موعود پایگاه اینترنتی موعود
- معنای لغوی
الفاظ مختلفی برای بیان اصل اعتقادی رجعت در قرآن مجید و روایات اسلامی‌به کار رفته است، مانند: رجعت، ایاب، کرّه، ردّ، حشر که همه در معنای بازگشت مشترکند ولی در میان همه این الفاظ، لفظ رجعت مشهورتر است. رجعت مصدر مرّه۱ و بیانگر «یکبار بازگشت» است، چنانچه در لسان‌العرب۲ آمده است: «رجعت مصدر مرّه از ماده رجوع است».
- معنای اصطلاحی (کلامی)
شیخ مفید در معنای اصطلاحی رجعت تعریفی را ارائه کرده که گویای معنای واقعی رجعت بوده و دارای نواقص دیگر تعریف‌ها نیست. ایشان در تبیین معنای اصطلاحی (کلامی) رجعت چنین می‌نویسد:
خداوند گروهی از اموات را به همان صورتی که در گذشته بودند، به دنیا برمی‌گرداند، و گروهی را عزیز و گروهی دیگر را ذلیل می‌کند و اهل حق را بر اهل باطل غلبه و نصرت داده، مظلومان را بر ظالمان و ستمگران غلبه می‌دهد، این واقعه هنگام ظهور مهدی آل محمد، علیهم‌السلام، رخ خواهد داد.۳
- جایگاه رجعت در اعتقادات شیعه
اعتقاد به رجعت و بازگشت گروهی از مردگان، پیش از قیامت، به دنیا، از ویژگی خاصی برخوردار است و در منابع اسلامی اهمیت آن با بیان‌های گوناگونی مطرح شده است. در برخی روایات روز رجعت را یکی از «روزهای الهی» که عظمت و قدرت الهی در آن متجلی خواهد شد، برشمرده‌اند:
امام صادق(ع) فرمودند: «روزهای الهی سه تاست: روزی که قائم [آل محمد(ص)] قیام خواهد کرد، روز رجعت و روز قیامت».4
با توجه به تفاسیر، منظور از «ایّام الله» روزهایی است که امر الهی اعم از نعمت یا نقمت، عزّت و ذلّت ظهور تامّ می‌یابد.۵
آری رجعت و بازگشت انسان‌هایی که سال‌ها پیش از دنیا رفته‌اند حکایت از قدرت و عظمت الهی دارد و در آن روز این عظمت و شوکت الهی برای همگان آشکار می‌شود، یا در آن روز نعمت‌های خداوند شامل مؤمنان برجسته و نخبه شده و آنان را برای مشاهده ظهور امام عصر(عج) و غلبه مظلومان بر زورمداران به این دنیا برمی‌گرداند و از طرفی هم با بازگشت کافران سیه دل، آنان را بر خاک ذلّت و خواری خواهد نشاند.
امام صادق(ع) یکی از ویژگی‌های شیعه را اعتقاد به رجعت برشمرده، می‌فرمایند:
از ما نیست کسی که ایمان به رجعت ما نداشته باشد و نیز متعه ما را حلال نشمرد.۶
چرا که در آن روزگار، رجعت یکی از معتقدات ویژه شیعه محسوب می‌شد، به طوری که سایر مذاهب آن را یکی از نقاط امتیاز شیعه از سایر مکاتب قلمداد می‌کردند.
امام صادق(ع) در حدیث دیگری، یکی از شرایط ایمان را اعتقاد به رجعت برشمرده و می‌فرمایند:
هر کس به هفت چیز اعتقاد داشته باشد، مؤمن است، و در میان آن هفت چیز ایمان به رجعت را ذکر فرمودند.۷
لازمه چنین سخنی آن است که ایمان، زمانی حاصل می‌شود که علاوه بر اعتقاد به توحید و …، اعتقاد به رجعت نیز وجود داشته باشد. بر این اساس بر هر شیعه‌ای این اعتقاد ضروری است، از سوی دیگر این امید را در دل او زنده
نگه می‌دارد که اگر پیش از ظهور منجی عالم بشریت از دنیا برود خداوند، وی را برای نصرت دین خویش و درک لقای آن حضرت، به دنیا برمی‌گرداند.
