موعود پایگاه اینترنتی موعود
ابراهیم شفیعى سروستانى
اشاره:
در قسمت اول گفتیم که تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدوى نیازمند کسب تواناییها و آمادگیهاى مختلفى است که در مجموع مى توان آنها را به دو دسته »بایسته هاى عملى« و »بایسته هاى نظرى« تقسیم کرد. در مورد بایسته هاى عملى به طور اجمال گفتیم کسى که مى خواهد دیگران را به سوى امام زمان (ع) فرا خواند باید خود بیش و پیش از دیگران با آن حضرت رابطه معنوى داشته باشد. در مورد کم وکیف این رابطه معنوى هم کمى صحبت کردیم. اما در مورد بایسته هاى نظرى تنها به این نکته اشاره کردیم که مبلّغ فرهنگ مهدوى باید امام زمان خود را به خوبى بشناسد و بداند آن امام چه راه و هدفى را دنبال مى کند و چه حرف و سخنى براى امروز و فرداى شیعیان خود دارد، تا از این طریق هم خود از نادانى، تیرگى وگمراهى رهایى یابد و هم بتواند دیگران را به دانایى، روشنایى و رستگارى رهنمون سازد. حال سخن بر سر این است که امام مهدى (ع) را به چه روش و از طریق چه منابعى مى توان شناخت؟
دو دیدگاه در شناخت امام زمان (ع)
شخصیت و ابعاد وجودى امام مهدى (ع) را از دیدگاههاى مختلف مى توان مورد مطالعه و بررسى قرار داد که مهم ترین آنها»دیدگاه اعتقادى (کلامى) – تاریخى« و »دیدگاه فرهنگى – اجتماعى« است. پیش از آن که به بررسى هر یک از دیدگاهها بپردازیم، لازم است یادآورى کنیم که این دو دیدگاه، مکمل یکدیگرند و بدون شک نمى توان بدون شناخت درست اعتقادى – تاریخى از امام مهدى (ع) به شناخت فرهنگى – اجتماعى از آن حضرت دست یافت.
1. دیدگاه اعتقادى – تاریخى
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانى امام مهدى (ع) مورد توجه قرار مى گیرد: نخست این که آن حضرت، حجت خدا، تداوم بخش سلسله حجتهاى الهى و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه (ع) است که در حال حاضر در غیبت به سر مى برند؛ دوم این که ایشان شخصیتى است تاریخى که در مقطع زمانى معینى از پدر و مادر مشخصى به دنیا آمده، حوادث متعددى را پشت سر گذاشته، با انسانهاى مختلفى درارتباط بوده و منشأ رویدادها و تحولات مختلفى در عصر غیبت صغرى بوده اند.
براین اساس در بیشتر کتابهایى که با دیدگاه اعتقادى – تاریخى به بررسى شخصیت و ابعاد وجودى امام مهدى (ع) پرداخته اند با سرفصلهاى مشابهى روبرو مى شویم که برخى از مهم ترین آنها به قرار زیر است:
۱. لزوم وجود حجت الهى در هر عصر؛ ۲. اثبات ولادت؛ ۳. دلایل امامت؛ ۴. ویژگیهاى شخصى؛ ۵. فلسفه غیبت؛ ۶. نواب خاص؛ ۷. راز طول عمر؛ ۸. معجزات؛ ۹. توقیعات (پیامها)؛ ۱۰. نشانه هاى ظهور آن حضرت و…
قطعاً پرداختن به همه کتابهایى که از قرنها پیش تاکنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمده اند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذکر عناوین و نویسندگان برخى از مهم ترین این کتابها – که در واقع مصادر اصلى فرهنگ مهدوى شیعى به شمار مى آیند – به ترتیب تاریخ اشاره مى کنیم.
شایان ذکر است که برخى از این کتابها در زمره مجموعه کتابهاى حدیثى یا تاریخى شیعه اند که بخشى را به بررسى ابعاد اعتقادى و تاریخى فرهنگ مهدوى اختصاص داده اند:
۱. الکافى، ابى جعفر محمد بن یعقوب کلینى (درگذشته به سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق)؛
همانطور که مى دانید کتاب الکافى جزء کتابهاى چهارگانه (کتب اربعه) روایى شیعه است که در ۸ جلد(عربى) به چاپ رسیده است.
