موعود پایگاه اینترنتی موعود
- چکیده
پس از رحلت نبى مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) و گرایش برخى از علماى اهل کتاب به دین مبین اسلام و نیز رواج اسرائیلیات، داستان ها و مطالبى از منابع یهود و یونان باستان وارد تفاسیر مسلمانان شد که از جمله آن ها مى توان به افسانه هاروت و ماروت اشاره کرد.
از نظر قرآن کریم، هاروت و ماروت براى آموزش سحر به مردم، از جمع فرشتگان انتخاب و به زمین آمدند تا مردم در پرتو آگاهى از سحر، در مقابل سحر ساحران و شیاطین ایستاده، با آن ها مبارزه کنند.
اما در تفاسیر، ذیل آیه ۱۰۲ سوره مبارکه بقره، داستانى در مورد هاروت و ماروت نقل شده که اختلافات فراوانى دارد. در این میان، معروف ترین آن ها این است که زمانى که عصیان بنى آدم افزون شد، فرشتگان به عصیان بنى آدم به محضر خداوند اعتراض کرده و خداوند به ایشان دستور داد که از میان خود چند فرشته را انتخاب کنند که آنان هاروت و ماروت را برگزیدند. سپس آن دو به زمین آمدند و مرتکب گناهانى شدند. هاروت و ماروت پس از ارتکاب این گناهان، به دستور خداوند، مخیّر به انتخاب بین عذاب دنیوى و اخروى شدند که در نهایت، عذاب دنیوى را اختیار کردند و در چاهى به نام بابل آویزان شدند و عذاب آن ها هم چنان ادامه دارد.
در این مقاله، براى بررسى داستان هاروت و ماروت به نقل هاى گوناگون موجود اشاره شده، سپس با معرفى راویان اصلى داستان، آن را بر اساس دلایل نقلى و عقلى در بوته نقد مى نهیم.
واژگان کلیدى: هاروت، ماروت، زهره، سحر، فرشته، عبدالله بن عمر و کعب الاحبار.
- مقدمه
قرآن کریم کتاب انسان ساز الهى نکته هاى پرمحتوا و مفید براى بشریت دارد و آیات آن نیازمند تفسیر دقیق براى فهم بیشتر است.
گاهى برخى مفسران بزرگوار در تفسیر برخى آیات، به داستان ها و احادیثى استناد کرده‌اند که راویان موثّقى ندارند. به علاوه متن برخى از آن ها با نص قرآن کریم در تناقض آشکار است که از آن جمله مى توان به افسانه هاروت و ماروت اشاره کرد که در کتاب هاى تفسیرى شیعه و سنى در تفسیر آیه ۱۰۲ سوره بقره آمده است. افسانه نقل شده با آن چه در آیه یاد شده آمده، اختلاف فراوانى دارد. هدف از نگارش این مقاله، یافتن پاسخ سؤالاتى است که در مورد این داستان به ذهن مى رسد؛ پاسخى مستدل و علمى.
وَاتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلى مُلْکِ سُلَیْمانَ وَما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَلکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ وَما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَمارُوتَ وَما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَد حَتّى یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَهٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَد إِلاّ بِإِذْنِ اللهِ وَیَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَلا یَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الآْخِرَهِ مِنْ خَلاق وَلَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ؛ ۲
و آن چه را که شیطان ]صفت[ها در سلطنت سلیمان خوانده ]و درس گرفته [بودند، پیروى کردند. و سلیمان کفر نورزید، لیکن آن شیطان ]صفت[ها به کفر گراییدند که به مردم سحر مى آموختند. و ]نیز از[ آن چه بر دو فرشته، هاروت و ماروت در بابل فرو فرستاده شده بود ]پیروى کردند[، با این که آن دو ]فرشته[ هیچ کس را تعلیم ]سحر [نمى کردند مگر آن که ]قبلا به او [مى گفتند: «ما ]وسیله[ آزمایشى ]براى شما [هستیم، پس زنهار کافر نشوى.» و]لى[ آن ها از آن دو ]فرشته [چیزهایى مى آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایى بیفکنند. هرچند بدون فرمان خدا نمى توانستند به وسیله آن به احدى زیان برسانند. و ]خلاصه [چیزى مى آموختند که برایشان زیان داشت، و سودى بدیشان نمى رسانید. و قطعاً ]یهودیان [دریافته بودند که هرکس خریدار این ]متاع [باشد، در آخرت بهره اى ندارد. وه که چه بد بود آن چه به جان خریدند، اگر مى دانستند.
- طرح مسئله
در مورد این ماجرا داستان ها و اقوال گوناگونى مطرح شده که در تعارض آشکار با یکدیگرند.
از نظر قرآن کریم هاروت و ماروت براى آموزش سحر به مردم از جمع فرشتگان انتخاب و به زمین آمدند تا مردم در پرتو آگاهى از سحر، در مقابل سحر ساحران و شیاطین ایستاده، با آن ها مبارزه کنند.
برخى گفته‌اند که آن دو در ابتدا ارواح طبیعت بوده‌اند، سپس به صورت فرشته درآمده و آدمیان باستان آن ها را پرستش مى کرده‌اند.
برخى دیگر «مَلَکَیْن» (با فتح لام) را که در آیه مورد بحث آمده «مَلِکَیْن» (با کسر لام) خوانده و آن دو را به عنوان دو پادشاه حاکم بابل معرفى کرده‌اند که در میان مردم، مشغول ترویج سحر و جادو بوده‌اند. برخى دیگر نیز گفته‌اند که آن دو، نه فرشته بوده‌اند و نه پادشاه، بلکه دو موجود با ظاهرى زیبا، ولى شیطان صفت بوده‌اند.
اما در این میان، افسانه معروفى نیز وجود دارد که گفته شده زمانى که عصیان بنى آدم افزون شد، فرشتگان از عصیان بنى آدم، به محضر خداوند اعتراض کردند و خداوند به ایشان دستور داد که از میان خود چند فرشته۳ را انتخاب کنند و آنان هاروت و ماروت را برگزیدند. سپس آن دو به زمین آمدند و مرتکب گناهانى همچون قتل نفس، شرب خمر، سجده بر بت و زنا شدند که سبب این گناهان، زنى زیبارو به نام زهره بود که او نیز پس از فراگرفتن نام اعظم خداوند به آسمان ها رفت و به صورت ستاره زهره فعلى مسخ گردید. هاروت و ماروت نیز به دستور خداوند، مخیر به انتخاب بین عذاب دنیوى و اخروى شدند که در نهایت، عذاب دنیوى را اختیار کردند و در چاهى به نام بابل آویزان شدند و عذاب آن ها همچنان ادامه دارد.
- سؤال هاى تحقیق
با توجه به آن چه گفته شد، در این جا چند پرسش مطرح است:
۱. آیا این سخن که هاروت و ماروت، معصیت خدا کردند پشتوانه روایى دارد یا خیر؟
۲. هاروت و ماروت، فرشته بوده‌اند یا پادشاه؟
۳. با فرض صحت فرشته بودن این دو، آیا انجام معصیت توسط ایشان با عصمت فرشتگان منافاتى ندارد؟
- فرضیات تحقیق
۱. هاروت و ماروت دو فرشته از فرشتگان الهى بوده‌اند؛
۲. افسانه نقل شده درباره هاروت و ماروت خرافى و جعلى است.