الف ـ آیا اعتقاد به رجعت از اصول دین است یا اصول مذهب؟
اعتقاد به رجعت از اصول دین نیست و معتقد نبودن به آن هم موجب کفر و خروج از دین نیست، بلکه از اصول مذهب امامیه است، به طوری که اعتقاد به اصل رجعت گروهی از مؤمنان و کافران، به دنیا پیش از قیامت ضروری است. هرچند که باور داشتن به جزئیات مسائلی که در رجعت اتفاق می‌افتد، لازم و ضروری نیست. به هر حال اعتقاد به رجعت، هم‌سنگ اعتقاد به صراط و میزان است. مرحوم «شبّر» در این باره می‌گوید:
اصل رجعت حق است و شبهه‌ای در آن نیست و اعتقاد نداشتن به آن موجب خروج از جرگه مؤمنان و شیعیان می‌شود. چرا که رجعت از امور ضروری مذهب شیعه بوده و روایاتی که در مورد صراط و میزان و غیر آن دو به دست ما رسیده است، از جهت تعداد و نیز صحت مدارک و وضوح دلالت، افزون‌تر از روایات رجعت نیست.
با آنکه اعتقاد به صراط و میزان و جز آنها ضروری است، امّا، باید توجه داشت که اختلاف و بینش‌های متفاوت در جزئیات مسئله رجعت، ضرری به اصل آن نمی‌زند، همان‌طور که برداشت‌های متفاوت در ویژگی‌های صراط و میزان در اصل آن خدشه وارد نمی‌سازد. آنگاه ایشان ادامه می‌دهند که ایمان به رجعت به طور کلی واجب و لازم است.۸
نتیجه آنکه مسئله رجعت از ضروریات مذهب و مکتب تشیع است، که اعتقاد به آن ضروری است، هر چند اعتقاد به جزئیات مانند اینکه چه کسانی رجعت می‌کنند یا زمان آنچه موقعی است و… لازم نیست. ولی باید توجه داشت که اعتقاد به آن، در رتبه اعتقاد به توحید و نبوت و معاد نیست.
ب ـ آیا رجعت یک پیشگویی تاریخی است یا یک مسئله اعتقادی؟
در زیارت امام حسین(ع)، می‌خوانیم:
إنّی من المؤمنین برجعتکم.۹
من به بازگشت شما اهل بیت(ع)، ایمان و اعتقاد دارم.
یا در زیارت حضرت ابوالفضل(ع) آمده:
إنّی بکم و بإیابکم من المؤمنین.۱۰
من به شما و بازگشتتان معتقدم.
در روایتی که قبلاً بیان شد، امام صادق(ع) می‌فرمایند:
هر کس به هفت چیز معتقد باشد، مؤمن است و از میان هفت چیز ایمان به رجعت را بیان فرمود.۱۱
در سخنان بسیاری از اندیشمندان کلامی، رجعت به عنوان یک امر اعتقادی مطرح شده به طوری که اعتقاد به آن را ضروری شمرده‌اند، مرحوم شبّر دراین‌باره می‌فرماید: «پس اعتقاد به اصل رجعت به طور اجمالی واجب است… هر چند که تفاصیل آن موکول به ائمه اهل البیت(ع) می‌شود».12
بنابراین در تمامی روایات یاد شده و روایات متعدد دیگر، رجعت به عنوان یک مسئله اعتقادی مطرح شده است، که خود گویای آنست که رجعت از زمره امور اعتقادی است نه صرفاً یک قضیه مسلّم تاریخی.
شاهد دیگر آنکه پیوسته علمای کلام، موضوع رجعت را در کنار سایر مباحث اعتقادی بحث کرده‌اند، و این خود شاهد تلقّی اعتقادی بودن رجعت است. نکته دیگر آنکه صرف تحقّق رجعت در آینده موجب قضیه تاریخی بودن آن نمی‌شود زیرا اگر چنین باشد، معاد هم که در آینده محقق می‌شود، صرفاً یک قضیه تاریخی خواهد بود.
