موعود پایگاه اینترنتی موعود
هیچ لزومی ندارد که ما حتماً از زبان امام زمان(ع) بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود میشود؛ بلکه با مراجعه به سخنان دیگر امامان(ع) به خوبی می‌توان به ویژگی‌های اخلاقی مورد نظر امام مهدی(ع) پی برد. برای نمونه با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، میتوانیم پی ببریم که امام زمان(عج) از ما چه میخواهد و چه کاری را میپسندد.
بر اساس روایات تردیدناپذیری که شیعه و سنّی آنها را روایت کردهاند، بر هر فرد مسلمان واجب است که امام زمان خود را بشناسد تا بدین وسیله از خطر در افتادن به جاهلیّت قبل از اسلام و فرو رفتن در گرداب کفر و شرک وارهد و امکان زیستن و مردن بر مبنای اعتقاد راستین را بیابد.
این همه تأکید بر لزوم معرفت امام در آموزه‌های اسلامی، از آن روست که معرفت، مقدّمه دل بستن، ۱ دل بستن، مقدّمه سر سپردن۲ و سرسپردن به امام حق، مقدّمه نجات و رستگاری است۳ و این اساس دعوت همه انبیا و اولیاست.
بنابراین، سمت و سوی برنامه‌های تبلیغی و ترویجی حوزه مهدویّت باید این باشد که مخاطبان پس از به دست آوردن شناخت عقلی مناسب نسبت به امام مهدی(ع) و برقرار کردن پیوند قلبی شایسته با آن حضرت، ناخودآگاه به همراهی عملی با امام خود برسند و این همان حقیقت انتظار است. تنها زمانی میتوانیم خود را منتظر امام عدالتگستر و پیرو او بدانیم که در زندگی فردی و اجتماعی خویش، راه و روش مورد نظر او را اجرا کنیم؛ چنانکه در نامه امیرمؤمنان، علی(ع) خطاب به عثمان بن حنیف، فرماندار «بصره» آمده است:
«آگاه باش که هر پیروی را پیشوایی است که پی وی را پوید و از نور دانش او روشنی جوید. بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده بسنده کرده و دو قرصه نان را خوردنی خویش ساخته است. بدانید که شما چنین نتوانید کرد؛ ولی مرا به پارسایی و کوشیدن و پاکدامنی و درستی ورزیدن یاری کنید.۴
از همین روست که در دعای ندبه میخوانیم:
«خداوندا!… ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی(ع))، تلاش در پیروی از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منّتگذار.»۵
در زمینه حرکت‌افزایی در حوزه مهدویّت نیز چند اولویّت موضوعی وجود دارد که به اجمال به آنها اشاره می‌کنیم:
۱-۳. راه تشخیص خشنودی و ناخشنودی امام عصر(عج)
نخستین پرسشی که در زمینه همراهی عملی با امام عصر(عج) وجود دارد این است که از کجا می‌توان فهمید که امام زمان(ع) از ما چه میخواهد و چه کاری را میپسندد؟
در پاسخ به این پرسش، باید دو نکته را یادآور شویم:
الف) امام زمان(عج)، ادامهدهنده راه اهل بیت(ع)
به اعتقاد ما، همه امامان معصوم(ع)، مفسّران کتاب خدا و بیانکنندگان سنّت رسول خدا(ص) هستند. رضایت و خشنودی امام زمان(عج) نیز در چیزی نیست، جز آنچه در کتاب خدا آمده یا در سخنان رسول خدا(ص) و دیگر امامان معصوم(ع) به آن اشاره شده است. به بیان دیگر، اگر کسی به همه تکالیف و وظایفی که در قرآن و روایات معصومان(ع) به آنها امر شده است، عمل کند و از همه محرّمات و گناهانی که در این دو منبع الهی از آنها نهی شده است، دوری جوید، خواهد توانست رضایت امام عصر(عج) را چنانکه باید و شاید، به دست آورد.
در روایات متعدّدی بر این موضوع تأکید شده است. از آن جمله روایتی است که از امام صادق(ع) نقل شده و در آن بر پیراستن خود از ویژگی‌های ناپسند و آراستن خود به اخلاق نیکو به عنوان دو وظیفه مهمّ دوست‌داران و منتظران امام عصر(عج) تأکید شده است:
هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائم(ع) باشد، باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند؛ در حالی که منتظر است.۶
امام عصر(عج) نیز با توجّه به ناگهانی بودن امر ظهور، همه شیعیان را در زمان غیبت به انجام اعمال پسندیده و دوری از اعمال ناپسند فرا خوانده است:
«پس هر یک از شما باید آنچه را موجب دوستی ما میشود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ما میگردد، دوری گزیند؛ زیرا فرمان ما به یکباره و ناگهانی فرا میرسد و در آن زمان، توبه و بازگشت برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ما نجات نمیبخشد.»۷
تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و کردار ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، چنان اهمّیتی دارد که در توقیع شریفی که از ناحیه مقدّسه حضرت صاحبالامر(عج) خطاب به شیخ مفید(ره) صادر گشته، کردار ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر میزند، یکی از اسباب یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است:
… پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده میدارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما میرسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمیرود.۸
بنابراین، هیچ لزومی ندارد که ما حتماً از زبان امام زمان(ع) بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود میشود؛ بلکه با مراجعه به سخنان دیگر امامان(ع) به خوبی می‌توان به ویژگی‌های اخلاقی مورد نظر امام مهدی(ع) پی برد. برای نمونه با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، میتوانیم پی ببریم که امام زمان(عج) از ما چه میخواهد و چه کاری را میپسندد.