- تعاریف و مفاهیم واژگان تحقیق
هاروت و ماروت: «الفاظ هاروت و ماروت اصلا آرامى و معنى آن ها شرارت و سرکشى است».4
در کتاب واژه هاى دخیل در قرآن مجید آمده است که: «مارگلیوث گمان مى برد که ریخت و هیأت این نام ها دلیل بر اصل آرامى آن هاست و آن ها را مظهر و تجسّم آرامى، شرارت و عصیان مى داند».5
امّا لفظ ماروت در زبان سریانى هم آمده است، و در این زبان به معناى شاهنشاهى است.۶
در مورد عربى یا غیر عربى بودن این اسم ها، اغلب مفسران گفته‌اند که این دو واژه، غیر منصرف هستند، چون علاوه بر غیر عربى بودنشان، معرفه نیز مى باشند.۷
برخى نیز گمان مى کنند که این دو واژه از «هَرت» و «مَرت» گرفته شده‌اند.۸ امّا اگر هاروت و ماروت از این دو ریشه باشند، باید منصرف مى شدند و این خود دلیلى بر نادرست بودن این نظریه است.۹
از نظر Sant clair tisdalle، نام هاروت و ماروت، ایرانى الاصل است.۱۰
در این مقاله، مراد از هاروت و ماروت، دو فرشته از فرشتگان خداوند متعال است که خداوند براى ابطال سحر، ایشان را به زمین فرستاد تا به مردم، طریقه ابطال سحر را آموزش دهند و چون هاروت و ماروت در آیه شریفه سوره بقره «وَما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَمارُوتَ»11 مفتوح آمده، در حالى که بایستى مکسور مى آمد، غیر منصرف اند و لغت غیر عربى مى باشد.
مَلِک: «شاهى، کشور (ملک) پادشاه».12
ملائکه (جمع مَلَک): «فرشتگان، پیام رسانندگان یا از (مُلک نیرو) و از آن جائیکه فرشتگان به مفهوم نیروئیها مى باشند که در همه چیز و همه جا وجود دارند و علت بالیدگى و حفظ و کمال اشیاء مى شوند.»13 در این مقاله، منظور از مَلِک، پادشاه و مراد از مَلَک، فرشته مى باشد.
جَعْل در تعریف لغوى، عوض کردن چیزى از حالت و معناى اصلى آن است و در اصطلاح، مطلبى را نادرست و دروغ ادا کردن است.
- هاروت و ماروت در کتاب هاى غیر اسلامى
الفاظ هاروت و ماروت طبق گفته مورخان در کتاب هایى مثل کتاب هاى ارمنى، اوستا، کتاب هاى تاریخىِ مصر و در متن اسلاونى خنوخ و… با تغییر قابل ملاحظه اى آمده است.
Sant clair tisdalle، با نام هوروت به معناى حاصل خیزى، و موروت به معناى بى مرگى در یک کتاب ارمنى برخورد کرده که این دو لفظ نام دو خدا از خدایان کوه مازیس یا آرارات مى باشد.۱۴
وتس نلد در یک افسانه مصرى که خود او آن را ترجمه کرده، به دو نام «هورواناتى» و «آمه رکاتى» برخورد کرده است که شبیه اسامى هاروت و ماروت هستند. وى خواستار منطبق کردن هاروت و ماروت بر آن ها شده است.۱۵
در اوستا نیز الفاظى به چشم مى خورد که به لغات هاروت و ماروت بى شباهت نیستند. آرتور جفرى در کتاب واژه هاى دخیل در قرآن مجید مى نویسد:
لاگارد آن ها را با هئوروتات۱۶ و امرتات۱۷ در اوستا که بعداً در فارسى جدید به صورت خرداد و مرداد درآمده‌اند، یکى دانسته است.۱۸
این مطلب با اندکى تغییر در کتاب هاى اعلام قرآن و فرهنگ کامل لغات قرآن آمده است.۱۹ هم چنین در متن اسلاونى خنوخ (باب ۳۳، آیه ۱۱، ب)، هاروت و ماروت به صورت اریوخ۲۰ و ماریوخ۲۱ آمده‌اند.۲۲
- اسامى اصلى هاروت و ماروت از نظر ثعلبى
ثعلبى، فرشتگانى را که به زمین آمدند، سه تن مى داند: «عزا، عزایا و عزربائیل». عزربائیل از همان روز نخست، پشیمان شد و از درگاه الهى درخواست کرد که به آسمان برگردد. خداوند نیز دعاى او را اجابت کرد. ولى دو تن دیگر معصیت کردند و پس از ارتکاب گناه، نامشان از عزا و عزایا به هاروت و ماروت تغییر کرد.۲۳
- هاروت و ماروت، دو فرشته الهى
قرآن مجید در آیه ۱۰۲ سوره مبارکه بقره از هاروت و ماروت به عنوان دو فرشته نام برده است. در کتاب هاى متعددى نیز بیشتر با همین دو عنوان از آن ها یاد شده است، با این تفاوت که پس از ذکر نام ایشان و اشاره به فرشته بودنشان، به انجام معصیت و عذاب شدنشان اشاره شده که درباره صحت و سقم این مسئله بحث خواهیم کرد.
اکنون سخن افرادى را که به فرشته بودن هاروت و ماروت و عذاب شدن ایشان اشاره کرده‌اند، نقل مى کنیم:
از نظر علامه سیل۲۴، مترجم و مفسر قرآن، آن دو طبق نوشته مغان ایران، دو فرشته بودند که نافرمانى خداوند کرده، از این رو به فرمان خدا در چاه بابل آویزان شدند.۲۵ کلبى نیز بیان مى کند که این دو، دو فرشته‌اند که در بابل آن ها را عذاب مى کنند.۲۶
در کتاب ترجمان القرآن درباره تعریف هاروت، ذیل این واژه آمده است: «فرشته اى است آویخته نگونسار در چاه بابل».27 همین تعریف نیز ذیل واژه ماروت آمده است.۲۸
البته در برخى کتاب ها پس از معرفى هاروت و ماروت، اشاره اى به معصیت آن ها نشده است. براى مثال در العقد الفرید آمده است که هاروت و ماروت دو فرشته بودند که پس از آمدن به بابل، به مردم آموزش سحر دادند.۲۹ این مطلب در تفسیر کابلى و لسان العرب نیز آمده است.۳۰
غیر از مطالب گفته شده، نقل دیگرى وجود دارد که مى گوید:
این ها در ابتدا ارواح طبیعت بودند، و سپس به صورت فرشتگان درآمدند، و ارمنیان باستان آن ها را به عنوان دو خدا ستایش مى کردند.۳۱
قول ضعیف دیگرى نیز وجود دارد که مى گوید هاروت و ماروت همان جبرئیل و میکائیل مى باشند.۳۲
ضعف این قول به این دلیل است که خداوند متعال در چند آیه قبل از آیه ۱۰۲ سوره بقره، (در آیه ۹۸)، صراحتاً الفاظ «جبرئیل» و «میکائیل» را به کار برده و بهجاى آن ها از الفاظ دیگرى استفاده نکرده است. علاوه بر این، جبرئیل در قرآن با نام هاى دیگرى همچون «روح القدس» و «روح» نیز معرفى شده است و غیر از این ها نام هاى دیگرى براى جبرئیل ذکر نشده است.