- رجعت و ظهور
رجعت همان‌گونه که گذشت آنست که گروهی از مؤمنان خالص و سردمداران کافر که از دنیا رفته‌اند، به دنیا برمی‌گردند، تا گروه اوّل به عزّت نائل شوند و گروه دوم به ذلّت دنیوی برسند، این معنا با ظهور امام دوازدهم(ع) در یک جهت اشتراک دارند و آن اینکه هر دو در آخرالزمان و قبل از قیامت اتفاق می‌افتند، امّا فرقشان این است که خداوند برای برچیدن ریشه‌های ظلم و ستم و ایجاد عدالت در روی زمین، ولیّ خویش را پس از غیبتی طولانی، آشکار می‌سازد. ولی رجعت آن است که در هنگام ظهور، برای یاری حضرتش و نیز استمرار حاکمیت حق بعد از برقراری عدالت، خداوند گروهی از مؤمنان را که از دنیا رفته‌اند، به دنیا باز می‌گرداند تا برای یاری وی بشتابند. مؤمنانی که سالیان درازی انتظار فرجش را می‌کشیدند، ولی قبل از ظهور و رؤیت حضرتش، دیده از جهان فرو بستند.۱۳
رجعت یکی از وقایع مهمی است که در آستانه ظهور رخ می‌دهد و زمان آن هنگام ظهور است، نه قبل و نه بعد ظهور، بلکه در همان هنگام است که برخی پیامبران الهی و
ائمه اطهار(ع) و مؤمنان صالح به دنیا برمی‌گردند تا شاهد اعتلای کلمه اسلام در روی زمین باشند. امّا نباید چنین تصور کرد که رجعت همان ظهور است، رجعت یعنی بازگشت عده‌ای از مؤمنان و کفّار، ولی ظهور به معنای آشکار شدن و قیام دوازدهمین ذخیره الهی پس از غیبت طولانی است. در نتیجه نزدیکی زمان اتفاق آن دو واقعه نباید موجب شود که آنها را یکی تلقی کنیم.
شاید این مطلب در مورد رجعت، از روایات و کلمات علما به دست بیاید، آنجا که شیخ مفید(ره) فرمود:
رجعت هنگام قیام مهدی آل محمّد(ص) خواهد بود.۱۴
یکی از مستشرقان به نام «دویت نلسون» در کتاب عقیده الشیعه از ظهور امام زمان(ع) به رجعت تعبیر می‌کند، که این خلاف معنای رجعت در اصطلاح کلام شیعه است.
این چنین اشتباهاتی گاهی سبب شده تا کسانی به غلط تصور کنند که واقعیت رجعت نیز همان ظهور امام عصر(ع) است.
بدیهی است که زمان دقیق رجعت را با ذکر سال و ماه و روز همانند زمان ظهور و معاد نمی‌توان معلوم کرد، امّا به طور کلی می‌توان گفت که رجعت در هنگام ظهور حضرت مهدی(ع) رخ خواهد داد. چنانکه در برخی از کلمات علما از زمان رجعت به «بعد ظهوره» تعبیر شده است، یعنی بعد از ظهور ولی‌عصر(ع) رجعت اتفاق خواهد افتاد؛ و نیز در دو روایت به این مطلب تصریح شده است. از جابر جعفی نقل شده که گفت از امام باقر(ع) شنیدم که فرمود:
به خدا سوگند که او مردی از اهل بیت ما را پس از سیصد و نه سال از وفاتش قدرت می‌دهد. جابر گفت: پرسیدم این واقعه چه زمانی خواهد بود؟ فرمودند: بعد از رحلت قائم(ع) پرسیدم قائم تا هنگام مرگش چند سال در جهان حکومت می‌کند؟ فرمود: نوزده سال از هنگام قیامش تا وقت مرگش به طول می‌انجامد. پرسیدم: آیا بعد از او جهان دچار آشوب می‌شود؟ فرمودند: بله مدت پنجاه سال و اضافه کردند و بعد از آن منصور [امام حسین(ع)] به دنیا برمی‌گردد تا انتقام خون خود و یارانش را بگیرد. تا اینکه سفاح قیام کند، که همان امیرالمؤمنین علی(ع) است.۱۵
حدیث دیگری از علی‌بن مهزیار نقل شده است، وی می‌گوید: «در خواب دیدم کسی می‌گوید: امسال حج انجام بده تا صاحب‌الزمان(ع) را زیارت کنی…» بعد او با حضرت سخن می‌گوید و ایشان وقایع ظهور را بیان می‌کنند و او می‌گوید: عرض کردم: آقای من بعد از آنچه رخ خواهد داد. فرمودند: «برگشت برگشت، رجعت رجعت».16
روشن است که منظور از« بعد از ظهور» این نیست که وقتی ظهور تمام شد، رجعت اتفاق می‌افتد، بلکه مقصود آن است که‌اندکی پس از ظهور حضرت؛ و نیز در برخی روایات داریم که وقتی حضرت ظهور می‌کند، به بعضی از مؤمنان در قبر خطاب می‌شود که: حضرت ظهور کرده، اگر مایلید می‌توانید امروز حضرتش را یاری دهید۱۷. البته بعضی از ائمه(ع) ممکن است رجعتشان مدتی بعد از ظهور باشد.