این مجموعه ۸ جلدى شامل سه بخش کلى اصول (جلد ۱ و ۲)، فروع (جلد ۳ – ۷) و روضه (جلد ۸) مى باشد که »اصول کافى« دربردارنده روایات اعتقادى، »فروع کافى« در بردارنده روایات فقهى و عبادى و »روضه کافى« شامل، روایات اخلاقى است.
شایان ذکر است که جلد اول و دوم کتاب الکافى که مباحث اعتقادى را دربردارد، با عنوان اصول کافى در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقه مندان به معارف شیعى قرار گرفته است.۱
بخش عمده اى از جلد اول (متن عربى) این کتاب (صص ۱۶۸-۵۵۴) با عنوان »کتاب الحجّه« به بیان دلایل وجود حجت خدا در عالم هستى، ویژگیهاى امامان معصوم(ع)، دلایل امامت هر یک از امامان شیعه و تاریخ زندگانى آنها اختصاص یافته است.
عزیزانى که علاقه مندند مباحث یادشده را از متن ترجمه شده جست وجو کنند مى توانند به جلد اوّل این کتاب (صص ۲۳۶-۳۹۵) و جلد دوم آن مراجعه کنند.
۲. کمال الدین و تمام النعمه، ابى جعفرمحمد بن على بن الحسین معروف به »ابن بابویه« و »شیخ صدوق« (در گذشته به سال ۳۸۱ ق):
چنانکه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این کتاب آورده است، امام مهدى (ع) در رؤیایى صادقه دستور تألیف کتاب یادشده را به ایشان داده اند.
کتاب کمال الدین و تمام النعمه که یکى از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت به شمار مى آید، مشتمل بر یک مقدمه و ۵۸ باب است. در مقدمه به پاسخ برخى شبهات در مورد امام مهدى (ع) پرداخته شده و در ابواب کتاب موضوعات متنوعى مورد بررسى قرار گرفته است. برخى از موضوعاتى که در این ابواب بررسى شده به شرح زیر است: احوال کسانى که عمرهاى طولانى داشته اند؛ دلایل نیاز مردم به امام؛ روایاتى که از پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است؛ میلاد امام مهدى (ع)؛ کسانى که آن حضرت را دیده اند؛ توقیعاتى که از امام مهدى(ع) رسیده است و…
این کتاب نیز ترجمه شده و براى همگان قابل استفاده است.۲
3. کتاب الغیبه، ابن ابى زینب، محمّد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانى (از علماى قرن چهارم هجرى قمرى)؛
این کتاب یاد شده مشتمل بر یک مقدمه و ۲۶ باب است. نویسنده در مقدمه نسبتاً طولانى این کتاب، به بیان دلایل و انگیزه تألیف کتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتى چون ضرورت شناخت امام(ع)؛ غیبت امام زمان(ع)؛ ویژگیها و خصائل حضرت صاحب(ع)؛ علائم پیش از ظهور؛ وضع شیعه هنگام قیام قائم(ع) و… را بررسى کرده است.
کتاب الغیبه نیز ترجمه شده و به همراه متن عربى در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است.۳
4. الإرشاد فى معرفه حجج اللَّه على العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به »شیخ مفید« (درگذشته به سال ۴۱۳ ق).
این کتاب مجموعه کاملى از تاریخ زندگانى و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است که در یک مقدمه و ۴۰ باب سامان یافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ این کتاب به امام مهدى(ع) اختصاص یافته و در آنهإ؛ موضوعاتى چون تاریخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات و نشانه هاى ظهور آن امام بررسى شده است.
متن اصلى این کتاب نیز چون چند کتابى که پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسى به چاپ رسیده است.۴
شایان ذکر است که شیخ مفید(ره) رساله هاى مستقلى نیز در باب غیبت امام عصر(ع) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند که از آن جمله است:
الرساله فى الغیبه۵ (چهار رساله مستقل) و الفصول العشره فى الغیبه۶.
۵. کتاب الغیبه، ابى جعفر محمدبن الحسن الطوسى، معروف به »شیخ طوسى« (درگذشته به سال ۴۶۰ ق.)
این کتاب که در مجموعه معارف مهدوى شیعه جایگاه خاص و قابل توجهى دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیارى از کسانى که در سده هاى اخیر به تألیف کتاب در این زمینه پرداخته اند، از آن بهره بردارى کرده اند.