- آیا هاروت و ماروت انسان و پادشاه بودند؟
عده اى نیز لفظ «مَلَکینِ» در آیه شریفه را «مَلِکینِ» خوانده‌اند که برخى از آن ها عبارت اند از: ابن عباس، ابن أبزى، ضحّاک و حسن بصرى.۳۳
دلیل ابن عباس این است که وى مى گوید چطور ممکن است دو نفر انسان بى دین را فرشته بنامیم، پس آن ها دو پادشاه بوده‌اند.۳۴
عدّه اى دیگر، هاروت و ماروت را دو مرد مثل مردم دیگر دانسته‌اند.۳۵ و عده اى نیز آن دو را دو مرد سخت و نیرومند و قوى و بى ایمان دانسته‌اند.۳۶ برخى دیگر نیز گفته‌اند که مراد از هاروت و ماروت، دو پیامبر الهى یعنى داوود و سلیمان است.۳۷
- داستان پادشاهى هاروت و ماروت
در کتاب ترجمه تفسیر طبرى آمده است که هاروت و ماروت دو پادشاه بودند از بین مردمان که پادشاهى زمین را بر عهده داشتند و از زمانى که خداوند متعال این جهان را به آدم سپرد و ابلیس را لعنت کرد، بعد از آن به هیچ فرشته اى در روى زمین پادشاهى نداد و این هاروت و ماروت هم از فرزندان آدم بودند که خدا آن ها را به وسیله گناه، امتحان کرد.۳۸
اشکال داستان یاد شده این است که شیطان، فرشته نبود، بلکه از جنیان بود که از فرمان خدا مبنى بر سجده به حضرت آدم(علیه السلام)در زمان خلقت آدم، سرپیچى کرد و خداوند متعال او را لعنت کرد و از درگاه خویش راند.۳۹
مأموریت هاروت و ماروت از زبان قرآن مجید و ائمه اطهار(علیهم السلام)
در قرآن مجید آمده است که دو فرشته نازل شده به سوى مردم، یعنى هاروت و ماروت، به مردم سحر آموزش مى دادند، نه براى این که مردم از آن در جهت کارهاى خلاف و از جمله تفرقه بین زن و شوهر استفاده کنند، بلکه در جهت مقابله با سحرِ شیاطین و ساحران آن را به کار بندند.۴۰
زجاج از حضرت على(علیه السلام) روایت مى کند که حضرت فرمودند: هاروت و ماروت، دور شدن از سحر را به مردم یاد مى دادند، نه آمدن به سمت سحر را.۴۱
امام رضا(علیه السلام) در این باره مى فرمایند:
هاروت و ماروت دو فرشته بودند که به مردم سحر آموختند تا از سحر جادوگران پرهیز کنند و آن را باطل نمایند، و به هرکس چیزى در این باره مى آموختند و به او مى گفتند: «إِنَّما نَحْنُ فِتْنَهٌ فَلا تَکْفُرْ؛ ۴۲ ما، وسیله آزمایش تو هستیم، کافر نشو»، ولى گروهى با به کارگیرى چیزى که دستور داشتند از آن دورى کنند، کافر شدند و به وسیله آن چه مى آموختند بین زن و شوهر جدایى مى انداختند.۴۳
امام جعفر صادق(علیه السلام) و امام حسن عسکرى(علیه السلام) نیز درباره مأموریت هاروت و ماروت، فرمایشى دارند، و جالب این جاست که کمترین اختلافى در این دو حدیث دیده نمى شود. در کتاب تفسیر جامع به نقل از امام جعفر صادق(علیه السلام) آمده است که حضرت مى فرمایند:
پس از نوحِ پیغمبر، سحر و عقیده و موهومات زیاد شده بود. خداوند دو فرشته هاروت و ماروت را نزد پیغمبر آن زمان فرستاد که عملیات ساحران را براى او بیان نموده و ضمناً براى ابطال سحر و رد کردن حیله و نیرنگ آن ها اطلاعاتى به او بدهد. پیغمبر مزبور از آن دو فرشته، تعلیماتى فراگرفت و به امر خدا به مردم یاد داد که سحر جادوگران را شناخته و براى باطل نمودن آن ها از دانستنى هایى که به دست آورده بودند، استفاده کنند و به ایشان تأکید و امر شد که خودشان سحر نکنند.۴۴
مطلب بالا با اندکى تغییر به نقل از امام حسن عسکرى(علیه السلام) نیز بیان شده است. حضرت مى فرمایند:
بعد از نوح(علیه السلام)جادوگران و فریب کاران، بسیار شده بودند، لذا خداوند عز و جل دو فرشته را به سوى پیامبر آن زمان فرستاد و به آن دو مأموریت داد که سحر و چگونگى ابطال آن را به آن پیامبر بیاموزند، او نیز آن مطالب را از آن دو فرشته دریافت کرده و به فرمان خدا آن را به مردم آموخت و به آن دو دستور داد تا به این وسیله در مقابل سحر ایستادگى کرده، آن را باطل نمایند.۴۵
از مطالب گفته شده چنین برمى آید که مأموریت و وظیفه هاروت و ماروت آموزش سحر به مردم به منظور ایستادگى و مقابله با سحر ساحران و ابطال آن بود.
- افسانه منقول درباره هاروت و ماروت
در این بخش، افسانه نقل شده و جنجال برانگیز درباره هاروت و ماروت را بیان مى کنیم. البته این داستان تقریباً در اکثر کتاب ها شبیه به هم نقل شده است، اما سعى بر آن بوده که این داستان از کتاب هاى متعددى نقل شود تا قسمت هاى مورد اختلاف نیز مشخص شد و از این طریق به نتیجه اى کلى درباره این داستان برسیم.
در کتاب عیون اخبار الرضا(علیه السلام) آمده است:
یوسف بن محمد بن زیاد و على بن محمد بن سیّار از پدران خود (که راویان این حدیث هستند) نقل کرده‌اند که آن دو به امام عسکرى(علیه السلام) عرض کردند: عدّه اى نزد ما گمان مى کنند که هاروت و ماروت دو فرشته بودند که وقتى که عصیان بنى آدم زیاد شد، خداوند آن دو را از بین ملائکه برگزید و با ملَک دیگرى به دار دنیا فرستاد، و آن دو مجذوب زهره شدند و خواستند با او زنا کنند و شراب خوردند و آدم کشى کردند و خداوند آنان را در بابل عذاب فرمود و جادوگران، از آن دو، سحر و جادو مى آموختند و خداوند آن زن را مسخ کرده و به صورت این ستاره (یعنى ستاره زهره) درآورد.۴۶
در تفسیر احسن الحدیث آمده است:
نقل شده: هاروت و ماروت دو فرشته بودند، از دیدن کارهاى بدکاران به درگاه خدا شکایت کردند. خدا به آن ها قوه شهوت داده بر زمین فرستاد، آن ها پس از آمدن، زنا کردند، خمر خوردند، به بت سجده کردند و قتل نفس نمودند، خداوند آن ها را در هوا معلّق کرد و تا قیامت، معذّب خواهند بود.۴۷
در کتاب اعلام قرآن این داستان بدین صورت نقل شده است:
فرشتگان به بنى آدم به دیده حقارت نظر افکندند. خداوند به ایشان گفت: اگر شما به جاى آدمیان بودید و قواى نفسانى آن ها را داشتید بهتر از ایشان رفتار نمى کردید. فرشتگان از خدا خواستار آزمایش شدند و خداوند براى آزمایش، دو تن از آنان را به نام هاروت و ماروت به زمین فرستاد و به ایشان فرمان داد که از گناهان عظیم من جمله شرک و زنا و قتل نفس و باده نوشى خوددارى کنند. چون فرشتگان به زمین آمدند به زودى فریفته زن زیبایى شدند و در حالِ عملِ نامشروع، گرفتار گردیدند و مزاحم خود را کشتند. خداوند به فرشتگان فرمان داد که به حال هم جنسان خویش در زمین، نظر افکنند. فرشتگان ماجرا را دیدند و به حکمت خدا پى بردند. هاروت و ماروت میان عذاب دنیوى و اخروى مخیّر گردیدند و ایشان عذاب دنیوى را اختیار کردند، لذا در بابل محبوس شدند تا کیفر کامل گناه خود را تحمل کنند.۴۸
در تفسیر الجامع لاحکام القرآن علاوه بر موارد بالا آمده است:
زهره (زنى که هاروت و ماروت به وسیله آن به فتنه افتادند) از هاروت و ماروت درباره اسمى که به وسیله آن به آسمان مى روند، سؤال کرد و آن دو، آن اسم را به او آموختند و زهره پس از گفتن آن اسم به آسمان رفت و سپس به صورت یک ستاره مسخ گردید.۴۹
در کتاب ترجمه تفسیر طبرى نیز آمده است:
وقتى هاروت و ماروت به زمین آمدند، زنى را دیدند که بسیار زیبارو بود و هاروت و ماروت، آن زن را به سوى خود خواندند و آن زن سه شرط بر جلوى آن ها قرار داد و گفت: اگر مى خواهید که من از شما اطاعت کنم باید این کودک بى گناه را بکشید یا این قرآن کلام خدا را بسوزانید و یا این شراب مست کننده را بخورید. هاروت و ماروت از بین آن سه شرط، شراب خوردن را انتخاب کردند تا بعد از خوردن آن، توبه کنند. اما وقتى شراب خوردند، مست شدند و کودک را کشتند و کلام خدا را سوزاندند. سپس به زهره گفتند که ما هر سه شرط تو را انجام دادیم، تو نیز به فرمان ما عمل کن. زهره گفت که نام مهین خدا را که با آن به زمین مى روند و به آسمان بازمى گردند، به او بیاموزند و آن ها آن اسم را به او آموختند و او آن اسم را خواند و به آسمان رفت و از آن ها اطاعت نکرد و خدا هاروت و ماروت را در بابل و در کوه دماوند در زیر زمین در چاهى عذاب مى کند و آن ها را در آن چاه آویخته‌اند و آن ها از تشنگى زبانشان بدر افتاده، ولى نمى توانند آب بخورند با این که بین آن ها و آب، فاصله اى به‌اندازه یک تیغ شمشیر است.۵۰