خلاصه سخن آنکه رجعت یکی از وقایع هم‌زمان با ظهور است و نباید آنها را دو نام برای یک واقعیت پنداشت.
- رجعت در قرآن
رجعت و بازگشت برخی انسان‌ها به دنیا پس از مردن مستلزم هیچ‌گونه محذور عقلی نیست۱۸، علاوه بر آنکه در مواردی واقع هم شده است۱۹. از سوی دیگر آیات و روایات فراوانی در اثبات رجعت به معنای اصطلاحی آن رسیده است. امّا، پیش از بیان آیات، ذکر چند نکته ضروری است:
اوّل: در میان آیاتی که مورد استدلال قرار گرفته است، واژه «رجعت» به کار نرفته امّا با دقت و تعمّق در معنای آیات، معلوم می‌شود که آنها با رجعت، هماهنگی و سازگاری دارند.
دوم: آیات فراوانی توسط ائمه اطهار(ع) به رجعت تفسیر شده و از آنجا که ما قائل به عصمت آنها هستیم، به آن آیات با کمک روایات استناد می‌نماییم.
سوم: از آیاتی که در مورد رجعت رسیده‌اند گاهی به روز قیامت یا به روز ظهور حضرت حجت(ع) تفسیر شده، و این نکته ضربه‌ای به استدلال به رجعت نمی‌زند چرا که این معانی با هم منافات نداشته و هر کدام از بطنی از بطون قرآن حکایت دارد.
و بالاخره در حدود هفتاد آیه در مورد رجعت وجود دارد، که به علت اختصار به سه آیه اکتفا می‌کنیم:
آیه اوّل:
و هنگامی‌که قول بر آنان واقع گردد، از زمین موجودی را بیرون می‌سازیم که با آنان سخن می‌گوید (یا با آنان می‌جنگد) ولی مردم به آیات ما ایمان نمی‌آورند، و روزی که از هر امتی گروهی از کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، محشور کرده و سپس آنها نگه داشته می‌شوند.۲۰
این آیه مشهورترین آیه رجعت است که به تنهایی بر رجعت دلالت دارد. چرا که ظاهر آیه به خوبی بیانگر این مطلب است که این حشر گروهی از هر امتی غیر از حشر در روز قیامت است که شامل همه انسان‌ها می‌گردد، چنانکه در آیه‌ای در وصف حشر روز قیامت چنین می‌فرماید:
و حشرناهم فلم نغادر منهم احداً
و همه را محشور کرده و احدی از آنان را فرو نخواهیم گذاشت.۲۱
مردی به امام صادق(ع) عرضه داشت: که اهل سنت گمان کرده‌اند که آیه «روزی که از هر امتی گروهی را محشور می‌کنیم» مربوط به قیامت است حضرت در پاسخ فرمود: آیا چنین است که خداوند روز قیامت از هر امتی تنها گروهی را محشور کرده و بقیه را رها می‌سازد؟ خیر، اینگونه نیست ولکن آیه در مورد رجعت است. امّا آیه قیامت آن است که می‌فرماید: «همه را محشور ساخته و از احدی چشم‌پوشی نمی‌کنیم.»22
آیه دوم:
همانا ما فرستادگان خویش و مؤمنان را در دنیا، آن روزی که شاهدان اقامه شوند، یاری خواهیم نمود.۲۳
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:
به خدا سوگند این آیه در مورد رجعت است، مگر نمی‌دانید که پیامبران بسیاری در این دنیا کشته شدند و نصرت خداوند به آنان نرسید؟ امامان کشته شدند و نصرت خداوند شامل حال آنها نشد، این آیه در رجعت محقّق خواهد شد.۲۴
آیه سوم:
و ما تو را جز برای بشارت و بیم جهانیان نفرستادیم…۲۵
امام محمد باقر(ع) می‌فرماید:
این آیه در رجعت تحقق می‌یابد.۲۶
محمدرضا ضمیری
ماهنامه موعود شماره ۷۹
پی‌نوشت‌ها:
۱.در علم صرف بیان شده که مصدر دارای انواعی است. یک نوع آن «مرّه» است که برای بیان وقوع یکبار فعل به کار می‌رود.