چنانکه شیخ طوسى (ره) در مقدمه کتاب آورده است، ایشان این کتاب را براى بررسى مباحث مختلف مرتبط با غیبت حضرت صاحب الزمان (ع)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتى که در این زمینه ها از سوى مخالفان مطرح مى شده، به رشته تحریر درآورده اند.
این کتاب نیز چون برخى دیگر از کتابهایى که از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر(ع) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذکر برخى از توقیعاتى که از سوى آن حضرت صادر شده، معرفى برخى از کسانى که در دوران غیبت صغرى توفیق وکالت و نمایندگى از سوى امام مهدى (ع) را داشته اند و همچنین بیان برخى نشانه هاى ظهور مباحث خود را به پایان برده است.
کتاب یاد شده نیز ترجمه شده و براى کسانى که توانایى استفاده از متن عربى را ندارند قابل استفاده است.۷
۶. إعلام الورى بأعلام الهدى۸، ابى على الفضل بن الحسن الطبرسى معروف به »امین الاسلام طبرسى« (468-548 ق.). این کتاب که در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانى، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامى اسلام(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است. در بخش پایانى کتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن پنج باب به شرح زیر بررسى شده است:
باب اول: نام، کنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کسانى که آن حضرت را دیده اند؛ باب دوم: روایاتى که در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسیده است؛ باب سوم: چگونگى استدلال به روایات براى اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه هایى که در دوران غیبت صغرى از آن حضرت آشکار شده و دلالت بر امامت ایشان مى کنند، برخى از توقیعات (نامه ها و پیامهایى) که از آن حضرت رسیده است، کسانى که آن حضرت را دیده اند و یا وکیل ایشان بوده اند؛ باب چهارم: نشانه هاى سال و روز قیام قائم (ع)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهرى آن حضرت؛ باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایى که مخالفان مطرح مى کنند.
۷. بحارالأنوار الجامعهلدرر اخبارالائمه الاطهار، محمدباقر مجلسى معروف به »علامه مجلسى« (1037-1111 ق.).
این مجموعه: ۱۱۰ جلدى، یکى از بزرگ ترین مجموعه هاى روایى شیعه به شمار مى آید و دربردارنده روایات بسیارى در زمینه هاى مختلف اعتقادى، اخلاقى، فقهى، تاریخى و … است. سه جلد از این کتاب؛ یعنى جلدهاى ۵۱ تا ۵۳ با عنوان »تاریخ الحجه« به بررسى ابعاد مختلف زندگى امام عصر(ع)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمده اى از روایاتى که در هر یک از این زمینه ها از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نقل شده، جمع آورى گردیده است.
مجلدات یاد شده که دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپهاى قدیمى بحارالانوار است به دفعات ترجمه شده و براى همه علاقه مندان قابل استفاده است.۹
پى نوشتها:
1. مترجم این کتاب سیدجواد مصطفوى و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع) است.
2. متن کامل کتاب کمال الدین و تمام النعمه توسط منصور پهلوان ترجمه و در سال ۱۳۸۰ از سوى سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و در سال ۱۳۸۲ از سوى انتشارات مسجد مقدس جمکران در دو جلد به همراه متن عربى منتشر شده است.
3. این کتاب توسط محمدجواد غفارى ترجمه و در سال ۱۳۷۶ از سوى نشر صدوق به همراه متن عربى منتشر شده است.
4. این کتاب توسط سیدهاشم رسولى محلاتى و ترجمه از سوى انتشارات علمیه اسلامیه منتشر شده است.
5. ر.ک: مصنفات الشیخ المفید، ج ۷.
6. ر.ک: همان، ج ۳.
7. این کتاب توسط شیخ محمد رازى ترجمه و با نام تحفه قدسى در علائم ظهور مهدى موعود (عج) در سال ۱۳۵۰ از سوى انتشارات کتابفروشى اسلامیه منتشر شده است.
8. ترجمه نام این کتاب این است: »شناساندن پیشوایان هدایت به مردمان«
9. جلد ۱۳ بحارالانوار به دفعات ترجمه و منتشر شده است، که معروف ترین آنها ترجمه آقاى على دوانى است که با نام مهدى موعود از سوى انتشارات دارالکتب الاسلامیه منتشر شده است.
اخیراً هم این کتاب با ترجمه حسن بن محمد ولى ارومیه اى از سوى انتشارات مسجد مقدس جمکران منتشر شده است
موعود جوان شماره ۲۸