در کتاب قصص قرآن مجید عتیق نیشابورى آمده است:
عزا و عزایا (هاروت و ماروت) به زهره گفتند که ما تو را از شوهرت جدا مى کنیم و تو به درخواست ما پاسخ مثبت بده و زهره نیز قبول کرد. هاروت و ماروت که روزها میان مردم حکم مى کردند و شب ها در آسمان، خدا را عبادت مى کردند، حکم ناحق دادند و زهره را از شوهرش جدا کردند. زهره از آن ها خواست تا شوهرش را بکشند و آن ها چنین کردند. زهره گفت که چون من بت پرستم، شما نیز باید بت بپرستید، آن ها قبول نکردند. زهره به آن ها پیشنهاد شرب خمر را داد و آن ها که دلشان پیش آن زن بود، قبول کردند و پس از مست شدن نام مهین خدا را به او یاد دادند و پس از بیدارى دیدند که چه گناه هایى را انجام داده‌اند.۵۱
هم چنین در کتاب قصص قرآن مجید آمده است:
وقت نماز عصر، هاروت و ماروت را در چاهى آویزان کرده و عذاب مى کنند تا روز دیگر. و خداوند متعال دعایى را به آن ها در ثناى خویش تلقین کرده و آن ها آن دعا را مى خوانند و عذاب براى آن ها آسان تر مى شود.۵۲
طبق یکى از احادیث، هاروت و ماروت از پیغمبر معاصر خود، حضرت ادریس(علیه السلام)خواستند که براى آن ها دعا کند و در نتیجه دعاى حضرت، آن دو بین عذاب دنیوى و عذاب اخروى مخیّر شدند.۵۳
- بابل کجاست؟
با نگاهى به اقوال ذکر شده در مبحث پیشین درمى یابیم که لفظ «بابل»، یعنى جایى که هاروت و ماروت در آن جا عذاب شده‌اند، در تمامى آن ها به چشم مى خورد. در این مورد هرچند برخى مستقیماً جایى مشخص را به عنوان منظور خود از بابل تعیین کرده‌اند، ولى بابل طبق نظر صاحب نظران سه جاست:
۱. برخى گفته‌اند منظور از بابل، شهر «بابل» عراق است؛
۲. بعضى نیز گفته‌اند که منظور، «بابل» دماوند است؛
۳. برخى دیگر، منطقه وسیعى از نصیبین تا رأس العین را به عنوان بابل مطرح کرده‌اند.۵۴
هم زمانى هاروت و ماروت با دوران پیامبرى حضرت سلیمان(علیه السلام) یا پس از ایشان در آیه ۱۰۲ سوره بقره، از هاروت و ماروت در کنار نام حضرت سلیمان(علیه السلام) یاد شده است، با این حال، برخى معتقدند این مسئله به زمان بعد از حضرت سلیمان برمى گردد. در برخى احادیث نیز آمده است که ماجراى هاروت و ماروت پس از دوران نوح(علیه السلام) بود که سحر و موهومات زیاد شده بود. برخى دیگر نیز معتقدند که این ماجرا در دوران پیامبرى حضرت ادریس(علیه السلام)بوده است. البته هیچ کدام از این دو قول اخیر، صحیح به نظر نمى رسد، زیرا زمان این دو پیامبر بزرگوار(علیهما السلام)، بسیار جلوتر از حضرت سلیمان(علیه السلام) بوده است و با توجه به آیه نقل شده، این مطلب بعید مى نماید و قول مربوط به همزمانى هاروت و ماروت با حضرت سلیمان(علیه السلام)یا پس از آن حضرت، صحیح تر است.۵۵
- زهره چه کسى بود؟
درباره زهره آمده است که زنى عادى بود که با شوهرش اختلاف داشت و براى قضاوت، نزد هاروت و ماروت آمدند۵۶ و هاروت و ماروت برخلاف حکم الهى قضاوت کردند بدین صورت که زهره را به سمت خود دعوت کردند، زهره اسم اعظم خداوند را از آنان پرسید و ایشان این اسم را به وى آموختند و او با گفتن اسم اعظم به آسمان رفت، ولى خدا آن اسم را از خاطر زهره برد و او را به صورت ستاره زهره مسخ کرد.۵۷
عبد بن حمید و حاکم و صححه از ابى عبّاس نقل مى کنند که زهره زنى بود که در قومش به او «بیدَخت» مى گفتند.۵۸
- اسامى دیگر زهره
براى زهره، زنى که هاروت و ماروت به وسیله وى به فتنه افتاده و آزمایش شدند اسامى گوناگونى ذکر شده است. برخى او را «بیدَخت» معرفى کرده‌اند که همان «ونوس» است و در مدراش، نام زهره به صورت «استهار» آمده است.۵۹
نام این زن در زبان تازى «زهره» و در زبان فارسى «ناهید و بیدخت» مى باشد.۶۰
در تفسیر الجامع لاحکام القرآن آمده که نامش در تازى «بیدَخت» و در زبان فارسى «ناهیل» و به زبان عربى «زهره» است. هم چنین در این کتاب، اشاره شده که در بعضى از نسخه هاى اصلى، نام وى به صورت «ناهید» آمده است.۶۱ نام این زن در داستان هاى یهودى «نعما» آمده است که به معناى زن نرمتن مى باشد.۶۲ در کتاب قصص قرآن مجید آمده است که این زن از فرزندان حضرت نوح(علیه السلام) بوده است.۶۳
ابن راهویه و ابن مردویه از امیرالمؤمنین على(علیه السلام) نقل مى کنند که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) فرمودند:
خدا لعنت کند زهره را که باعث به فتنه افتادن هاروت و ماروت شد.۶۴
- راویان افسانه هاروت و ماروت
افسانه هاروت و ماروت را بسیارى نقل کرده‌اند که بیشتر این افراد، از عبدالله بنعمر دریافت و نقل کرده‌اند. سعید و ابن جریر و خطیب از نافع از ابن عمر، سعید بن منصور از مجاهد از ابن عمر، بیهقى از موسى بن جبیر از موسى بن عقبه از سالم از ابن عمر، اسحاق بن راهویه و عبد بن حمید و ابن ابى الدنیا و ابن جریر و ابوشیخ و حاکم و صححه از على بن ابى طالب(علیه السلام)، موحّد بن عبدالرزّاق و ابن ابى شیبه و عبد بن حمید و ابن ابى الدنیا و ابن جریر و ابن منذر و ابن ابى حاتم و بیهقى از ثورى از موسى بن عقبه از سالم از ابن عمر، حاکم و صححه از سعید بن جبیر از ابن عمر، ابن ابى حاتم از مجاهد از عبدالله بن عمر، ابن منذر و ابن ابى حاتم و حاکم و صححه و بیهقى از ابن عباس، ابن ابى حاتم از ابن عباس، ابن جریر از ابن عثمان هندى از ابن مسعود از ابن عبّاس، عبدالرزّاق و عبد بن حمید و ابن جریر و ابن منذر از زهرى از عبیدالله بن عبدالله، سعید بن منصور از خصیف، ابن جریر از ابن عبّاس، ابن جریر از ربیع، ابن ابى حاتم از ابن عباس، ابن جریر و ابن ابى حاتم از مجاهد، این افسانه را نقل کرده‌اند.۶۵
اما افراد معروفى که این افسانه به نقل از ایشان آمده است، حضرت على(علیه السلام)، ابن مسعود، ابن عباس، عبدالله بن عمر، کعب الاحبار، سدّى و کلبى مى باشند.۶۶
امام احمد بن حنبل در مسندش این داستان را از یحیى بن ابى بکیر از زهیر بن محمد از موسى بن جبیر از نافع از عبدالله بن عمر از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است.۶۷
ابوحاتم بن جبّان در صحیحش این داستان را از حسن بن سفیان از ابوبکر بن ابوشیبه از یحیى بن ابى بکیر نقل کرده است.۶۸
عبدالرزاق در تفسیرش این داستان را از ثورى از موسى بن عقبه از سالم از ابن عمر از کعب الاحبار نقل کرده است.۶۹
این افسانه در منابع شیعى تنها از طریق محمد بن قیس از اباجعفر امام محمد باقر(علیه السلام) نقل شده که امام در پاسخ به سؤال عطا به بیان این داستان پرداخته‌اند.۷۰
هرچند گفته شده که عبدالله بن عمر این داستان را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است، ولى همان گونه که ابن کثیر نیز در تفسیرش بیان کرده صحیح تر آن است که عبدالله بن عمر این داستان را از کعب الاحبار نقل کرده است، نه از پیامبر(صلى الله علیه وآله).۷۱
در نقل عبدالله بن عمر از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، دو نکته قابل توجه وجود دارد:
۱. داستان نقل شده، با آیات و روایات معتبر درباره هم زمانى هاروت و ماروت با حضرت سلیمان(علیه السلام) یا دوران پس از آن حضرت در تناقض آشکار است، زیرا در این جا دارد که هاروت و ماروت هنگام خلقت آدم(علیه السلام) و پس از اعتراض فرشتگان به خلافت بنى آدم، به زمین هبوط کردند و مرتکب آن گناهان شدند، در حالى که قرآن کریم نام هاروت و ماروت را در کنار نام حضرت سلیمان(علیه السلام) قرار داده است.