ب) اشاره امام زمان(عج) به عوامل خرسندی و ناخرسندی خود
در احادیث، زیارتها و دعاهایی که در طول دوران غیبت صغرا و پس از آن، به صورت توقیع یا صورتهای دیگر از امام مهدی(عج) برای ما به یادگار مانده است، به صراحت تمام، آنچه موجب خرسندی یا ناخرسندی آن حضرت میشود، بیان و چگونه عمل کردن، چگونه سخن گفتن و چگونه‌اندیشیدن به ما آموخته شده است. ازاینرو، با مراجعه به مجموعه ارزشمند یادگارهای آن حضرت و تأمّل و تدبّر در آنها می‌توان به راحتی هدایت را از گمراهی و صراط مستقیم را از راه کج باز شناخت. گفتنی است مجموعه سخنان و رهنمودهای امام عصر(عج) را برخی نویسندگان، جمعآوری و در قالب کتاب منتشر کردهاند.۹
برای روشنتر شدن موضوع، شایسته است که به یکی از این یادگارهای گرانقدر امام عصر(عج) نگاهی بیافکنیم؛ همان دعای معروفی که با جمله «أَللهُمَ ارْزُقنا تُوفیقَ الطّاعَهِ…» آغاز میشود و در اوایل «مفاتیح الجنان» نیز آمده است. در این دعای کوتاه و مختصر، امام مهدی(ع) هر آنچه را شایسته است، خود را بدانها آراسته یا از آنها پیراسته سازیم، در قالب درخواست از خدا بیان کرده و به صورت غیرمستقیم به ما فهمانده است که به عنوان حجّت خدا، چه انتظاری از ما دارد و چگونه شیعهای را برای خود میپسندد.
در بخشی از این دعا چنین میخوانیم:
«بار خدایا! توفیق فرمانبرداری، دوری از گناهان، درستی و پاکی نیّت و شناخت حرامها را روزی ما فرمای. ما را به راهنمایی و پایداری گرامی دار و زبان ما را در درستگویی و گفتار حکیمانه استوار ساز. دل ما را از دانش و معرفت سرشار کن و درون ما را از حرام و مال شبههناک پاکیزه گردان و دست ما را از ستمگری و دزدی باز دار و چشم ما را از فجور و خیانت بپوشان و گوش ما را از شنیدن سخن بیهوده و غیبت بر بند.»۱۰
در ادامه این دعا، امام عصر(عج) ویژگیهایی را که شایسته عالمان، دانشپژوهان، پیران، جوانان، زنان، توانگران، تنگدستان، جنگجویان، حکمرانان و دیگر قشرهای اجتماعی است، برمیشمارد و از خداوند میخواهد به هر یک از این گروههای اجتماعی، ویژگیهایی را که شایسته آنهاست، عطا فرماید.
با توجّه به نکات یاد شده، دستگاه‌های تبلیغی و ترویجی برای همراه کردن عملی مردم با امام زمان(عج) خود باید موضوع‌های زیر را به خوبی برای آنها تبیین کنند؛
۲-۳. جایگاه امام عصر(ع) به عنوان حجّت خدا
اعتقاد به نجات‌بخش موعود «منجی»، به عنوان انسان برتری که در آخرالزّمان زمین را از عدالت پر می‌سازد و انسان‌های در بند را رهایی می‌بخشد، در همه ادیان و مذاهب وجود دارد؛ ولی آنچه در این میان، شیعه را متمایز ساخته، این است که در این مذهب «منجی موعود» نه تنها به عنوان یک آرمان، بلکه به عنوان تداوم‌بخش رسالت انبیا، وارث اولیای الهی و در یک کلام «حجّت خدا» بر روی زمین مطرح است؛ حجّتی که زنده، شاهد و ناظر بر اعمال آدمیان است؛ حجّتی که تأثیر او در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها تنها به آخرالزّمان و زمان ظهور منحصر نمی‌شود و وجود او در لحظه لحظه زندگی ساکنان زمین نقش دارد.