۲. ابن منظور، لسان العرب، ج ۸، ص ۱۱۴.
۳. حرّ عاملی، محّمد بن حسن، الایقاظ من الهجعه بالبرهان علی الرجعه، صص ۱۴۱ ـ ۱۴۰.
۴. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۶۳؛ صدوق، محمّد بن علی بن الحسین، معانی الاخبار، ص ۳۶۶.
۵. طباطبائی، سیّد محمّد حسین، تفسیر المیزان، ج ۱۲، صص ۱۹ و ۱۸.
۶. مجلسی، همان، ج ۵۳، صص ۹۲ و ۱۲۱.
۷. همان.
۸. شَبّر، حق الیقین، ج ۲، ص ۳۵.
۹. قمی، ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولویه، کامل الزیارات، صص ۲۱۸ ـ ۲۵۷.
۱۰. همان.
۱۱. مجلسی، همان، ج ۵۳، صص ۹۲ و ۱۲۱.
۱۲. شبّر، عبدالله، همان، ج ۲، ص ۳۵.
۱۳. از امام صادق(ع) نقل شده است که: هر کس چهل صبح این عهد (دعای عهد امام زمان(ع)) را بخواند از یاوران قائم(ع) ما باشد و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خدا او را از قبر بیرون آورد که در خدمت آن حضرت باشد. ر.ک: قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، دعای عهد.
۱۴. ر.ک: به تعریف رجعت، از همین نگارنده، نشر موعود عصر، ص ۱۳.
۱۵. مجلسی، محمد باقر، همان، ج ۵۳، صص ۱۰۳ـ۱۰۴.
۱۶. همان، صص ۹ و ۴۲.
۱۷. همان، ص ۹۲
۱۸. برخی گمان برده‌اند که رجعت مستلزم تناسخ یا خروج فعل از قوه است و پاسخ‌های مفصلی به آنها داده شده که از حد مقاله بیرون است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج ۲، ص ۱۰۷؛ قزوینی خراسانی، مجتبی، بیان الفرقان، ج ۵.
۱۹. رجعت به معنای رجوع به دنیا پس از مرگ به گونه‌هایی در امت‌های پیشین اتفاق افتاده است و آیات مختلفی بر این مطلب اشاره دارند، مانند: سوره بقره(۲)، آیات ۵۶، ۲۴۳ و ۲۵۹؛ سوره کهف (۱۸)، آیه ۱۹ و موارد دیگر.
۲۰. سوره نمل (۲۷)، آیات ۸۲ ـ ۸۳.
۲۱. سوره کهف (۱۸)، آیه ۴۷.
۲۲. مجلسی، همان، ج ۵۳، ص ۵۲.
۲۳. سوره مؤمن(۴۰)، آیه ۵۱.
۲۴. حائری یزدی، شیخ علی، الزام الناصب، ج ۲، ص ۳۳۸.
۲۵. سوره سبا(۳۴)، آیه ۲۸.
۲۶. مجلسی، همان، ص ۴۲.