۲. راویان داستانِ نقل شده از ابن عمر که آن را از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) بیان مى کند، از دیدگاه رجالیون و مفسران اهل سنت همگى ثقه و از رجال صحیحین (بخارى و مسلم) هستند، البته جز موسى بن جبیر که او را موثق و مورد اطمینان نمى دانند.۷۲
- عبدالله بن عمر
شیخ تسترى، عبدالله بن عمر بن خطاب بن نفیل قرشى عدوى را در زمره اصحاب و یاران رسول خدا(صلى الله علیه وآله)شمرده است.۷۳
امیر مؤمنان على(علیه السلام) در وصف عبدالله بن عمر فرموده است:
همانا سعد بن مالک و عبدالله بن عمر، حق را یارى نمى کنند و باطل را نابود نمى سازند.۷۴
هم چنین حضرت در جاى دیگرى مى فرمایند:
همانا او آن گونه که من مى دانم در بین کوچک و بزرگ مردم، زشت ترین و قبیح ترین است.۷۵
هم چنین حضرت در پاسخ به نصیحت ابن عمر براى برگرداندن انتخاب خلیفه به شورا، به وى فرمود:
واى بر تو! آیا من نسبت به خلافت، طمعى داشتم؟ … اى احمق! از نزد من برخیز که سزاوار نیست تو این سخنان را بر زبان جارى سازى!۷۶
نقل شده که ابن عمر براى فرار از بیعت با امیرالمؤمنین على(علیه السلام) به سوى مکه گریخت و حضرت دستور تعقیب وى را صادر کردند تا این که ام کلثوم شفاعت او را نزد پدرش کرد، آن گاه حضرت فرمود:
رهایش کنید تا هرکارى که دلش مى خواهد بکند.۷۷
عــمر، خلیفه دوم، پس از سخن مردى در مورد خــلافت عبدالله بن عمر پس از او، گــفت:
خدا تو را بکشد!… واى بر تو! چگونه کسى را جانشین خود سازم که از طلاق دادن زنش عاجز است؟۷۸
همان گونه که پیشتر نیز اشاره شد، عبدالله بن عمر این روایت را از کعب الاحبار دریافت کرده است نه از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، ۷۹ بنابراین، روایت نقل شده، از لحاظ رجالى، معتبر و قابل اعتماد نیست.۸۰
- کعب الاحبار
نام اصلى او کعب بن ماتع حِمْیَرىّ، کنیه اش ابواسحاق و معروف به کعب الاحبار است.۸۱ وى دوران جاهلیت را درک کرده، در زمان پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)ایمان نیاورده، به روایتى در زمان ابوبکر و به روایتى دیگر در زمانعمر بن خطاب اسلام آورده است.۸۲
کعب الاحبار از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به صورت مرسل، و از عمر، صهیب و عایشه روایت نقل کرده است.۸۳
کعب الاحبار از منظر علما و رجال شناسان، ثقه و مورد اعتماد نیست و افسانه هاروت و ماروت را از کتاب هاى یهود نقل کرده است.۸۴
با این نکته مى توان جعلى بودن این حدیث را از زبان پیامبر(صلى الله علیه وآله) متوجه شد، زیرا کعب الاحبار در زمان پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) مسلمان نشده و کسى که در زمان ایشان مسلمان نشده باشد، احادیث او همان گونه که بیان شد، مرسل است و حدیث مرسل از منظر رجال شناسان، در زمره احادیث ضعیف قرار مى گیرد.۸۵
افسانه هاروت و ماروت در منابع یهود و یونان قدیم
علامه سیدمحمد حسین طباطبایى در تفسیر المیزان مى نویسد که داستان هاروت و ماروت، مطابق افسانه هایى است که یهودیان در مورد این دو فرشته مى گویند و بى شباهت به خرافات یونانیان قدیم در مورد ستارگان نیست!۸۶
علاوه بر این در نامه دوم پطرس حوارى باب دوم، این افسانه را مى بینیم که مى گوید:
زیرا هرگاه خدا بر فرشتگانى که گناه کردند شفقت ننمود، بلکه ایشان را به جهنّم انداخته به زنجیرهاى ظلمت سپرد تا براى داورى نگاه داشته شوند.۸۷
همین طور در رساله یهودا سطر ششم آمده است:
فرشتگانى را که ریاست را حفظ کردند، بلکه مسکن حقیقى خود را ترکنمودند و از زنجیرهاى ابدى در تحت ظلمت به جهت قصاص یوم عظیم نگاه داشته است.۸۸
با توجه به مطالب گفته شده، نتیجه مى گیریم که این داستان در زمان هاى قبل از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بوده و کعب الاحبار نیز آن را از کتاب هاى بنى اسرائیل نقل کرده است.