مقام معظّم رهبری در این باره می‌فرماید:
خصوصیّت اعتقاد ما شیعیان این است که این حقیقت را در مذهب تشیّع از شکل یک آرزو، از شکل یک امر ذهنی محض، به صورت یک واقعیّت موجود تبدیل کرده است. حقیقت این است که شیعیان وقتی منتظر مهدی موعودند، منتظر آن دست نجات‌بخش هستند و در عالم ذهنیّات غوطه نمی‌خورند؛ یک واقعیّتی را جست‌وجو می‌کنند که این واقعیّت وجود دارد. حجّت خدا در بین مردم زنده است؛ موجود است؛ با مردم زندگی می‌کند؛ مردم را می‌بیند؛ با آنهاست؛ دردهای آنها، آلام آنها را حس می‌کند. انسان‌ها هم، آنهایی که سعادتمند باشند، ظرفیت داشته باشند، در مواقعی به طور ناشناس او را زیارت می‌کنند. او وجود دارد؛ یک انسان واقعی، مشخّص، با نام معیّن، با پدر و مادر مشخّص و در میان مردم است و با آنها زندگی می‌کند. این، خصوصیّتِ عقیده ما شیعیان است.۱۱
بر اساس آموزه‌های شیعی، حجّت‌های الهی، پیشوایان مردم پس از رسول خدا(ص)، والیان امر، گواهان بر مردم، راهنمایان به سوی خدا، جایگاه‌های علم الهی، مفسّران وحی، پایه‌های توحید، پیراستگان از خطا و لغزش، صاحبان معجزه‌ها و نشانه‌ها، مایه‌های ثبات و پایداری جهان، وسیله‌های نجات و رستگاری امّت، سرسپردگان امر الهی، واسطه‌های فیض پروردگار، معیار تشخیص حقّ و باطل و بیان کننده حلال و حرام الهی هستند و بندگان تنها در پرتو هدایت آنان و با پیروی بی‌چون و چرا از دستوراتشان می‌توانند به نجات و رستگاری دست یابند.۱۲
روشن است که معرفی امام مهدی(ع) به عنوان حجتّ حیّ و حاضر خداوند ـ و نه فقط منجی آخرالزّمان، آثار بسیار ارزشمندی در زندگی فردی و اجتماعی منتظران خواهد داشت و ناخودآگاه آنها را به همراهی عملی با آن امام می‌کشاند.
۳-۳. وظایف و تکالیف فردی و اجتماعی منتظران
«فرهنگ انتظار» هم حیات فردی و زندگی شخصی انسان‌ها و هم مناسبات اجتماعی آنها را در بر می‌گیرد؛ یعنی همچنان که همه مظاهر حیات فردی انسان‌ها ـ زندگی و مرگ، حرکت و سکون، فعل و ترک، موافقت و مخالفت، دوستی و دشمنی و… ـ باید رنگ انتظار بگیرد و از این فرهنگ متأثّر شود، همه مناسبات اجتماعی ـ فرهنگ، سیاست و اقتصاد ـ نیز باید به نوعی متأثّر از انتظار باشد و میان جامعه منتظر و جامعه غیر منتظر تفاوتی محسوس احساس شود. به بیان دیگر در یک جامعه منتظر، نظام تعلیم و تربیت، مناسبات سیاسی و حکومتی، قوانین و مقرّرات دولتی، روابط تجاری و اقتصادی، ضوابط معماری و شهرسازی، حقوق و وظایف شهروندی و … باید بر اساس فرهنگ انتظار و با هدف زمینهسازی برای ظهور امام مهدی(ع) و استقرار حکومت عدل و مهدوی سامان یابند.
