جمهوری اسلامی صورت گرفته بود، اعتنایی نکردند.
از همین روست که برخی، خاستگاه رویکرد دولت جدید را عمدتاً در شرایط و معادلات سیاسی جست‌وجو می‌کنند و بین باورهای مذهبی و رویکردهای سیاسی حکومت پیوند برقرار می‌کنند.
به هر روی، در ساختاری که دین و سیاست، عین هم و دو روی یک سکه تلقی می‌شوند، در هم آمیختن باورهای مذهبی و رویدادها و مسائل سیاسی، اگرچه امری گریزناپذیر و غیرقابل اجتناب خواهد بود، اما در عین حال می‌تواند پیامدهای پیش‌بینی ناشده‌ای را نیز به همراه داشته‌ باشد.
از سوی دیگر، رویارویی طیف‌های مختلف مراجع و گروه‌های مذهبی و اختلاف نظر آنان بر سر مفاهیم دینی و تفسیر این مفاهیم، دست کم می‌تواند این موضوع را تثبیت کند که امور قدسی و شرعی حتی نزد دینمداران، تعبیری یگانه و غایی ندارند و اعتبار هر تفسیر، به پیروان آن محدود می‌ماند.