دلایل نادرستى افسانه هاروت و ماروت
۱. عصمت ملائکه از زبان امام حسن عسکرى(علیه السلام)
امام حسن عسکرى(علیه السلام) پس از شنیدن داستان هاروت و ماروت، فرمودند:
به خدا پناه مى برم از این سخنان! زیرا ملائکه معصوم هستند و از کفر و کارهاى پلید به لطف خداوند در امان اند.۸۹
امام(علیه السلام) پس از این که با استناد به آیات قرآن ثابت مى کنند که این دو، خلیفه و پادشاه نبوده‌اند، مى فرماید:
اگر این ها خلیفه و جانشین خدا بر روى زمین بودند، در واقع همچون انبیا و ائمه بودند. پس آیا از ائمه و انبیا(علیهم السلام)قتل نفس و زنا سر مى زند؟
آن گاه مى فرماید:
طبق آیات قرآن، پیغمبران و امامان(علیهم السلام) از جنس بشر بوده‌اند و خداوند در سوره یوسف مى فرماید: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّ رِجالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى؛ ۹۰ ما قبل از تو (اى پیامبر) هیچ رسولى سوى مردم نفرستادیم مگر مردانى بودند از اهالى شهرها که به آنان وحى مى کردیم.» پس خداوند، خود فرموده‌اند که ملائکه را به عنوان امام و حاکم و خلیفه به زمین نفرستاده است و آن ها فقط به سوى انبیا فرستاده مى شدند.۹۱
سپس امام حسن عسکرى(علیه السلام) براى اثبات عصمت ملائکه به آیه ۶ سوره تحریم استناد مى فرماید:
لا یَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛ خداوند را در دستوراتش نافرمانى نمى کنند و هرآن چه را دستور دارند انجام مى دهند.۹۲
هم چنین امام حسن عسکرى(علیه السلام) براى عصمت ملائکه به آیات ۱۹ و ۲۰ سوره انبیاء نیز استدلال مى فرماید:
وَلَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَالأَْرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَلا یَسْتَحْسِرُونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ لا یَفْتُرُونَ؛ و براى اوست آن کسانى که در آسمان ها و زمین هستند و ایشان که نزد اویند (یعنى ملائکه) از عبادت او سر باز نمى زنند و خسته نمى شوند؛ شبانه روز در تسبیح اویند و بازنمى ایستند.۹۳
آیات ۲۶ ۲۸ سوره انبیاء نیز دلایل دیگر امام عسکرى(علیه السلام) براى عصمت ملائکه و رد این داستان است که مى فرماید:
بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ * یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَما خَلْفَهُمْ وَلا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَهُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ؛ بلکه بندگان گرامى خدا هستند که در گفتار از خداوند سبقت نمى گیرند و به دستور او کار مى کنند، علم خداوند به آن ها احاطه دارد و جز براى کسانى که مورد رضایت خداوند هستند، شفاعت نمى کنند و از خوف و خشیت الهى در ترس و نگرانى هستند.۹۴
ابى حیان اندلسى در تفسیر البحر المحیط با استناد به آیه ۶ سوره تحریم و آیات ۱۹ و ۲۰ سوره انبیاء، این داستان را رد کرده است.۹۵
۲. ردّ این داستان توسط امام رضا(علیه السلام)
حضرت امام رضا(علیه السلام) در پاسخ به سؤال مأمون، درباره زهره فرمودند:
خداوند دشمنان خود را به صورت انوارى درخشان که تا پایان جهان، باقى و برقرار باشند، مسخ نخواهد کرد و مسخ شدگان بیش از سه روز، زنده نمى مانند و تولید مثل نیز نمى کنند، و امروزه در روى زمین هیچ جانور مسخ شده اى وجود ندارد، و حیواناتى مثل میمون، خوک و خرس و امثال آن ها که به عنوان مسخ شده شهرت پیدا کرده‌اند، خودشان مسخ شده نیستند، بلکه شبیه آن چیزهایى هستند که خداوند کسانى را که به خاطر انکار توحید و تکذیب پیامبران، لعن و نفرین و غضب فرموده، به آن اَشکال مسخ نموده است.۹۶
۳. نادرستى این داستان از دیدگاه مفسران قرآن
بسیارى از مفسران عظیم الشأن شیعه و سنى ذیل آیه ۱۰۲ سوره مبارکه بقره در ردّ این افسانه سخن گفته‌اند.
علامه طباطبایى(رحمه الله) در تفسیر المیزان، این داستان را مجعول و خرافى مى داند که در آن به فرشتگان خدا که قرآن به پاکى و طهارت آن ها تصریح کرده، نسبت معصیت داده شده است؛ آن هم شرک و معصیت هاى بسیار شنیع و ونیع.۹۷
قرطبى نیز در تفسیرش این داستان را ضعیف دانسته و آن را نقض قانون ملائکه که امین خدا در وحى و سفیران خدا به پیامبرانش مى باشند، معرفى کرده و نقل چنین داستانى را از ابن عمر و دیگران بعید دانسته است.۹۸ هم چنین وى سخن فرشتگان را به خدا که «ما را سزاوار نیست» به معناى قادر نبودن خدا به آزمایش فرشتگان برداشت کرده و از نسبت دادن سخن کفر به فرشتگان پاک الهى، به خداوند پناه برده است.۹۹
امام فخر رازى در تفسیر الکبیر در ردّ این داستان به این نکته اشاره داشته که سخن مفسّران در رابطه با انتخاب بین عذاب دنیوى و اخروى توسط هاروت و ماروت صحیح نیست، زیرا خداوند متعال، مشرکى را که در طول عمرش به خداوند شرک ورزیده، مخیّر کرده که از میان توبه و عذاب یکى را انتخاب کند، پس چگونه ممکن است به هاروت و ماروت بگوید که بین عذاب دنیوى و اخروى یکى را اختیار کنند و این (نعوذ بالله) بخل خداوند را مى رساند.۱۰۰
علامه طباطبایى(قدس سره) نیز حدیثى را که مورد اتفاق میان شیعه و سنى است، نقل مى کند و آن حدیث این است که هرچه با کتاب خداوند (قرآن) مطابقت کرد، بگیرید و آن چه با آن مخالفت کرد، رهایش کنید. و این میزانى کلى براى سنجش روایات پیامبر و اولیاى اوست.۱۰۱ حال اگر بر اساس این حدیث پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)بخواهیم در مورد داستان هاروت و ماروت قضاوت کنیم، مى بینیم با عصمت ملائکه که در قرآن آمده، مخالف است، پس آن را رها مى کنیم.
۴. آفرینش زهره هنگام آفرینش آسمان ها
در تفسیر آیه ۴۰ سوره یس آمده است: هنگامى که آسمان خلق شد، در آن آسمان، هفت چرخان زحل، مشترى، بهرام، عطارد، زهره، خورشید و ماه نیز خلق شد.۱۰۲ و این معناى آیه اى است که مى فرماید: «وَکُلٌّ فِی فَلَک یَسْبَحُونَ؛ ۱۰۳ و همه آن ها در یک مدار مى گردند».
۵. پاک بودن زهره از لحاظ خلقت
علامه طباطبایى(قدس سره) در تفسیر المیزان مى گوید:
خنده دار است که ستاره زهره را زن بدکاره مسخ شده بدانیم، در حالى که مى دانیم او از لحاظ آفرینش، پاک است و خدا نیز به آن قسم یاد کرده و فرموده است: «الْجَوارِ الْکُنَّسِ؛ ۱۰۴ قسم به ستارگان حرکت کننده اى که پوشیده مى شوند». و گفته‌اند که منظور از این ستارگان، مریخ، مشترى، زهره، زحل و عطارد مى باشد.۱۰۵
بر اساس آن چه گفته شد، نتیجه آن است که حدیث نسبت داده شده به پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)درباره لعن و نفرین زهره، صحیح نیست.۱۰۶
- نتیجه کلى بحث
علاوه بر دلایلى که از قرآن و ائمه معصومین(علیهم السلام) و از زبان مفسران بزرگ قرآن ارائه شد، دلایل دیگرى نیز بر ردّ این قضیه وجود دارد که به آن ها اشاره مى کنیم:
۱. کسانى که هاروت و ماروت رادو انسان و پادشاه دانسته‌اند، پشتوانه روایى از پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) یا ائمه معصومین(علیهم السلام) ندارند و همان گونه که اشاره شد هم خود پیغمبر(صلى الله علیه وآله) و هم ائمه(علیهم السلام) در روایاتشان به فرشته بودن هاروت و ماروت اذعان داشته‌اند.