با توجّه به مطالب یاد شده، رسانه ملّی باید هم وظایف و تکالیف فردی منتظران و هم وظایف و تکالیف اجتماعی آنان را به خوبی تبیین کند تا زمینه همراهی عملی منتظران با اهداف و آرمان‌‌های موعود منتظر فراهم شود و جامعه منتظر به تمام معنا تحقّق یابد.۱۳
۴-۳. ضرورت پیروی از فقیهان و مراجع تقلید در عصر غیبت
ائمّه معصومان(ع) تکلیف ما را در زمان غیبت و دسترسی نداشتن به امام معصوم مشخّص کرده و به ما فرمودهاند که به فقیهان «جامع الشّرایط» مراجعه کنیم. در روایتی که امام حسن عسکری(ع) از امام صادق(ع) نقل می‌کند، چنین میخوانیم:
«… امّا هر یک از فقیهان که نفس خود را بازدارنده، دین خود را نگهدارنده، هوای خود را پسزننده و اوامر مولای خود را اطاعتکننده بود، بر عوام (مردم) لازم است که از او پیروی کنند و تنها بعضی از فقیهان شیعه هستند که از این صفات برخوردارند، نه همه آنها.»۱۴
امام عصر(عج) نیز در یکی از توقیعهای خود در پاسخ اسحاق بن یعقوب می‌فرماید:
«… و امّا در رویدادهایی [که در آینده] پیش میآید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنها حجّت بر شما هستند و من حجّت خدا بر ایشان.»۱۵
در طول ۶۹ سال غیبت صغرا؛ یعنی از سال ۲۶۰ تا ۳۲۹ ه . ق، چهار تن از بزرگان شیعه به عنوان «نوّاب خاص»، واسطه میان امام مهدی(ع) و مردم بودند. آنها پرسشهای علما و بزرگان شیعه و حتّی برخی از مردم معمولی را با آن حضرت مطرح میکردند و ایشان پاسخ میدادند. با پایان یافتن دوران غیبت صغرا و آغاز دوران غیبت کبرا، دیگر کسی به عنوان نایب خاص معرفی نشد و مردم موظّف شدند، برای یافتن پاسخ پرسشهای دینی خود، به راویان احادیث اهلبیت(ع) که همان فقیهان جامع الشّرایط بودند، مراجعه کنند. از آن زمان به بعد، فقیهان به عنوان نوّاب عامّ امام عصر(عج) مطرح شدند و رسالت هدایت شیعه را در عصر غیبت بر عهده گرفتند.
بنابراین، همه دستگاه‌های تبلیغی و ترویجی برای تحقّق عینی همراهی عملی مردم با امام مهدی(عج) چند نکته را به خوبی برای مخاطبانش تبیین کنند:
الف) در عصر غبیت بر همه منتظران امام عصر(عج) لازم است که بنا به فرموده امامان خود، اعمال دینی خود را با پیروی از فقیهان و مجتهدان واجد شرایط انجام دهند؛
ب) در این دوران، وظیفه مردم این است که در امور اجتماعی و سیاسی، از فقیهی اطاعت کنند که بزرگان شیعه به عنوان «ولیّ فقیه» انتخاب کردهاند.
پی‌نوشت‌ها:
۱. در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، آمده است: «.. اَلحُبُّ فَرعُ الْمَعْرِفَه؛ دوستی فرع حاصل معرفت است» (بحار الأنوار، ج ۶۷، ص ۲۲، ح۲۲).
۲. پیامبر گرامی(ص) در پاسخ مردی اعرابی که از ایشان خواسته بود به وی پندی بیاموزد فرمود: «اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ؛ انسان با کسی همراه میشود که او را دوست دارد». همان، ج ۲۷، ص۱۰۲، ح ۶۷.
۳. چنانکه در روایت معروف امام رضا(ع) حدیث سلسلـ［ الذّهب آمده است، ورود در قلعه استوار توحید و ایمنی یافتن از عذاب الهی، مشروط به پذیرش ولایت امام معصوم(ع) است. (ر.ک: همان، ج ۳، ص ۷، ح ۱۶).
۴. نهجالبلاغه ترجمه: سیّد جعفر شهیدی، نامه ۴۵، ص ۳۱۷.
۵. بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۹.
۶. کتاب الغیبه (نعمانی)، ص ۲۰۰، ح ۱۶.
۷. احمد بن علیّ بن ابی‌طالب (طبرسی)، الإحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۹؛ بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶، ح ۷.
۸. بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۷.
۹. از آن جمله می‌توان به این کتابها اشاره کرد: محمّد خادمی‌شیرازی، مجموعه سخنان، توقیعات و ادعیه حضرت بقیهالله(ع)؛ سیّد حسنشیرازی، کلمـ［ الإمام المهدی(ع)، ترجمه: سیّد حسن افتخارزاده سبزواری؛ محمّد الغروی، المختار من کلمات الإمام المهدی(ع).
۱۰. شیخ عبّاس قمی، مفاتیح الجنان، دعای امام زمان(ع).
۱۱. از سخنان رهبر معظّم انقلاب اسلامی در دیدار با اقشار مختلف مردم در روز نیمه شعبان، ۲۷/۵/۱۳۸۷.
۱۲. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: محمّد بن علیّ بن الحسین (شیخ صدوق)، الهدایـ［ [فی الاصول و الفروع]، صص ۳۰-۳۸؛ معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۱۳۹-۲۲۰.
۱۳. برای آشنایی بیشتر با وظایف و تکالیف منتظران در عصر غیبت، ر.ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۲۵۳-۲۷۱.
۱۴. محمّد بن الحسن حرّ العاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۹۵، ح ۲۰.
۱۵. کمال الدّین و تمام النّعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، ح ۴؛ محمّد بن الحسن الطوسی (شیخ طوسی)، کتاب الغیبه، ص ۱۷۷.