۲. اگر این داستان، راوى موثّق یا پشتوانه روایى داشت، نباید به اَشکال گوناگون نقل مى شد یا این که دست کم با اختلاف اندکى نقل مى شد. از این رو، اختلافات بسیار در این داستان بر آن خدشه وارد مى سازد. براى مثال در یک نقل، شخص مقتول توسط هاروت و ماروت کودکى است بى گناه و در نقل دیگر، مقتول، شوهر زهره است. یا گناهان گفته شده در یک نقل، زنا، شرب خمر، سجده بر بت و قتل نفس مى باشد و در نقل هاى دیگر، علاوه بر چهار مورد مزبور، اجراى حکم ناعادلانه و آموختن اسم اعظم خدا به زهره نیز در زمره این گناهان قرار گرفته است. هم چنین فراوانى اقوال گوناگون در مورد بابل که گفته شده محل عذاب ماروت و هاروت است، از دیگر اختلافات موجود در این داستان مى باشد.
۳. این که گفته شده فرشتگان در مورد عصیان بنى آدم به درگاه خدا شکایت کردند، نمى تواند درست باشد، زیرا فرشتگان بر اساس آیات قرآن و احادیث، فقط یک بار به خداوند اعتراض کردند که آن هم زمان خلقت آدم بود. با توجه به این که فرشتگان هنگام خلقت جمله «إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ؛ ۱۰۷ من چیزى مى دانم که شما آن را نمى دانید» را از خداوند متعال شنیده‌اند، آیا بحث و مخالفت با خدا، دلیلى جز عناد فرشتگان مى تواند داشته باشد؟ در حالى که ما فرشتگان را معصوم مى دانیم و این گونه گناهان را براى آنان که همواره به عبادت خدا مشغول اند، نسبت و اتهامى بى پایه و اساس مى شماریم.
۴. در یکى از این کتاب ها آمده است که زهره به هاروت و ماروت پیشنهاد سوزاندن قرآن (کلام خدا) را داد. در این جا اگر منظور از قرآن، قرآن پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)باشد که بعید مى نماید، زیرا این ماجرا در دوران پس از حضرت سلیمان(علیه السلام) و قبل از نبوت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) اتفاق افتاده است، اما اگر قرآن به کتاب پیامبر الهىِ آن زمان اطلاق شده باشد، مسئله دیگرى است، هرچند به هیچ کدام از کتاب هاى آسمانى (جز کتاب پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)) «قرآن» اطلاق نشده است.
۵. راویان غیر معتبر این داستان، خود دلیلى بر رد این داستان است. اوّلین آن ها کعب الاحبار است که بر اساس مدارک ارائه شده، وى این داستان را از کتاب هاى بنى اسرائیل و یهود نقل کرده است و از لحاظ وثاقت، از نظر شیعه، موثّق و قابل اعتماد نیست.
از افراد غیر موثّق دیگر، عبدالله بن عمر است که بر اساس فرمایشات امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) شخصیتى متزلزل داشته و مورد تأیید ایشان نبوده و از طرفى این داستان را از کعب الاحبار نقل کرده، نه از پیامبر(صلى الله علیه وآله)، از این رو، روایت نقل شده، قابل اعتماد نیست. هم چنین محمد بن قیس و موسى بن جبیر دیگر راویان این داستان نیز از منظر رجالیون، افرادى ضعیف هستند.
بنابراین با استناد به آیات قرآن کریم و روایات نقل شده از ائمه اطهار(علیهم السلام) و نیز استدلال هاى عقلى، ثابت مى شود که هاروت و ماروت دو فرشته الهى بودند که مرتکب گناهى نشده‌اند نه دو پادشاه، و افسانه نقل شده در مورد این دو، خرافى، جعلى و به نقل از کتاب هاى بنى اسرائیل و از اسرائیلیات است.
نویسنده: على حسینى فاطمى
کتاب نامه
۱. قرآن مجید.
۲. ابن ابى الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، ۱۴۰۴ ق.
۳. ابن بابویه قمى، شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ترجمه و تصحیح حمیدرضا مستفید و على اکبر غفارى، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۲.
۴. افریقى حصرى، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، جلد ۶، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۷ م.
۵. اندلسى، ابوحیان، تفسیر البحر المحیط، ج ۱، بیروت، دار الکتب العلمیّه، ۱۴۱۳ ق.
۶. اندلسى، احمد بن محمد بن عبد ربه، العقد الفرید، ج ۸، عبدالمجید ترحینى، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ ق.
۷. انصارى قرطبى، ابوعبدالله محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۲، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۵ ق.
۸. بروجردى، سید ابراهیم، تفسیر جامع، ج ۱، تهران، کتابخانه صدر، ۱۳۶۲.
۹. تسترى، شیخ محمدتقى، قاموس الرّجال، جلد ۶، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۴ ق.
۱۰. جرجانى، یر سید شریف، ترجمان القرآن، ترتیب داده عادل بن على بن عادل حافظ، به کوشش محمد دبیر سیاقى، تهران، چاپخانه حیدرى، ۱۳۳۳.
۱۱. جفرى، آرتور، واژه هاى دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره اى، تهران، انتشارات توس، ۱۳۷۲.
۱۲. خرّمشاهى، بهاءالدین، قرآن پژوهى، تهران، نشر فرهنگى مشرق، ۱۳۷۲.
۱۳. خزائلى، محمد، اعلام قرآن، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۱.
۱۴. دیوبندى، محمود حسن، تفسیر کابلى، ج ۱، زیر نظر هیئتى از علماى افغانستان، تهران، نشر احسان، ۱۳۷۵.
۱۵. سادات ناصرى، سید حسن و انش پژوه، منوچهر، هزار سال تفسیر فارسى: سیرى در متون کهن تفسیرى پارسى با شرح و توضیحات، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹.
۱۶. سلمى سمرقندى، ابونصر محمد ب مسعود بن عیاش، تفسیر العیاشى، ج ۱، تصحیح و تعلیق سیدهاشم رسولى محلاتى، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۱ ق.
۱۷. سید مرتضى، امالى، ج ۲، سید محمد بدرالدین نعسانى حلبى، قم، کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى، ۱۴۰۳ق.
۱۸. سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فى التفسیر المأثور، ج ۱، بیروت، دار الکتب العلمیّه، ۱۴۱۱ ق.
۱۹. صالح، صبحى، علوم حدیث و اصطلاحات آن، ترجمه و تحقیق دکتر عادل نادرعلى، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۸۳.
۲۰. طباطباى، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ترجمه ناصر مکارم شیرازى، ]بى جا[، بنیاد علمى و فکرى علامه طباطبایى، ۱۳۶۴
۲۱. طباطبایى، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، انتشارات اسلامى، ۱۳۷۵.
۲۲. طبرسى، ابولى فضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ترجمه آیات، تحقیق و نگارش على کرمى، تهران، انتشارات خوارزمى، ]بى تا[.
۲۳. طبرى، محمد بنجریر، ترجمه تفسیر طبرى، ج ۱، گردآورنده ابوعلى محمد بلعمى، به تصحیح و اهتمام حبیب یغمائى، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷.
۲۴. عتیق نیشابورى، ابوبکر، قصص قرآن مجید، به اهتمام یحیى مهدوى، تهران، انتشارات خوارزمى، ۱۳۷۰.
۲۵. عسقلانى، احمد بن على بن حجر، تهذیب التهذیب، ج ۸، بیروت، دار صادر، ۱۳۲۶ق.
۲۶. فخر رازى، التفسیر الکبیر، ج ۳، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ]بى تا[.
۲۷. قرشى دمشقى، اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۱۵ ق.
۲۸. قرشى، سید على اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج ۱، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۴.
۲۹. مهرین شوشترى، عباس، فرهنگ کامل لغات قرآن، تهران، انتشارات گنجینه، ۱۳۷۴.
——————————————————————————–
۱ کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث.
۲. بقره (۲)، آیه ۱۰۲.
۳. در برخى کتاب ها، سه فرشته عنوان شده است.
۴. عباس مهرین شوشترى، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۴۶۸، ذیل واژه هاى هاروت و ماروت.
۵. آرتور جفرى، واژه هاى دخیل در قرآن مجید، ص ۴۰۹، ذیل واژه هاى هاروت و ماروت.
۶. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۶، ذیل واژه هاى هاروت و ماروت.
۷. ابوعبدالله محمد بن احمد انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۳.
۸. ابوحیان اندلسى، تفسیر البحر المحیط، ج ۱، ص ۴۹۸.
۹. امام فخر رازى، التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۲۲۰.
۱۰. محمد خزائلى، همان، ص ۶۵۵، ذیل واژه هاى هاروت و ماروت.
۱۱. بقره (۲)، آیه ۱۰۲.
۱۲. عباس مهرین شوشترى، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۴۳۳، ذیل واژه مَلِک.
۱۳. همان، ص ۴۲۷، ذیل واژه ملائکه.
۱۴. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۵، ذیل واژه هاى هاروت و ماروت.
۱۵. همان، ص ۶۵۵ ۶۵۶.
۱۶. Haurvatہt.
۱۷. Ameretہt.
۱۸. آرتور جفرى، واژه هاى دخیل در قرآن مجید، ص ۴۰۸، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۱۹. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۵ و عباس مهرین شوشترى، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۴۶۸، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۲۰. orioch.
۲۱. marioch.
۲۲. آرتور جفرى، همان، ص ۴۰۹، به نقل از کتاب لیتمان، ص ۸۳.
۲۳. محمد خزائلى، همان، ص ۶۵۳ ۶۵۴، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۲۴. SALE.
۲۵. عباس مهرین شوشترى، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۴۶۸، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۲۶. ابوبکر عتیق نیشابورى، قصص قرآن مجید، ص ۱۶.
۲۷. میر سید شریف جرجانى، ترجمان القرآن، ص ۹۵، ذیل واژه هاروت.
۲۸. همان، ص ۸۱، ذیل واژه ماروت.
۲۹. احمد بن عبد ربه‌اندلسى، العقد الفرید، ج ۸، ص ۸۴.
۳۰. محمودحسن دیوبندى، تفسیر کابلى، ج ۱، ص ۸۴ و ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم بن منظور افریقى مصرى، لسان العرب، ج ۶، ص ۳۲۴.
۳۱. آرتور جفرى، واژه هاى دخیل در قرآن مجید، ص ۴۰۸.
۳۲. شریف ابى القاسم على بن الطاهر ابى احمد حسین، امالى سید مرتضى ج ۲، ص ۸۰؛ فخر رازى، التفسیر الکبیر، ج۳، ص۲۱۸ و شیخ ابوعلى فضل بن حسن طبرسى، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۱.
۳۳. نصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، جلد ۲، ص ۵۲ و ابوالفداء اسماعیل بن کثیر قرشى دمشقى، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۱۷۳.
۳۴. امالى سید مرتضى، ج ۲، ص ۸۱.
۳۵. همان و طبرسى، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۸۱.
۳۶. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۲.
۳۷. همان.
۳۸. محمد بن جریر طبرى، ترجمه تفسیر طبرى، ج ۱، ص ۹۸.
۳۹. کهف (۱۸)، آیه ۵۰.
۴۰. بقره (۲)، آیه ۱۰۲.
۴۱. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۴.
۴۲. بقره(۲)، آیه ۱۰۲.
۴۳. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۵۵۶.
۴۴. سید ابراهیم بروجردى، تفسیر جامع، ج ۱، ص ۲۲۷.
۴۵. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۵۴۸.
۴۶. همان، ص ۵۵۲.
۴۷. سید على اکبر قرشى، تفسیر احسن الحدیث، ج ۱، ص ۲۰۴.
۴۸. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۳، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۴۹. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۲.
۵۰. طبرى، ترجمه تفسیر طبرى، ج ۱، ص ۹۶ ۹۷.
۵۱. ابوبکر عتیق نیشابورى، قصص قرآن مجید، ص ۱۷.
۵۲. همان.
۵۳. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۴، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۵۴. طبرسى، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۸۱.
۵۵. ر.ک: محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۴ و انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۱.
۵۶. محمد خزائلى، همان، ص ۶۵۴، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۵۷. همان.
۵۸. جلال الدین سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر المأثور، ج ۱، ص ۱۸۶.
۵۹. محمد خزائلى، اعلام قرآن، ص ۶۵۴، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۶۰. ابوبکر عتیق نیشابورى، قصص قرآن مجید، ص ۱۶.
۶۱. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۱.
۶۲. محمد خزائلى، همان، ص ۶۵۴، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۶۳. ابوبکر عتیق نیشابورى، همان، ص ۱۶.
۶۴. جلال الدین سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر المأثور، ج ۱، ص ۱۸۶.
۶۵. همان، ص ۱۸۵ ۱۹۰.
۶۶. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۱.
۶۷. ابن کثیر دمشقى، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۱۷۴.
۶۸. همان.
۶۹. همان.
۷۰. ابونصر محمد بن مسعود بن عیّاش سلمى سمرقندى، تفسیر العیاشى، ج ۱، ص ۷۱.
۷۱. ابن کثیر دمشقى، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۱۷۴.
۷۲. ر.ک: همان.
۷۳. شیخ محمدتقى تسترى، قاموس الرجال، ج ۶، ص ۵۳۸.
۷۴. عبدالحمید ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۹، ص ۱۴۷.
۷۵. تسترى، همان، ج ۶، ص ۵۳۹، به نقل از: تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۴۲۸.
۷۶. ابن ابى الحدید، همان، ج ۴، باب ۵۳، ص ۱۰.
۷۷. ر.ک: همان، ص ۱۱.
۷۸. تسترى، قاموس الرجال، ج ۶، ص ۵۴۰، به نقل از: تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۲۲۷.
۷۹. ابن کثیر دمشقى، تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۱۷۴.
۸۰. ر.ک: تسترى، همان، ج ۶، ص ۵۴۱.
۸۱. شهاب الدین ابوالفضل احمد بن على بن حجر عسقلانى، تهذیب التهذیب، ج ۸، ص ۴۳۸.
۸۲. همان.
۸۳. همان.
۸۴. ابن کثیر دمشقى، همان، ص ۱۷۵.
۸۵. ر.ک: صبحى صالح، علوم حدیث و اصطلاحات آن، ص ۱۲۷.
۸۶. سید محمدحسین طباطبایى، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۳۲۴.
۸۷. عباس مهرین شوشترى، فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۴۶۹، ذیل واژگان هاروت و ماروت.
۸۸. همان.
۸۹. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۵۵۲.
۹۰. یوسف (۱۲)، آیه ۱۰۲.
۹۱. شیخ صدوق، همان، ج ۱، ص ۵۵۳.
۹۲. همان، ص ۵۵۲ و تحریم (۶۶)، آیه ۶.
۹۳. همان و انبیاء (۲۱)، آیه هاى ۱۹ و ۲۰.
۹۴. همان، ص ۵۵۳ و انبیاء (۲۱)، آیه هاى ۲۶ ۲۸.
۹۵. ابو حیان اندلسى، تفسیر البحر المحیط، ج ۱، ص ۴۹۸.
۹۶. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۵۵۵ و ۵۵۶.
۹۷. سید محمدحسین طباطبایى، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۳۲۴.
۹۸. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۲.
۹۹. همان.
۱۰۰. فخر رازى، التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۲۲۰.
۱۰۱. سید محمدحسین طباطبایى، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۳۲۵.
۱۰۲. انصارى قرطبى، الجامع لأحکام القرآن، ج ۲، ص ۵۲.
۱۰۳. یس (۳۶)، آیه ۴۰.
۱۰۴. تکویر (۸۱)، آیه ۱۶.
۱۰۵. سید محمدحسین طباطبایى، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۳۲۴.
۱۰۶. ابوحیان اندلسى، تفسیر البحر المحیط، ج ۱، ص ۴۹۸.
۱۰۷. بقره (۲)، آیه ۳۰.
منبع:فصلنامه تاریخ درآینه پژوهش،شماره ۱۲
